Year: 2024

Í dag var hér spurt um orðið reynslumikill sem fyrirspyrjanda sýndist að væri æ meira notað í stað þess að vera reyndur eða með reynslu og spurði hvort þetta væri ekki nýleg tilhneiging. Svarið er játandi – elsta dæmi um reynslumikill á tímarit.is er reyndar frá 1902 – „Banalega hennar va'r löng og reynslumikil“ segir í Lögbergi. En þarna merkir orðið ekki það sama og nú, heldur þung, erfið, sem reyndi á' eða eitthvað slíkt. Elsta dæmi um orðið í nútímamerkingunni er í Stormi 1936: „Duglegustu mennirnir og reynslumestu innan stéttarinnar eru ofsóttir og rægðir.“ Annað dæmi er í Þjóðviljanum 1939: „hann hefur yfirsýn viturs manns og reynslumikils.“ En fram yfir 1960 eru aðeins fjögur dæmi um reynslumikill í nútímamerkingu.

Frá sjöunda áratugnum eru rúm 20 dæmi um orðið á tímarit.is, frá þeim áttunda um 60, en um 1980 tekur orðið mikinn kipp og notkun þess hefur farið mjög hratt vaxandi síðan. Í Risamálheildinni er á ellefta þúsund dæma um orðið – en rúm þrjátíu þúsund um reyndur þannig að það orð er a.m.k. ekki að hverfa. Orðið reynslumikill er ekki að finna í Íslenskri orðabók en í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt 'sem býr yfir mikilli reynslu'. Lýsingarorðið reyndur er aftur á móti skýrt 'sem hefur öðlast reynslu'. Þetta má e.t.v. túlka svo að reynslumikill feli í sér meiri reynslu en reyndur sem kann að vera þótt kannski sé hæpið að alhæfa um það, í ljósi þess að reyndur er skýrt 'sem hefur mikla reynslu' í Íslenskri orðabók.

En þótt merkingarmunur orðanna sé ekki augljós og mjög oft sé hægt að setja annað í stað hins finnst mér merkingin í reynslumikill vera almennari – vísa síður til einhverrar tiltekinnar reynslu. „Ég veit hvað þarf að gera og er orðinn reynslumikill“ segir í Vísi 2012. „Hann virkaði traustur, rólegur, reynslumikill, sanngjarn, vel menntaður“ segir í DV 2009. „Hann var reynslumikill, fumlaus og faglegur í sínum störfum“ segir í Morgunblaðinu 2018. Í þessum dæmum finnst mér reynslumikill vísa til almennrar reynslu, jafnvel merkja 'lífsreyndur', 'sjóaður' eða eitthvað slíkt. Ef reyndur væri notað í staðinn fyndist mér það fremur vísa til reynslu á einhverju ákveðnu sviði. En ég veit ekki hvort þetta er almenn tilfinning.

Ég sá í Málvöndunarþættinum að verið var að gera athugasemd við setninguna „Fjarlægt var bílana sem voru í árekstrinum“ í frétt mbl.is af árekstri á Ölfusárbrú. Þessu var reyndar snarlega breytt og nú stendur í fréttinni „Bílarnir sem voru í árekstrinum voru fjarlægðir“. Það er hefðbundin þolmynd af germyndinni (einhver) fjarlægði bílana – andlagið bílana er fært í frumlagssæti fremst í setningunni og sett í nefnifall, auk þess sem vera er skotið inn. Upphaflega setningin var hins vegar dæmi um hina svokölluðu „nýju þolmynd“ eða „nýju ópersónulegu setningagerð“ sem ég hef áður skrifað um. Í henni er andlagið látið halda sæti sínu á eftir sögn, og jafnframt halda þolfalli sínu, í stað þess að færast í frumlagssætið og fá nefnifall.

En ef andlagið er ekki fært í frumlagssætið stendur það tómt og einhvern veginn þarf að fylla það – ekki er hægt að byrja á sögninni og segja *var fjarlægt bílana. Í óformlegu málsniði væri frumlagssætið venjulega fyllt með það og sagt það var fjarlægt bílana. En í tiltölulega formlegu málsniði, eins og í blaðafrétt, kann þetta að virka of óformlegt. Þegar fylla þarf frumlagssætið vegna þess að setning er frumlagslaus er því oft gripið til svokallaðrar stílfærslu, þar sem sögn í fallhætti (nafnhætti eða lýsingarhætti þátíðar) er færð fremst í setninguna. Í setningunni hér á undan hefði ég getað skrifað þegar það þarf að fylla frumlagssætið en það fannst mér of óformlegt og notaði þess vegna stílfærslu í staðinn – færði nafnháttinn fylla fremst í setninguna.

Þetta er væntanlega ástæðan fyrir því að fréttaskrifarinn beitti stílfærslu og skrifaði „Fjarlægt var bílana“ en ekki það var fjarlægt bílana. En við það skapast áhugavert stíllegt ósamræmi. Stílfærsla er nefnilega einkenni á tiltölulega formlegu máli eins og áður segir, en „nýja þolmyndin“ nýtur ekki viðurkenningar sem fullgilt mál þótt þetta sé eðlilegt mál mikils fjölda yngra fólks – og muni væntanlega fara að sjást meira og meira í formlegu málsniði. Þarna lýstur sem sé saman formlegu og óformlegu málsniði og þess vegna hljómar „Fjarlægt var bílana“ svolítið undarlega í mínum eyrum, þótt ég sé orðinn vanur „nýju þolmyndinni“ og hefði ekkert kippt mér upp við það var fjarlægt bílana í töluðu máli eða á samfélagsmiðlum.

Nú þykist ég vita að mörgum finnist einu gilda hvort sagt er fjarlægt var bílana eða það var fjarlægt bílana og telji hvort tveggja jafn fráleitt og ljótt. En „nýja þolmyndin“ á sér hundrað ára sögu í málinu og hefur breiðst mikið út undanfarna áratugi, og er eðlilegt mál mjög margs fólks undir fertugu. Miðað við venjulega skilgreiningu á „réttu“ máli og „röngu“ eru því engar forsendur fyrir öðru en telja hana rétt mál. Dæmið sem vitnað var til í upphafi bendir til þess að fyrir fréttaskrifara sé hún fullkomlega eðlileg og tengist ekki sérstaklega óformlegu málsniði en hann hafi hins vegar tilfinningu fyrir því að algengasta gerð hennar með það henti illa í formlegu málsniði og betur fari á að nota formlega setningagerð eins og stílfærslu með henni í staðinn.

Hér hefur í dag sprottið nokkur umræða um það hvenær fólk komist á þrítugs-, fertugs-, fimmtugsaldur o.s.frv. Það er enginn vafi á því að daginn sem tuttugu ár eru liðin frá fæðingu verður maður tvítugur, daginn sem þrjátíu ár eru liðin frá fæðingu verður maður þrítugur, o.s.frv. Það er ekki heldur neinn vafi á því að málvenja er að segja að fólk sem er milli tvítugs og þrítugs sé á þrítugsaldri, fólk sem er milli þrítugs og fertugs á fertugsaldri, o.s.frv. Það er sem sé miðað við hærri tuginn, öfugt við það sem gert er í málum eins og dönsku þar sem talað er um tyverne, trediverne o.s.frv., og ensku þar sem talað er um twenties, thirties o.s.frv. Þessi málvenja hefur vissulega oft farið fyrir brjóstið á mörgum, en svona er hún nú samt.

Ég hef alltaf staðið í þeirri meiningu að fólk komist á þrítugsaldur, fertugsaldur o.s.frv. um leið og undanfarandi áratug lýkur – á tvítugsafmælinu hefjist þrítugsaldurinn, á þrítugsafmælinu hefjist fertugsaldurinn, o.s.frv. Þessi skilningur fær stuðning í orðabókum – í Íslenskri nútímamálsorðabók er þrítugsaldur í sambandinu á þrítugsaldri skýrt '20-29 ára aldur' og önnur sams konar orð á sama hátt. Í Íslenskri orðabók er þrítugsaldur skýrt 'aldurinn milli 20 og 30 ára (þó oft nær 30 ára)', fertugsaldur 'aldurinn milli 30 og 40 ára' o.s.frv. En skilningur sumra er aftur á móti sá að fólk sem er á tuttugasta og fyrsta ári sé ekki komið á þrítugsaldur, heldur standi á tvítugu – þrítugsaldurinn hefjist ekki fyrr en á tuttugu og eins árs afmælinu.

Ef fólk kemst ekki á þrítugsaldur fyrr en það verður tuttugu og eins árs gamalt er það ekki á þrítugsaldri nema í níu ár, og sama gildir um fertugsaldur, fimmtugsaldur o.s.frv. Það væri óeðlilegt ef um stærðfræði væri að ræða, en þarna er ekki verið að segja að þriðji tugur ævinnar sé aðeins níu ár, heldur þrítugsaldurinn. Það eru reyndar fordæmi fyrir því – í máli allra – að orð af þessu tagi vísi ekki til heils áratugar. Þannig merkir orðið tvítugsaldur 'aldurinn í kringum tvítugt' samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók en 'aldur manns sem er kominn nálægt tvítugu (t.d. frá 16-18 ára aldri)' samkvæmt Íslenskri orðabók. Þarna er blæbrigðamunur, en engum dytti í hug að nota orðið um tíu eða ellefu ára börn þótt þau séu komin á annan tug ævinnar.

Þarna skiptir máli að gera mun á stærðfræði og málfræði. Orðið tugur er stærðfræðilegt íðorð sem miklu skiptir að við leggjum öll sömu merkingu í. Það væri óheppilegt og raunar fráleitt ef fólk færi t.d. að nota orðið tvítugur í merkingunni 'sem hefur lifað í 21 ár' eða eitthvað slíkt. Það er enginn vafi á því hvenær tveir tugir eru liðnir af ævinni. Orð eins og þrítugsaldur er hins vegar ekki íðorð og um merkingu þess fer eftir málvenju. Út af fyrir sig gæti það eins merkt 'milli þrítugs og fertugs', þ.e. miðast við lægri tuginn en ekki þann hærri – en það er ekki venjan. En það getur hins vegar vel verið að tvær mismunandi venjur séu um það hvenær þrítugsaldur hefjist. Það getur verið óheppilegt og jafnvel valdið misskilningi en er ekki á neinn hátt rangt.

Fjármálaráðherra kynnti í morgun nýja fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2025-2029. Fyrir ári fór ég vandlega í gegnum síðustu fjármálaáætlun, 2024-2028, og skrifaði um hana pistil það sem ég klykkti út með því að segja: „Í heildina má segja að frá sjónarhóli íslenskrar tungu sé fjármálaáætlunin dapurleg lesning og veki litlar vonir um að íslenskan komist úr þeirri varnarstöðu sem hún er í.“ Það er skemmst frá því að segja að hin nýja fjármálaáætlun er síst ánægjulegri lesning. Þar segir vissulega að áhersla verði lögð „á að efla íslensku og íslenskt táknmál sem opinber mál á Íslandi“ og það er svo sem minnst á íslenskuna og mikilvægi hennar á ýmsum stöðum í áætluninni, t.d. í kafla um málefni innflytjenda og flóttafólks.

Í þeim kafla segir m.a.: „Innflytjendum fer fjölgandi og voru þeir 18,7% af heildarmannfjölda hér á landi, eða 74.000, 1. desember 2023. Aðgengi innflytjenda að íslenskunámi og samfélagsfræðslu þarf að vera auðvelt, m.a. með samhæfðari upplýsingagjöf en nú er, bæta þarf faglegan stuðning við kennara og tryggja fjölbreyttari leiðir til að læra íslensku og æfa talmál. Í því sambandi er hafið verkefni um þróun starfstengdrar íslenskufræðslu á vinnutíma samhliða leiðsagnarkerfi. Þá er stutt við aukna notkun stafrænna lausna þar sem læra má starfstengdan orðaforða hvar og hvenær sem er. Unnið verður áfram að útfærslum aðgerða í tillögum til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023–2026 […].“

Í kafla um grunnskóla segir: „Mæta þarf þörfum barna með fjölbreyttan tungumála- og menningarbakgrunn og barna í viðkvæmri stöðu til að stuðla að auknum jöfnuði í menntun og til að auka virkni þessara hópa í námi og starfi. […] brýnt er að styrkja kennslu þessa hóps í íslensku sem öðru tungumáli og áherslu á virkt fjöltyngi.“ Í kafla um framhaldsskóla segir: „Tryggja þarf kennslu við hæfi í hvetjandi námsumhverfi, auka íslenskukennslu og fræðslu um íslenskt samfélag og veita viðeigandi stuðning. Aukinn fjöldi umsókna barna um alþjóðlega vernd kallar einnig á aukinn stuðning skólakerfisins, s.s. sálrænan stuðning, almenna móttöku og styrkingu kennslu í íslensku sem annars tungumáls (ÍSAT) […].“

Þetta eru falleg orð sem hægt er að taka undir en þau eru samt lítils virði ef þeim er ekki fylgt eftir með fjárveitingum. Í fyrri áætlun stóð: „Tillaga til þingsályktunar um að efla íslensku sem opinbert mál á Íslandi er í vinnslu og fjallar um mikilvægi íslenskrar tungu og nauðsyn þess að tryggja að tungumálið verði áfram notað á öllum sviðum íslensks samfélags.“ Eins og kemur fram í nýju áætluninni hefur tillagan nú verið lögð fram og „[l]eiðarstef í áætluninni eru bætt aðgengi og gæði íslenskukennslu fyrir innflytjendur og aukinn sýni- og heyranleiki tungumálsins“. Þessi tillaga hefur vissulega ekki verið samþykkt enn en samt hefði mátt ætla að hennar sæi víða stað í fjármálaáætluninni. En eftir því sem ég fæ best séð fer lítið fyrir því.

Ég sé a.m.k. hvergi í áætluninni að til standi að auka fjárveitingar til kennslu íslensku sem annars máls. Í áætluninni er sett fram það markmið að „Hlutfall flóttafólks sem nýtir íslenskunámskeið á fyrsta ári eftir verndarveitingu“ fari úr 75% árið 2023 í 90% árið 2029, og „Fjöldi skráninga á íslenskunámskeið viðurkenndra fræðsluaðila“ fari úr 9.691 árið 2023 í 15.000 árið 2029. En það er til lítils að setja fram mælikvarða og göfug markmið ef ekkert kemur fram um hvernig eigi að ná þeim markmiðum og ekkert fé er sett í að ná þeim. Sums staðar virðist m.a.s. unnið þvert á markmið um eflingu íslenskunnar – í áætluninni kemur t.d. fram að felld verði niður 360 milljóna króna tímabundin fjárveiting til máltækni.

Því miður er hér hægt að endurtaka óbreytt það sem ég sagði um fyrri fjármálaáætlun en í fylgigögnum nýrrar áætlunar „er fjallað um stöðu og horfur á einstökum málefnasviðum í mörgum köflum sem öllum er skipt í undirkafla á sama hátt. Meðal undirkafla eru „Helstu áskoranir“, „Tækifæri til umbóta“ og „Áhættuþættir“. Það vekur sérstaka athygli að þörf fyrir íslenskukennslu er sjaldnast nefnd í köflum um helstu áskoranir – ekki í „10.05 Útlendingamál“, ekki í „14.1 Ferðaþjónusta“, og ekki í „29.7 Málefni innflytjenda og flóttafólks“. Tækifæri sem íslenskukennsla skapar eru ekki heldur nefnd í köflum um tækifæri til umbóta, og áhættan af því að hér verði til samfélög fólks sem ekki talar íslensku er ekki nefnd í köflum um áhættu.“

Í áætluninni er gert ráð fyrir „400 m.kr. varanlegu framlagi til menningarmála þar sem m.a. er horft til stofnunar þjóðaróperu og starfslauna listamanna“. Þetta er vitaskuld ánægjulegt – íslensk listsköpun styrkir íslenskuna á ýmsan hátt. En einnig er gert ráð fyrir „8.220 m.kr. tímabundnu framlagi vegna framkvæmda við þjóðarhöll á tímabilinu 2025-2027“. Það er gott og blessað að fá nýja þjóðarhöll – sú sem við eigum er sögð of lítil og úrelt um margt. En ekki má gleyma því að við eigum óefnislega þjóðarhöll þar sem er íslensk tunga. Hún þarfnast viðhalds og styrkingar – en ef hún hrynur, eða hættir að fullnægja þörfum samfélagsins, er ekki hægt að byggja nýja. Henni veitti ekkert af átta milljarða innspýtingu. Við þurfum að gera betur.

Einu sinni hringdi í mig maður sem hafði verið að grúska í gömlum heimildum þar sem talað var um kirkjugarð sem var 37 metrar á lengd og 43 metrar á breidd. Hann var að velta fyrir sér hvort það gæti staðist að orða þetta svona. Getur breidd verið meiri en lengd? Og þá við hvaða aðstæður? Hvernig á að ákvarða hvað er lengd og hvað breidd einhvers tvívíðs fyrirbæris? Þessar spurningar koma sjaldan upp vegna þess að yfirleitt virðist fólki finnast þetta augljóst – en hvað er það sem gerir það augljóst? Í Íslenskri nútímamálsorðabók er lengd skýrt 'það hversu langt eitthvað er' og langur skýrt 'mikill á lengdina, t.d. band eða vegur'. Aftur á móti er breidd skýrt 'það hversu breitt eitthvað er', og breiður skýrt 'mikill á þverveginn, víður'.

Þegar fyrirbærið sem um ræðir er á hreyfingu eða getur hreyfst er lengd venjulega notað um stefnuna – þegar talað er t.d. um ár er lengd fjarlægðin frá upptökum til ósa en breidd fjarlægðin milli bakka. Jökulsá á Breiðamerkursandi er ekki nema 500 metra löng og styttist ár frá ári, og svo gæti farið á endanum að lengd hennar yrði minni en breiddin – en það yrði samt haldið áfram að nota orðin lengd og breidd á þann hátt sem áður var lýst. Þegar um er að ræða t.d. hús með mæni held ég að lengd vísi alltaf til stefnu mænisins jafnvel þótt það gæti í undantekningartilvikum leitt til þess að lengd hússins yrði minni en breidd þess. Því má segja að lengd vísi í einhverjum skilningi til stefnu eða hreyfingar en breidd til fasta eða kyrrstöðu.

Langoftast er það samt þannig að lengd þess sem um er að ræða er meiri en breidd þess þar sem hægt er að finna einhverja tengingu við stefnu eða hreyfingu. En það er ekki alltaf hægt, t.d. þegar um er að ræða landspildu, hús með flötu þaki, o.m.fl. Þá er venja að lengri hliðarnar séu kallaðar lengd en þær styttri breidd – nema einhverjar aðstæður geri kleift að gera upp á milli. Ef kirkja stæði í kirkjugarðinum sem nefndur var í upphafi væri eðlilegt að fara eftir henni – lengd garðsins væri samhliða lengd kirkjunnar, jafnvel þótt það leiddi til þess að lengd hans yrði minni en breidd. Einnig gæti garðshliðið ráðið þessu – það segir til um stefnu inn í garðinn og þess vegna er eðlilegt að hliðarnar samhliða þeirri stefnu séu kallaðar lengd garðsins.

Stundum heyri ég fólk hneykslast á innflytjendum sem hafa búið hér árum saman en ekki lært íslensku og halda því fram að við eigum að gera kröfur til innflytjenda um íslenskukunnáttu. Þessi hneykslun er í sjálfu sér skiljanleg – okkur finnst sjálfsagt að fólk sem hefur ákveðið að starfa og búa í þessu samfélagi læri tungumál þess, og það ætti að vera sjálfsagt. En þarna þarf að huga að mörgu. Oft vísa slíkar athugasemdir til málnotkunar fólks í opinberri umræðu, t.d. sjónvarpsviðtölum. Það er ekkert óeðlilegt að fólk sem hefur ekki náð fullu valdi á íslensku veigri sér við að tala málið við slíkar aðstæður þótt það tali málið kannski hversdags, vegna þess að það hefur heyrt að fólk er iðulega gagnrýnt og gert gys að því fyrir hvers kyns „villur“.

Þótt það kunni að virðast æskilegt að gera kröfur til innflytjenda um íslenskukunnáttu verður að hafa í huga að slíkar kröfur verða að byggjast á málefnalegum forsendum. Í úrskurði Kærunefndar jafnréttismála nr. 4/2019 er vísað í Lög um jafna meðferð á vinnumarkaði nr. 86/2018 og sagt: „Samkvæmt 1. mgr. 11. gr. orkar ekki tvímælis að mati kærunefndarinnar að kröfur um tungumálakunnáttu geta í ýmsum tilvikum talist lögmætar, enda þótt þær komi að einhverju marki niður á einstaklingum sem eru af erlendum þjóðernisuppruna og búa þar með hugsanlega ekki yfir íslenskukunnáttu.“ En jafnframt segir: „Kröfur […] um íslenskuþekkingu geta því verið til þess fallnar að fara í bága við“ bann við mismunun á vinnumarkaði.

Það er auðvelt að færa málefnaleg rök fyrir mikilvægi íslenskukunnáttu við ýmis störf – afgreiðslu- og þjónustustörf, umönnunarstörf, störf á leikskólum og frístundaheimilum, og jafnvel leigubílaakstur svo að vísað sé í nýlega umræðu. Aftur á móti gegnir öðru máli um t.d. störf í byggingariðnaði, við ræstingar o.fl. Í þeim er ýmist ekki þörf mikilla mállegra samskipta eða þau samskipti hljóta hvort eð er að verða mest á erlendum málum vegna þess að vinnufélagar fólks eru af erlendum uppruna. Því væri sennilega ekki hægt að gera kröfur um íslenskukunnáttu til fólks í þessum störfum og ef við ætlumst til þess að fólkið læri íslensku verður það að byggjast á því að það finni hjá sér einhverja þörf til þess og sjái gagnsemi í því.

Í staðinn fyrir að spyrja „Hvers vegna hefur fólkið ekki lært íslensku?“ ættum við að prófa að snúa þessu við og spyrja „Hvers vegna hefði fólkið átt að læra íslensku?“. Það dugir ekki að svara bara „Af því að íslenska er opinbert mál í landinu“. Fólk leggur yfirleitt ekki á sig að læra nýtt tungumál af þeirri ástæðu einni. Ekki dettur okkur í hug að áfellast íslensku frumbyggjana í Vesturheimi sem sum hver lærðu aldrei ensku sér til gagns. Þau þurftu þess ekki vegna þess að þau bjuggu sér til íslenskt samfélag í nýju heimkynnunum. Sú staðreynd að fólk býr og starfar á Íslandi árum saman án þess að læra íslensku sýnir að fólk hefur ekki séð brýna þörf fyrir að læra málið vegna þess að það er yfirleitt hægt að bjarga sér ágætlega á ensku.

Það er ekki innflytjendunum að kenna heldur okkur sjálfum. Það erum við sem höfum leyft enskunni að verða svo fyrirferðarmikil í íslensku málsamfélagi að hún dugir fólki til allra daglegra nota. En hún nægir samt ekki til fullrar þátttöku í samfélaginu – þátttaka innflytjenda í kosningum og í almennri lýðræðislegri umræðu er mjög lítil, sýnileiki þeirra í fjölmiðlum sömuleiðis, og margt fleira mætti nefna. Það þarf að auðvelda innflytjendum eins og mögulegt er að læra íslensku en það er ekki nóg – það þarf líka að hvetja þá til að læra málið. Það verður ekki gert með boðum og bönnum, heldur með því að gera íslenskukunnáttu áhugaverða og eftirsóknarverða – sýna fram á gildi og mikilvægi fullrar þátttöku í samfélaginu.

Í dag var ég að tala við innflytjanda sem hefur búið hér í tíu ár. Við töluðum saman á ensku sem er þó ekki móðurmál hans – hann sagðist skilja dálítið í íslensku en ekki nóg til að geta tekið þátt í samræðum. Ég kunni ekki við að spyrja hvers vegna hann hefði ekki lært íslensku en heyrðist á honum að aðalástæðan væri sú að hann hefði ekki þurft á því að halda – þótt hann þurfi að hafa samskipti við Íslendinga í starfi sínu er hann ekki í afgreiðslu- eða þjónustustarfi og það er vel þekkt að vegna almennrar enskukunnáttu Íslendinga er enginn vandi að búa í landinu árum saman án þess að læra málið. Það er vont fyrir íslenskuna, getur verið truflandi fyrir Íslendinga, tvíbent fyrir fólkið sem hingað kemur – en gott fyrir atvinnulífið.

Það eru nefnilega atvinnurekendur sem bera meginábyrgð á því að hér skulu búa tugir þúsunda fólks sem ekki kann íslensku. Atvinnulífið kallar eftir fleira og fleira fólki og gerir enga kröfu um íslenskukunnáttu. Eðlilegt væri að fólki sem hingað kemur til að vinna í afgreiðslu- og þjónustustörfum væri boðið – og gert skylt – að læra íslensku sér að kostnaðarlausu, á vinnutíma. En atvinnurekendur myndu aldrei samþykkja það vegna þess kostnaðar sem af því leiddi. Þegar er talað um að vöxtur ferðaþjónustunnar hafi stöðvast vegna þess að Ísland sé of dýrt, og við séum ekki samkeppnishæf. Ókeypis íslenskukennsla á vinnutíma myndi vitanlega kosta sitt og fara út í verðlagið og þar með auka verðbólgu og draga úr samkeppnishæfi landsins.

Hinn kosturinn er að ríkið taki þennan kostnað á sig. Eins og ég benti á um daginn er ríkið nýbúið að taka á sig 20 milljarða á ári næstu fjögur ár í tengslum við kjarasamninga og fáeinir milljarðar í íslenskukennslu til viðbótar breyta kannski ekki öllu, en myndu samt auka skuldir ríkisins og þar með sennilega tefja fyrir lækkun vaxta og verðbólgu. En miðað við núverandi atvinnustefnu eru bara tveir kostir: Annars vegar að stórauka kennslu í íslensku sem öðru máli, með þeim kostnaði sem því fylgir, og gera þá kröfur um íslenskukunnáttu í ýmsum störfum. Hins vegar að gera ekki neitt – auka ekki íslenskukennslu að marki og gera engar kröfur um íslenskukunnáttu umfram það sem nú er. Þetta leiðir óhjákvæmilega til þess að íslenskan hörfar.

Vegna kostnaðar er ólíklegt að fyrri leiðin verði farin, en sú seinni er mjög ófýsileg. Mín skoðun er sú að framtíð íslenskunnar verði ekki tryggð nema með gerbreyttri atvinnu- og launastefnu þar sem hætt verði að leggja áherslu á að fá til landsins tugþúsundir fólks í láglaunastörf þar sem þarf að vinna myrkranna á milli til að ná endum saman og fólk hefur hvorki tíma né orku, né heldur hvata, til íslenskunáms. Þess í stað þarf að leggja áherslu á atvinnugreinar þar sem eru færri en betur launuð störf sem krefjast menntunar. Vandinn verður þá minni vegna þess að fólkið er færra, og við fáum fólk sem hefur betri aðstæður til íslenskunáms. Jafnframt er mikilvægt að hækka lægstu laun því að auðvitað verða áfram störf sem ekki krefjast menntunar.

Sjálfsagt finnst mörgum þetta óraunhæft, og kannski er það rétt. Kannski verðum við bara að sætta okkur við að fórna íslenskunni fyrir hagvöxtinn – því að það er það sem við erum að gera. Við erum að búa til tvískipt þjóðfélag – íslenskumælandi yfirstétt og svo lágstétt fólks sem talar oft litla íslensku og er fast í láglaunastörfum. Það sem verra er – hætta er á að börn þessa fólks nái ekki heldur fullkomnu valdi á íslensku, detti út úr skóla og séu föst í hlutskipti foreldranna. Það er óviðunandi og hættulegt lýðræðinu. Við verðum að leita allra leiða til að koma í veg fyrir að þetta gerist. Ég veit að þetta hugnast engum, hvorki stjórnvöldum né almenningi, en það skortir skilning eða vilja eða kjark eða djörfung eða fé til að grípa til róttækra ráðstafana.

Í fyrirsögn fréttar á mbl.is í dag segir „Öfunda frægð og velgengni yngri systra sinna“ og í fréttinni sjálfri segir: „Hudson og Lively, sem starfa einnig sem leikarar, viðurkenndu að öfunda velgengni yngri systra sinna sem og öll tækifærin sem þeim býðst í Hollywood.“ Ég staldraði við þetta vegna þess að sögnin öfunda er þarna notuð á óvenjulegan hátt. Venjulega er hún notuð um fólk en einnig er hægt að nota hana um hópa, félög og samfélög fólks. Einnig er öfunda stundum notuð með staðaheitum en þá er í raun vísað til fólks líka, þ.e. samfélagsins á staðnum – „Ég held að enginn vafi sé á því að stjórnendur margra stórborga úti í heimi öfunda Reykjavík af legu flugvallarins svo nærri miðbænum“ segir í Morgunblaðinu 2001.

Það er hins vegar ekki hefð fyrir því að öfunda óáþreifanlega hluti eins og frægð og velgengni. Um það má þó finna nokkur dæmi á netinu en sum þeirra virðast vera vélþýdd og eru því ekki marktæk. Önnur dæmi eru sárafá: „Þessi pirringur hjá Joel endurspeglar bara mótlætið sem hann fær frá fólki sem öfundar velgengni hans“ á Hugi.is 2008, „Konur um allan heim öfunda hugarfar og sjálfsöryggi franskra kvenna“ á Bleikt.is 2014, „Tiger Woods öfundar golfsveiflu sex ára sonar síns“ á Kylfingur.vf.is 2015 og „Ég get samt ekki gert upp við mig hvort ég öfunda kastíþróttir af þessum seríum“ á twitter 2021. Svo eru auðvitað dæmi eins og „Ég veit ég öfunda vorið“ í „Ég leitaði blárra blóma“ eftir Tómas Guðmundsson en þar er vorið persónugert.

Þetta eru sem sé algerar undantekningar, og það er nokkuð ljóst að í fréttinni sem vitnað var til í upphafi er um ensk áhrif að ræða – í samsvarandi frásögn á ensku segir: „Kate Hudson’s and Blake Lively’s siblings Oliver and Robyn admit they’re envious of sisters’ fame.“ Nú er svo sem ekkert stórmál þótt ein sögn verði fyrir áhrifum frá ensku og breyti hegðun sinni en samt er alltaf æskilegast að halda í hefðbundna málnotkun ef þess er kostur, og þarna hefði verið hægt – og eðlilegt – að segja öfunda yngri systur sínar af frægð þeirra og velgengni. Sambandið öfundast út í er líka notað bæði um fólk og óáþreifanlega hluti – hægt hefði verið að segja öfundast út í frægð og velgengni systra sinna og á tímarit.is má finna nokkur hliðstæð dæmi.

Undir nafnorðinu slefa í þriðju útgáfu Íslenskrar orðabókar er að finna sambandið það slitnar ekki slefan á milli þeirra sem sagt er „óformlegt“ og vera notað á tvennan hátt: '1. (í háði, um ástfangið fólk) þau láta sífellt vel hvort að öðru, eru alltaf að kyssast' og '2. (niðrandi) þeir (þær …) eru algerlega sammála, dást hvor af öðrum'. Fyrri merkingin er auðvitað mjög myndræn lýsing en sú seinni líking við hana. Þessi notkun sambandsins virðist ekki vera mjög gömul – hana er t.d. hvorki að finna í Slangurorðabókinni frá 1982 né annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1983. Elsta dæmi sem ég finn um hana er frá 1985, en rétt er að benda á að óformlegt orðalag af þessu tagi getur tíðkast í talmáli árum saman án þess að komast á prent.

Í Þjóðviljanum 1985 segir: „Finnst ykkur kannski breska stjórnin æðislega líkleg til að lenda í andstöðu við Bandaríkin, þótt ekki slitni slefan á milli Reagans og Thatschers.“ Í Degi 1988 segir: „Þetta var fyrir um fjórum mánuðum og það hefur varla slitnað slefið á milli þeirra síðan.“ Í Vikunni 1990 segir: „Það hallærislegasta sem ég sé er þegar slitnar ekki slefið milli fólks við næsta borð.“ Í Alþýðublaðinu 1995 segir: „Það hefur ekki ennþá slitnað slefan á milli þeirra Kristjáns Ragnarssonar og Þorsteins Pálssonar í að viðhalda þessu kerfi.“ Í Degi 1999 segir: „Þessa dagana slitnar ekki slefið á milli stjórnarflokkanna.“ Í DV 2011 segir: „Við vorum í skíðaferð með fólki sem var svo ástfangið að það slitnaði ekki slefið á milli þeirra.“

Þarna er að finna dæmi um bæði hina lýsandi merkingu sambandsins og yfirfærðu merkinguna, og ýmist er notuð kvenkynsmyndin slefa eða hvorugkynsmyndin slef sem hefur sótt mjög á síðustu áratugina. Í Risamálheildinni eru um 75 dæmi um sambandið, meirihlutinn vissulega af samfélagsmiðlum en drjúgur hluti þó úr formlegra máli, þ. á m. úr ræðum á Alþingi. En þótt þessi notkun sambandsins virðist ekki ýkja gömul hefur það verið notað áður í annarri merkingu. Það er að finna undir nafnorðinu slefa í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, skýrt 'de ævler og snakker i det uendelige (siges om Sladdertasker)', þ.e. 'þær rausa og masa út í eitt (sagt um kjaftakerlingar)' – sagt „Talem.“, þ.e. talmál, og merkt Skaftafellssýslu.

Hvorugkynsorðið slef getur merkt 'söguburður, þvættingur' eins og fram kemur í Íslenskri orðabók en þarna er kvenkynsmyndin slefa greinilega höfð í sömu merkingu. Þetta er sama orðið og slef(a) í merkingunni 'munnvatn sem rennur út úr munninum' og væntanlega verið að líkja kjaftasögunum sem streyma út úr munninum við slef(u). Það er hins vegar óljóst hvernig stendur á því að þetta samband sem sagt er staðbundið í talmáli fyrir hundrað árum dúkkar upp í annarri merkingu meira en hálfri öld síðar. Breiddist það út og lifði allan tímann og fékk svo nýja merkingu þegar hætt var að nota slef í merkingunni ‚söguburður, þvættingur‘? Eða rakst einhver á það í Íslensk-danskri orðabók, fannst það fyndið og tók það upp í nýrri merkingu?

Í innleggi hér í gær var sagt: „Hér í eina tíð heyrði maður og sagði slefa. Nú er slefan komin í hvorugkyn hjá fjölda fólks, eða var hún alltaf tvíkynja?“ Því er til að svara að upphaflega er orðið kvenkyns. Í Snorra-Eddu segir: „Hann grenjar illilega og slefa rennur úr munni hans.“ Í Íslenskri orðabók er kvenkynsorðið slefa skýrt 'vökvi sem rennur úr munni' en þar er einnig að  finna hvorugkynsorðið slef sem er skýrt 'það að slefa; slefa, munnvatnsrennsli'. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er slef skýrt 'munnvatn sem rennur út úr munninum, einkum á ungbörnum' en slefa er aðeins skýrt 'slef'. Það er því ljóst að þar er litið á hvorugkynsmyndina slef sem aðalmyndina. Þarna hefur greinilega orðið breyting á notkun orðsins á undanförnum áratugum.

Elsta dæmi sem ég finn um hvorugkynið slef er í Lesbók Morgunblaðsins 1926 þar sem sagt er frá „rannsóknum Pawlow’s, hins rússneska lífeðlisfræðings, á slefi og meltingarvökvum hunda“. En síðan sést það ekki fyrr en í kvæði í Speglinum 1970: „Þar norræn froða og norrænt slef / norrænum vall úr munni.“ Upp úr þessu fer dæmum að fjölga. Í Hús og búnaður 1972 segir: „úr munnvikum hans draup slef milli slappra varanna.“ Í Kvæðum Þórarins Eldjárn frá 1974 segir: „og Grettir verður undireins við það / svo hræddur að hann heldur varla slefi.“ Í Vikunni 1979 segir: „Inn um hana sýgst slef, vatn og annað.“ Í Lystræningjanum 1981 segir: „Grænu slefi?“ Í Hallærisplanið eftir Pál Pálsson frá 1982 segir: „Hún var að drukkna úr slefi.“

Í fyrsta dæminu hefur slef merkinguna ‚það að slefa‘ en í öllum hinum dæmunum merkir það ‚slefa‘ sem er aðalmerking þess í nútímamáli. Hvorugkynið verður smátt og smátt algengara á níunda og einkum tíunda áratugnum og sækir enn í sig veðrið. Samkvæmt Risamálheildinni er það margfalt algengara en kvenkynið á síðustu árum – myndin slefa virðist á útleið úr málinu. Það er ekki gott að vita hvers vegna þetta hefur breyst, en þó gæti verið um að ræða áhrif frá hvorugkynsorðum með -ef- í stofni sem eru nokkur – kvef, nef, sef, skref, stef, þref o.fl. Hins vegar er slefa eina kvenkynsorðið með -ef- (fyrir utan ellefa sem er dálítið sérstakt orð). En svo má ekki gleyma því að slef var til í málinu fyrir, í annarri merkingu – eða öðrum merkingum.

Eins og kemur fram í Íslenskri orðabók gat slef merkt 'söguburður, þvættingur', eins og í slefberi. Í Þjóðólfi 1900 segir: „Það eru sorpblöð ein, en heiðvirð blöð engin, sem láta sér sæma að bera út um sveitir slef og lygasögur.“ Í þessari merkingu, þar sem væntanlega er um líkingu að ræða (að bera út sögur líkt við að slefa), er orðið frá 17. öld. En í Íslenskri orðabók kemur líka fram að orðið gat að auki merkt 'það að draga (skip, bát) á eftir sér, dráttur'. Í Einherja 1936 segir: „Brúni hafði brotið stýri og tók Garðar hann þegar í slef áleiðis til hafnar.“ Í Morgunblaðinu 1945 segir: „Gætu sjerstakir dráttarbátar þá farið með marga slíka þróarpramma á slefi.“ Þetta er tökuorð úr dönsku þar sem talað er um að tage / have nogen / noget på slæb.

Merkingin 'söguburður, þvættingur' í orðinu slef virðist vera alveg horfin úr málinu og merkingin ‚dráttur, tog‘ virðist vera orðin frekar sjaldgæf. Notkun orðsins í þessum merkingum hefur því farið dalandi á sama tíma og notkun þess í merkingunni 'slefa' hefur aukist. Þarna var sem sé tiltækt orð sem ekki var lengur mikið notað í eldri merkingum sínum og þess vegna hægt að taka það til handargagns og fara að nota það í nýrri merkingu, án þess að það rækist alvarlega á við eldri merkingarnar. Við það bætist svo að stofngerðin er dæmigerðari fyrir hvorugkynsorð en kvenkynsorð eins og áður segir. Þetta er gott dæmi um kynskipti sem hafa orðið á stuttum tíma, síðustu þrjátíu árum eða svo. Sumar breytingar líða hjá án þess að við tökum eftir þeim.