Í gær sá ég frétt á mbl.is með fyrirsögninni „Markmiðið að ná í úrslit“. Fréttin fjallaði um þátttöku karlaliðs Tindastóls í undankeppni Evrópubikars FIBA og í henni er lýst langri leið í úrslitakeppnina, gegnum tvöfalda riðlakeppni, og ég hugsaði með mér að þarna væri greinilega mikill metnaður á ferðum að ætla sér að komast í úrslitakeppnina. En ég fór að efast um þennan skilning þegar ég las fréttina til enda, því að í lokin er haft eftir fyrirliða Tindastóls: „Markmiðið er að sjálfsögðu að ná í einhver úrslit úr þessum tveimur leikjum og komast áfram.“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið úrslit skýrt 'það hvernig e-u lyktar, niðurstaða, lyktir' en í íþróttum merkir það einnig oft 'lokakeppni, lokastig keppni þar sem skorið er úr um sigurvegara'.

Ég skildi „ná í úrslit“ í fyrirsögninni upphaflega þannig að átt væri við að 'komast í lokakeppnina', og þá merkingu hefur þetta orðalag vissulega oft – dæmi má taka úr tveimur fréttum Ríkisútvarpsins 2021: „Spænskt lið hefur aldrei áður náð í úrslit Meistaradeildarinnar“ og „Guðni kastar í undanúrslitum kringlukastsins í nótt og segir að á góðum degi muni hann ná í úrslit“. En sú merking getur augljóslega ekki átt við í lokasetningu áðurnefndrar fréttar, „ná í einhver úrslit úr þessum tveimur leikjum og komast áfram“. Þarna hlýtur úrslit að merkja 'góð úrslit', 'viðunandi úrslit' eða eitthvað slíkt. Sú merking orðsins er ekki einsdæmi en virðist ekki vera gömul – hefur þó tíðkast í a.m.k. 15 ár, og hefur verið að breiðast út á síðustu árum.

Á fótbolti.net 2008 segir: „Íslensk knattspyrna þarf fleiri góð úrslit og við eigum að ná í úrslit í svona leikjum eins og í dag.“ Á 433 2013 segir: „Að ná í úrslit hefur hikstað, við höfum fengið gagnrýni fyrir það.“ Á mbl.is 2014 segir: „Við erum í þeirri stöðu að við verðum að ná í úrslit á móti annað hvort FH eða Stjörnunni.“ Í DV 2017 segir: „Hann kom inn og byrjaði að ná í úrslit og fékk alla með sér.“ Á Vísi 2019 segir: „Við höfum ekki verið að ná í úrslit þrátt fyrir að vera betri aðilinn í leikjum fyrr í sumar.“ Á vef RÚV 2021 segir: „Við setjum alveg á okkur pressu sjálfar að standa okkur í þessum leik á morgun og ná í úrslit. Við vitum líka að ef við ætlum að ná úrslitum að þá verður hver einasti leikmaður í okkar liði að hitta á sinn besta dag.“

Hér hefur merking orðsins úrslit hnikast til en það er svo sem ekki einsdæmi að orð hafi jákvæða merkingu án ákvæðisorðs en neikvæða ef neikvæðu ákvæðisorði er bætt við. Hægt er að sleppa atviksorðinu úr mér líkar vel við þig og halda sömu merkingu, en ef því er sleppt úr mér líkar illa við þig snýst merkingin við. Svipað er þegar góð eða einhverju slíku er sleppt úr góð úrslit án þess að merking breytist. Líklega á þetta rætur í ensku þar sem talað er um get some results í sömu merkingu. Í ensku er þó annað orð, finals, notað yfir úrslitakeppni en í íslensku getur þessi nýja tvíræðni orðsins úrslit valdið misskilningi eins og sum dæmin hér að framan sýna – ég veit ekki enn hvort markmið Tindastóls er að komast í úrslitakeppni Evrópubikarkeppninnar.

Í gær sagðist hópverji hafa rekist nokkrum sinnum undanfarið á orðalag eins og ég sé engan harm í, og ekki bara hjá yngra fólki. Það er nokkuð ljóst að á bak við þetta liggur enska orðalagið I see no harm in og örfá dæmi má finna um þessa málnotkun í Risamálheildinni – og einnig dæmi sem virðast byggjast á enska orðasambandinu do no harm. Á Hugi.is 2003 segir: „ég sé engan harm í því sem bgates er að gera.“ Á Hugi.is 2008 segir: „Þeir eru bara að taka í burtu möguleika sem gerir þessum “casual” spilurum engan harm.“ Á Bland.is 2008 segir: „er ekki viss, ég borðaði sterkan mat þegar ég var ólétt og gerði engan harm.“ Í Feyki 2012 segir: „Knapinn skutlar sér á eftir hestinum og saman komast þeir í land og enginn harmur skeður.“

Örfá dæmi til viðbótar má finna á netinu, öll af samfélagsmiðlum eins og dæmin hér að framan nema dæmið úr Feyki. Það er því ekki að sjá að þetta orðalag sé komið mikið inn í málið, þótt vitanlega geti það verið miklu algengara í talmáli en ritmálsdæmin benda til. En auðvelt er að benda á dæmi um ýmis orðasambönd sem eiga sér augljóslega erlenda – nær alltaf enska – fyrirmynd og hafa breiðst út í málinu á allra síðustu árum, ekki bara í óformlegu málsniði. Gott dæmi um þetta er eins og enginn sé / væri morgundagurinn sem augljóslega er sniðið eftir as if there was / were no tomorrow. Þetta samband sást fyrst á prenti í árslok 2005 en varð fljótlega ótrúlega algengt – 570 dæmi eru um það á tímarit.is og rúm 2600 í Risamálheildinni.

Almennt séð finnst mér að orð og orðasambönd eigi ekki að gjalda uppruna síns og ég sé ekkert að því þótt orðalag sem augljóslega er ættað úr ensku sé tekið upp í íslensku – ef það fellur að málinu. Eins og ég hef áður skrifað um sé ég þess vegna enga ástæða til að amast við eins og enginn sé / væri morgundagurinn – það hvorki breytir né útrýmir einhverju sem fyrir er í málinu og vel má færa rök að því að það auðgi málið, þótt sjálfsagt mætti líka halda því fram að það sé ofnotað. Öðru máli gegnir um sjá engan harm í og gera engan harm – þar er orðið harmur augljóslega notað í ensku merkingunni, 'mein, skaði, tjón' en ekki í þeirri íslensku, 'mikil og þungbær sorg'. Þarna er merkingu orðsins breytt að óþörfu – forðumst þessi sambönd í íslensku.

Í gær var hér nefnt í innleggi að fleirtalan orðrómar sæist nú oft en hefði áður verið leiðrétt. Það er rétt – í málfarshorni Morgunblaðsins sagði t.d. árið 2019: „Fleirtalan „orðrómar“ ber þess merki að hafa orðið til við enskulestur; enskan á rumo(u)rs […]. Orðrómur er í stórum dráttum óljós og óstaðfest fregn. Og það er eintöluorð.“ En á hverju byggist sú staðhæfing að orðrómur sé eintöluorð? Orðið kemur vissulega aðeins fyrir í eintölu í fornu máli og fram á 20. öld en elstu dæmi um fleirtölumyndir orðsins eru þó meira en hundrað ára gamlar og varla ensk áhrif. Elsta dæmi sem ég finn er í Morgunblaðinu 1913 þar sem segir: „Taldi hann mjög miður farið, hversu mikið væri hjalað um njósnarmálin, og hve rangir orðrómar bærust af þeim.“

Fleirtölumyndum orðsins bregður fyrir stöku sinnum alla 20. öldina þótt þær hafi ekki verið algengar til skamms tíma – alls eru hátt í 150 dæmi um þær á tímarit.is. En eftir aldamót verður fleirtalan skyndilega mjög algeng, og í Risamálheildinni eru hátt í 2700 dæmi um fleirtölumyndir orðsins. Fleirtölubeyging þess er gefin athugasemdalaust í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls sem er auðvitað lýsandi en ekki stýrandi. Það eru því engin beygingarleg rök fyrir því að segja að orðrómur sé eintöluorð – fleirtala orðsins er greinilega til þótt amast sé við henni. Ekki er heldur hægt að finna augljós merkingarleg rök gegn fleirtölunni – af hverju ætti orð sem merkir 'óljós og óstaðfest fregn' ekki að geta verið til í fleirtölu?

Ástæðan fyrir því að orðrómur var áður aðeins í eintölu en er nú iðulega í fleirtölu virðist vera sú að merking orðsins hefur hnikast til. Áður merkti það 'umtal, almannarómur' (Íslensk orðabók gefur líka merkinguna 'lof, hrós' sem sögð er forn og úrelt) – var sem sé fremur almennt og óafmarkað. Þess vegna var fleirtalan ekki notuð, eins og sjá má á skýringarorðunum umtal og almannarómur sem eru ekki heldur höfð í fleirtölu í nútímamáli. Í nútímamáli er vísun orðsins ekki jafn óljós – það vísar til mun skilgreindari og afmarkaðri fregnar en áður og þar með verður eðlilegt að nota það í fleirtölu. Það eru fjölmörg hliðstæð dæmi í málinu þar sem eintöluorð með óhlutstæða merkingu fara að vísa til einhvers afmarkaðs og fá þá fleirtölu.

Hér spannst í morgun fróðleg umræða út frá frétt í Vísi þar sem enskt orð var haft í sviga á eftir íslensku orði eins og til skýringar. Ég held að það hafi færst í vöxt að undanförnu að setja ensk orð inn í íslenskan texta á þennan hátt. Nýleg dæmi af vefmiðlum: (1) „Svo myndi ég kannski segja að mín „signature“ flík á meðgöng­unni séu magabolir eða stuttar (e. cropped) flíkur þar sem kúl­an fær að vera ber og njóta sín.“ (2) „Flíkurnar eru sjónræn tjáning af athöfnum (e. rituals) sem eiga það sameiginlegt að stuðla að jarðbindingu og dýpka teningu við sjálfið.“ (3) „Reyndar er þetta endurbyggjandi aðgerð (e. reconstructive surgery), ekki fegrunaraðgerð að þessu sinni.“ (4) „Ég er mikið á splittbretti, brimbretti og róðrarbretti (e. paddleboard).“

Þessi dæmi eru af ýmsum toga. Í dæmi (4) er um að ræða heiti á fyrirbæri sem ekki er orðið vel þekkt á Íslandi, og íslenska orðið um það (sem er reyndar ýmist róðrabretti eða róðrarbretti) þá ekki heldur, og ekki komið í orðabækur. Þess vegna er það ekki óeðlileg þjónusta við lesendur að láta enska orðið fylgja – það er þá hægt að gúgla það. Annar möguleiki væri vitanlega að útskýra á íslensku um hvað er að ræða. Öðru máli gegnir um hin dæmin. Mér finnst engin ástæða til að hafa cropped í sviga í dæmi (1), og rituals í dæmi (2) er venja að þýða sem (helgi)siði á íslensku frekar en athafnir. Í dæmi (3) ætti endurbyggjandi aðgerð að vera nógu skýrt til að óþarft væri að láta reconstructive surgery fylgja, enda styður samhengið við skilning.

Mér finnst þetta sem sé eðlilegt meðan lesendur eru að venjast nýju orði eins og í dæmi (4) þótt vitanlega sé álitamál hversu langan tíma eigi að gefa þeim til þess. Í öðrum tilvikum getur þetta gefið til kynna að fréttaskrifarinn þekki ekki venjulega íslenska samsvörun orðsins sem verið er að þýða, eins og í dæmi (3), og það er vitanlega óheppilegt ef um vel þekkt orð er að ræða. En svo getur líka verið að fréttaskrifari þekki réttu orðin og noti þau, en hafi enskuna í sviga til að auðvelda lesendum að tengja það sem rætt er um við fyrirbæri sem líklegt er að þeir þekki – úr ensku. Þannig gæti þetta verið í (1) og (3) – cropped um flíkur gæti vakið hugrenningatengsl sem stuttar gerir ekki, og svipuðu máli gæti gegnt um reconstructive og endurbyggjandi.

Í fréttinni í Vísi sem umræðan spannst af er talað um „fyrstu Íslensku myndasöguna (e. picture story)“. Orðið myndasaga er auðvitað vel þekkt íslenskt orð og samsvarar picture story merkingarlega lið fyrir lið, en í umræðunni kom fram að enskan væri höfð með í sviga vegna þess að myndasaga væri ekki nógu nákvæmt orð – „Verkið samanstandi bæði af sögunni og myndunum, myndirnar séu aðalatriðið og ekki sé hægt að sundurgreina textann og myndirnar“ eins og segir í frétt Vísis. Vissulega er rétt að myndasaga er notað sem þýðing á fleiri enskum orðum, ekki síst cartoon og comic strip. En er það ekki í góðu lagi? Í þessu tilviki var lítil hætta á misskilningi, auk þess sem eðli sögunnar er skýrt í fréttinni til að taka af allan vafa.

Nú vil ég leggja áherslu á að þessi umræða snýst, af minni hálfu a.m.k., ekki um þessa tilteknu frétt Vísis enda þótt hún hafi orðið kveikjan að umræðunni. En ástæðan fyrir því að ég skrifa þetta er sú að ég hef það á tilfinningunni (þótt ég geti ekkert fullyrt um það) að enskunotkun í dæmum af þessu tagi stafi stundum af því að mörgum finnist (örugglega oftast ómeðvitað) að íslenska sé á einhvern hátt „ófullkomnari“ eða „ónákvæmari“ en enska – að þegar íslenska skiptir merkingu á orð á svolítið annan hátt en enska þá sé það „galli“ á íslenskunni því að enska sé einhvers konar „frummál“ eins og málshefjandi í umræðunni í morgun sagði. Sé eitthvað til í þessu er það umhugsunarefni og sýnir þörf fyrir meiri umræðu um tungumálið og eðli þess.

Undanfarna daga hafa verið settar hér inn tvær færslur um orðið ógeðslega sem áhersluorð, í dæmum eins og ógeðslega vel, ógeðslega fallegt o.s.frv. Þótt þetta hafi að forminu til verið fyrirspurnir um þessa notkun orðsins fór ekki á milli mála að fyrirspyrjendum féll hún ekki í geð. En þetta er ekki nýtt. Í greininni „Málfar unglinga“ í Samvinnunni 1971 segir Árni Böðvarsson: „Eitt af einkennum þessa sérstæða unglingamálfars eru málbrögð sem nefna mætti umhvörf, það er orð notuð í umhverfri merkingu, öfugri merkingu við hina venjulegu. Gildir þetta bæði um last og lof. Til að mynda talar þetta fólk um að eitthvað sé ógeðslega, sóðalega, viðbjóðslega, ferlega, skuggalega, ofsalega, ofboðslega, æðislega, ískyggilega fallegt […].“

Þessi notkun orðsins ógeðslega hefur því tíðkast í meira en hálfa öld – e.t.v. mun lengur, því að óformlegt mál fór ekki að komast á prent svo að heitið gæti fyrr en upp úr 1980. Atviksorðið ógeðslega er leitt af lýsingarorðinu ógeðslegur sem er a.m.k. frá byrjun 18. aldar og skýrt 'sem vekur viðbjóð, óbeit' í Íslenskri nútímamálsorðabók en 'viðbjóðslegur, sem vekur andúð' í Íslenskri orðabók. Atviksorðið er aftur á móti ekki sérstök fletta í Íslenskri orðabók sem bendir til þess að litið hafi verið svo á að sérstök skýring væri óþörf – merking þess væri sú sama og lýsingarorðsins. Í Íslenskri nútímamálsorðabók fær ógeðslega hins vegar tvær skýringar – annars vegar 'sem vekur viðbjóð, óbeit' eins og lýsingarorðið og hins vegar 'til áherslu: mjög'.

Elstu dæmi um atviksorðið eru frá lokum 19. aldar og þar hefur það sömu merkingu og lýsingarorðið: „Hann sá að eins morðingja konu sinnar standa frammi fyrir sér, og glápa á sig með glottandi og ógeðslega aulalegu augnaráði“ segir í Þjóðviljanum 1898. Sú merking virðist einráð í prentuðum heimildum fram á áttunda áratuginn, en ýmis dæmi má þó finna sem skýra hvernig áherslumerkingin verður til. Þannig segir t.d. í Undir Helgahnúk eftir Halldór Laxness frá 1924: „Og ef hún sá hann einhversstaðar tilsýndar, þá tók hún ekki eftir öðru en því hvað hann var svolalegur og heingilmænulegur og hvað hann var ógeðslega feitur aftan á hálsinum.“ Þarna vísar ógeðslega til þess að fitan veki viðbjóð, en eins hægt að skilja þetta sem áhersluorð.

En á áttunda áratugnum fara að sjást dæmi þar sem ógeðslega er ótvírætt notað sem áhersluorð. Í Alþýðublaðinu 1973 er t.d. haft eftir Gerald Ford, þáverandi varaforseta Bandaríkjanna (og síðar forseta): „Ég er ógeðslega heill andlega.“ Þarna getur vart leikið vafi á áherslumerkingu. Í Lesbók Morgunblaðsins 1976 segir: „Kannski líka Megas eða Magga Kjartans eða bara einhvern, sem er „ógeðslega töff og hefur meikað það“.“ Í Orðabók um slangur slettur bannorð og annað utangarðsmál frá 1982 er ógeðslega flettiorð með merkingunni 'mjög' og notkunardæminu ógeðslega fallegur. Þetta verður smátt og smátt aðalmerking orðsins á tímarit.is á níunda áratugnum, og nú má segja að orðið sé nær eingöngu notað til áherslu.

Á níunda áratugnum er líka farið að amast við þessari notkun í blöðum sem sýnir að hún er orðin útbreidd. Þannig segir Oddný Guðmundsdóttir í Tímanum 1981: „Ekki er þó um óviljaverk að ræða, þegar merkingu orða er gjörbreytt, eins og þegar talað er um viðbjóðslega gott veður og ógeðslega fallegt útsýni. Þetta er haft í staðinn fyrir fyndni.“ Í Morgunblaðinu 1989 segir Jón Aðalsteinn Jónsson: „Farið er að segja, að eitthvað sé ógeðslega gott eða fallegt. […] Nú vita allir, að lo. ógeðslegur og þá einnig ao. ógeðslega er haft um einhvern viðbjóð eða eftir orðanna hljóðan um það, sem mönnum geðjast ekki að, þykir ógeðfellt. Þannig er farið að nota ýmis orð alveg gagnstætt frummerkingu þeirra, og það getur ekki farið vel í málinu.“

En Gísli Jónsson var nokkuð afslappaður gagnvart þessari notkun og sagði: „Um áhersluorð er það að segja, að þau slitna fljótt, og menn eru sífellt að reyna að finna sér eitthvað nýtt til þess að vekja athygli. Verður slíkt ekki alltaf tekið alvarlega eða mælt á sömu stiku og annað málfar.“ Jón G. Friðjónsson segir í pistli í Málfarsbankanum: „Þess eru fjölmörg dæmi að merking lo. sem notuð eru til að kveða nánar á um e-ð (stærð, lögun, stig, umfang o.s.frv.) breytist í aldanna rás, oft þannig að bein merking bliknar eða verður ógagnsæ. […] Fjölmörg önnur orð í nútímamáli hafa nánast glatað eigin merkingu en hafa þess í stað fengið það sem kalla má hlutverksmerkingu eða ákvæðismerkingu.“ Sem dæmi nefnir Jón orðin æðislegur og æðislega.

En hann heldur áfram og segir: „Svo virðist sem hver kynslóð komi sér upp eigin orðaforða af þessum toga. Sem dæmi má nefna að orðin ógeðslegur og ógeðslega í herðandi merkingu virðast í tísku meðal ungs fólks [...].“ Eins og hér hefur komið fram hefur þessi notkun tíðkast hjá nokkrum kynslóðum, en virðist bundin við atviksorðið – lýsingarorðið er aldrei notað svona. Sá aðskilnaður sem hefur orðið milli atviksorðsins og lýsingarorðsins er gott dæmi um það hvernig orð geta slitnað frá uppruna sínum og lifað sjálfstæðu lífi, eins og ritmyndirnar ógis(s)la (431 dæmi í Risamálheild) og ógs(s)la (79 dæmi) sýna líka. Í nútímamáli er áherslumerkingin aðalmerking atviksorðsins ógeðslega – á hana er komin löng hefð og ekkert við hana að athuga.

Í dag var hér spurt um sögnina skynda sem fyrirspyrjandi hafði séð í auglýsingu: „Herferðin klárast í kvöld, þann 27/9, svo skyndaðu þér að versla núna.“ Spurt var hvort þetta væri léleg þýðing úr dönsku (skynde sig) eða hvort fordæmi væru fyrir þessari notkun. Skemmst er frá því að segja að þetta er rammíslensk sögn sem kemur fyrir þegar í fornu máli. Í Marteins sögu biskups segir t.d.: „En riddarar […] gerðu för sína og vildu skynda.“ Í Víga-Glúms sögu segir: „Það mælti faðir minn að eg skyldi skynda heim.“ Sögnin er flettiorð í Íslenskri orðabók og er þar skýrð 'flýta, skunda, hraða'. Hún er skyld skunda sem er skýrð 'fara (hratt), flýta sér' í Íslenskri orðabók og 'ganga hratt og ákveðið' í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Þótt skynda og skunda séu náskyldar, bæði orðsifjafræðilega og merkingarlega, er samt ekki hægt að líta á þær sem tvímyndir sama orðs vegna þess að þær haga sér dálítið mismunandi – beygingarlega, setningafræðilega og merkingarlega. Sögnin skunda beygist eins og stunda – hefur a í framsöguhætti nútíðar í eintölu, ég skunda o.s.frv., og -aði í þátíð, ég skundaði. Sögnin skynda beygist aftur á móti eins og synda – hefur i í framsöguhætti nútíðar í eintölu, ég skyndi o.s.frv., og -ti í þátíð, ég skynti. Þetta er þó ekki einhlítt – stundum fær sögnin sömu beygingu og skunda eins og í dæminu í upphafi. Í Nýrri sumargjöf 1860 segir líka: „Barúninn skyndaði út, til þess að taka á móti brúðgumanum.“ Í Vikunni 1956 segir: „Ég skyndaði að vagninum.“

Setningafræðilegi munurinn felst í því að skunda er alltaf áhrifslaus en skynda getur tekið andlag – oftast afturbeygt fornafn eða persónufornafn. Í Heimilisvininum 1910 segir: „Hann skynti sér heim og sagði tíðindin.“ Í Alþýðublaðinu 1923 segir: „Unglingurinn skynti ferðinni.“ Í Hermes 1968 segir: „1923 fór hann í því skyni til Lundúna en hætti námi þar og skyndaði sér til Parísar.“ Í Vísi 2021 segir: „aðrir sjá sæng sína upp reidda og skynda sér heim.“ Sögnin kemur einnig fyrir í sambandinu skynda ferð/för. Í Þjóðviljanum 1958 segir: „Fólkið skyndaði för sinni frameftir hinum löngu lestum vagna.“ Í Ópi bjöllunnar eftir Thor Vilhjálmsson frá 1970 segir: „Þetta frétti frúin Ísis; og fór að gruna margt og skyndaði ferð sinni þangað.“

Merkingarlegur munur sagnanna er sá að skunda vísar yfirleitt til göngu eins og skýringin í Íslenskri nútímamálsorðabók bendir til, a.m.k. í seinni tíð (eða þá 'drífa sig', sbr. „skundum á Þingvöll“) en skynda merkir einfaldlega 'flýta'. En síðarnefnda sögnin er nánast alveg horfin úr málinu – í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er tekið fram að hún sé „gamaldags“, og aðeins tvö dæmi frá þessari öld eru um hana í Risamálheildinni. Það er því engin furða að þeim sem rekast á hana nú detti í hug að um hráa dönsku sé að ræða. Þetta er hins vegar góð áminning um það að íslenska og danska eru vitaskuld náskyld tungumál, og þótt við rekumst á orð í íslensku sem líta út eins og danska geta þau vel verið hluti af sameiginlegri arfleifð málanna.

Sögnin gagnrýna fær tvær skýringar í Íslenskri nútímamálsorðabók: 'segja kost og löst (á e-u)' og 'fella dóm tala um galla (e-s), finna að (e-u/e-m)'. Nafnorðið gagnrýni fær einnig tvær sambærilegar skýringar. Þótt báðar merkingarnar séu algengar er sú síðarnefnda oftast meira áberandi eins og marka má af tíðni sambanda eins og hörð eða óvægin gagnrýni, gagnrýna harkalega o.fl, og orðin hafa því á sér nokkuð neikvæðan blæ. Til að vega upp á móti þessari neikvæðni og styrkja fyrrnefndu merkinguna hefur í seinni tíð verið tilhneiging til að skilja orðin bókstaflega og segja að gagnrýna merki 'rýna til gagns' þar sem gagn er haft í merkingunni 'not, nytsemi', eins og í lýsingarorðinu gagnlegt, sambandinu gera gagn o.fl.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið rýna til gagns er í Þjóðviljanum 1984, í grein sem er gagnrýni á gagnrýni: „Þá er ekki rýnt til gagns, þá er skrattanum skemmt.“ Mjög oft er sambandið skýrt. Í Helgarpóstinum 1988 segir: „Hlutverk gagnrýnenda er að rýna til gagns, skýra og lýsa, ekki fleyta kerlingar á yfirborði hlutanna.“ Í DV 1990 segir: „Gagnrýni þýðir einfaldlega að rýna til gagns en ekki eitthvað neikvætt eins og íslendingar halda yfirleitt.“ Í Morgunblaðinu 1992 segir: „Gagnrýni er góð ef hún er rökstudd, sem sagt reynt að rýna til gagns, sjá málið frá öllum hliðum og tíunda bæði kosti þess og galla.“ Í Tímanum 1993 segir: „Hún þarf að vera fagleg og menn verða að skilja orðið gagnrýni, „rýni til gagns“.“

Hægt væri að nefna mun fleiri svipuð dæmi þar sem beinlínis er tekið fram að gagnrýni merki að 'rýna til gagns' og það virðist nú vera nokkuð útbreidd skoðun miðað við tíðni sambandsins rýna til gagns á þessari öld – um það eru um 150 dæmi á tímarit.is og hátt í 400 í Risamálheildinni. Ekki eru þó öll á því máli – „Ekkert bendir til að þegar hugsun einhvers er lýst sem gagnrýninni merki það að viðkomandi „rýni til gagns“, eins og vinsælt er að halda fram“ segir t.d. á Vísindavefnum. Enda er það ekki upphafleg merking orðanna. Þau koma fyrst fram í greininni „Gagnrýni“ í Eimreiðinni 1896 þar sem segir: „Eitt af því, sem einna tilfinnanlegastur skortur er á á Íslandi, er það sem á útlendu máli kallast »krítik«.“

Greinarhöfundur, dr. Valtýr Guðmundsson, heldur svo áfram: „Það kveður jafnvel svo rammt að, að við eigum einu sinni ekki neitt orð yfir hugmyndina í málinu. Að »krítísera« er eiginlega það, að láta sjer ekki nægja að skoða hlutina eins og þeir líta út á yfirborðinu, heldur leitast við að rýna í gegnum þá og gagnskoða, til þess að sjá hina innri eiginleika þeirra, bæði kosti og lesti. Það er með öðrum orðum að kafa í djúpið og sækja bæði gullið og sorann, greina það hvort frá öðru og breiða hvorttveggja út í dagsbirtunni, svo að allir, sem hafa ekki sjálfir tíma eða tækifæri til að vera að kafa, geti sjeð, hvað er gull og hvað er sori. Þetta virðist oss að mætti kalla á íslenzku gagnrýni og gagnrýninn þann mann, sem sýnt er um að gagnrýna hlutina.“

Það er því ljóst að gagn- í gagnrýna, gagnrýni og gagnrýninn átti upphaflega ekki að hafa sömu merkingu og í gagnlegt, til gagns o.fl., heldur þá merkingu sem það hefur í gagnsær – „rýna í gegnum þá og gagnskoða“ eða 'segja kost og löst (á e-u)' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Neikvæða merkingin, 'fella dóm tala um galla (e-s), finna að (e-u/e-m)', virðist þó fljótlega hafa orðið áberandi í merkingu orðsins. Fólki er vitanlega frjálst að skilja orð eins og því sýnist, og í sjálfu sér er ekkert óeðlilegt að fólk tengi gagnrýna, gagnrýni og gagnrýninn við gagnlegt, til gagns o.þ.h. frekar en gagnsær. Ég er ekkert að amast við því – bara að benda á að það er ekki sú merking sem höfundur orðanna lagði í þau.

Í dag var hér spurt um orðið akgrein – hvort fráleitt væri að nota það í staðinn fyrir akrein. Þótt fyrrnefnda orðmyndin sé nokkuð algeng er hana ekki að finna í orðabókum en akrein er hin viðurkennda mynd og skýrð 'sá hluti akbrautar (tví- eða fleirskiptrar) þar sem er ekið í ákveðna átt' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er samsett úr stofni sagnarinnar aka og nafnorðinu rein sem er skýrt 'skák, mjó ræma lands' í Íslenskri nútímamálsorðabók en er frekar sjaldgæft eitt og sér. Orðið er ekki ýkja gamalt í málinu – Halldór Halldórsson prófessor segir í DV 1995 að það hafi orðið til á sjötta áratug síðustu aldar og höfundur þess sé Einar B. Pálsson prófessor. „Þetta orð vann sér fljótt fastan sess í málinu, enda þjált í munni“ segir Halldór.

Árið 1958 kom orðið inn í umferðalög (nr. 26/1958) og varð því fljótt algengt. Elstu dæmi um það á tímarit.is eru frá sama ári – „Eitt nýyrðanna í umferðarlöggjöfinni nýju er orðið „akreinar“ segir t.d. í Morgunblaðinu. Orðið er skilgreint í orðskýringagrein laganna þar sem segir: „Í lögum þessum merkir: […] Akreinar: Samhliða reinar, sem skipta má akbraut í að endilöngu, hæfilega breiðar, hver um sig, fyrir eina röð ökutækja.“ Um svipað leyti var farið að mála akreinamerkingar á götur sem stuðlaði að aukinni notkun orðsins: „Umferðarnefnd Reykjavíkur hefur undanfarið látið mála akreinar á nokkur gatnamót, sem mikla umferð hafa, í þeim tilgangi að auka afköst gatnamótanna og gera umferð um þau greiðari“ segir í Morgunblaðinu 1958.

Notkun orðsins akrein jókst því mjög upp úr þessu, en fljótlega fór það einnig að sjást í myndinni akgrein sem kemur fyrst fyrir 1960. „Orðið akrein, var fundið upp fyrir áratugum, en í daglegu máli virðist afmyndunin akgrein vera fólki tamari“ segir í Þjóðviljanum 1988, og í Morgunblaðinu 2017 segir: „Orðið „akgrein“ er svo sem skiljanlegt – þeir sem nota það hugsa sér að vegurinn greinist í „greinar“.“ Öfugt við grein er orðið rein mjög sjaldgæft og þessi „afmyndun“ orðsins því eðlileg – þetta er alþýðuskýring þar sem leitað er að tengingu við önnur orð, eins og í reiðbrennandi, afbrigðisemi o.fl. Við það bætist að í eðlilegum framburði hljóma akrein og akgrein alveg eins – það þarf að slíta orðið í sundur til að munur komi fram.

Myndin akgrein hefur verið töluvert notuð næstum jafnlengi og akrein – um hana eru 439 dæmi á tímarit.is og 715 í Risamálheildinni, en dæmin um akrein eru samt u.þ.b. 20 sinnum fleiri. Það er athyglisvert að algengt er að báðar myndirnar komi fyrir í sama texta – „Til þess að möguleiki sé á að telja veg eða vegarspotta hraðbraut, er lágmarkið að akbrautin sé 3 akgreinar þ.e.a.s. ein akrein sín í hvora áttina og sú þriðja fyrir framúrakstur“ segir t.d. í Lesbók Morgunblaðsins 1974. Þótt vel megi segja að myndin akgrein hafi unnið sér hefð vegna aldurs og tíðni er rétt að hafa í huga að akrein er íðorð sem hefur skilgreinda merkingu í lögum og þess vegna getur verið óheppilegt að nota aðra mynd af því – þótt misskilningur sé ólíklegur.

En -rein kemur fyrir í fleiri skyldum orðum. Í umferðarlögum sem tóku gildi 1988 (nr. 50/1987) komu inn orðin aðrein sem er skýrt 'akrein sem liggur í sveig inn á akbraut' í Íslenskri nútímamálsorðabók og afrein sem er skýrt 'akrein sem beygir út af meginakbraut'. Þessi orð voru reyndar gagnrýnd fyrir að vera of lík enda mjög oft lítill sem enginn framburðarmunur á að og af. Orðanefnd byggingarverkfræðinga hafði lagt til að nota orðið frárein (sem Halldór Halldórsson bjó til, eins og aðrein) í staðinn fyrir afrein, og það var gert með breytingu á umferðalögum 1993. Hugsanlegt er að þessi orð hafi styrkt myndina akrein í sessi á kostnað myndarinnar akgrein þar sem í þeim er ljóst að seinni hlutinn er -rein, ekki -grein.

Þeim rökum er oft beitt gegn því að viðurkenna tilbrigði í máli að þau torveldi alla kennslu. Ég hef t.d. heyrt þetta notað gegn breytingum eins og að nota öll velkomin, þrjú slösuðust og annað slíkt sem kynhlutlausan valkost í stað allir velkomnir og þrír slösuðust, en einnig gegn breytingum á málstaðli í þá átt að valfrelsi verði um ýmis tilbrigði þar sem aðeins eitt hefur verið talið „rétt“ – mig eða mér langar, ég vil eða vill, o.s.frv. Því er haldið fram að ef fleiri en eitt tilbrigði verði viðurkennt og talið „rétt“ muni það leiða til þess að kennarar viti ekki hvað eigi að kenna, nemendur ruglist í ríminu og allt fari í graut – alls kyns óreiða skapist í málinu sem hafi ófyrirsjáanlegar afleiðingar. En þetta opinberar misskilning á markmiði kennslunnar.

Þetta byggist nefnilega á því að til standi að kenna nemendum allt um tungumálið og þess vegna þurfi að kenna þeim öll viðurkennd tilbrigði málsins – í framburði, beygingum, orðmyndun, orðaforða, setningagerð, merkingu o.s.frv. Ef þetta er markmiðið gefur augaleið að viðurkenning ýmissa tilbrigða gerir bæði kennara og nemendum erfitt fyrir og eykur að mun það sem þarf að kenna og læra. En auðvitað dettur engum þetta í hug. Það er margra ára ferli að læra tungumál sæmilega og við lærum aldrei öll tilbrigði móðurmáls okkar, hvað þá annarra tungumála. Þess vegna er ekkert að því – og nú þegar gert í sumum tilvikum – að velja tiltekin tilbrigði og miða kennsluna við þau án þess að öðrum sé þar með hafnað eða þau talin röng.

Í íslenskum framburði koma fyrir ýmis landshlutabundin tilbrigði, svo sem harðmæli, raddaður framburður, hv-framburður, vestfirskur einhljóðaframburður o.fl. Þessi tilbrigði eru fullkomlega viðurkennd sem „rétt mál“ en í hljóðfræðikennslu er þrátt fyrir það venja að miða við svokallaðan „sunnlenskan“ framburð af því að það er framburður meginhluta landsmanna. Nemendur eru oft fræddir meira eða minna um hin tilbrigðin, en kennslan miðast ekki við þau. Hið sama er hægt að gera með tilbrigði á öðrum sviðum málsins. Þar má fræða nemendur um öll tilbrigði ef þess er kostur, en annars miða kennsluna við það tilbrigði sem algengast er eða nota önnur málefnaleg viðmið, og fræða nemendur um önnur tilbrigði eftir efnum og ástæðum.

Það er ekkert að því – og ekkert flókið – að kenna íslenskum nemendum að sums staðar á landinu sé vanta borið fram [vantʰa] með rödduðu n og fráblásnu t en víðast sé n-ið óraddað og t-ið ófráblásið, [van̥ta]; að mig langar og ég hlakka til sé eðlilegt mál sumra en mér langar og mér hlakkar til eðlilegt mál annarra; að sumum finnist eðlilegt að nota karlkyn fornafna og lýsingarorða í vísun til óskilgreinds hóps og segja allir eru velkomnir en öðrum hugnist betur að nota hvorugkyn og segja öll eru velkomin – og kenna þeim að þessi afbrigði séu jafngild. Í kennslu íslensku sem annars máls er væntanlega meiri þörf á að velja ákveðið tilbrigði sem miðað er við, en aðalatriðið er að önnur tilbrigði séu nefnd og viðurkennd en ekki kölluð röng.

Í gær lenti ég í umræðu á netinu um eignarfallið föðurs sem málshefjandi hafði séð í auglýsingu og hneykslaðist á. Það er engin furða – í Íslenzkri málfræði Björns Guðfinnssonar, sem við sem erum komin yfir miðjan aldur lærðum flest (og mörg yngri) segir: „Algengt er að menn beygi þessi orð skakkt. Orðin faðir og bróðir heita þá oft í ef.et. föðurs, bróðurs, með greini föðursins, bróðursins.“ Í Málfarsbankanum segir: „Orðið faðir er eitt fárra orða í sínum beygingarflokki. Það veldur því að fólki hættir frekar til að beygja það ranglega. Eignarfall eintölu er t.d. ekki „föðurs“, með greini „föðursins“, eins og halda mætti út frá algengustu beygingarflokkunum heldur föður, með greini föðurins. Í nafni föðurins, sonarins og heilags anda.“

En eignarfallið föðurs hefur tíðkast lengi, og í safni norrænu fornmálsorðabókarinnar, Ordbog over det norrøne prosasprog, eru fjölmörg dæmi um það úr fornu máli. Í fyrstu bók sem prentuð var á íslensku, Nýja testamentinu í þýðingu Odds Gottskálkssonar frá 1540, mun eignarfall eintölu „tíðast enda á -(u)rs“ að sögn Jóns Helgasonar. Í málfræði Jóns Magnússonar frá fyrri hluta 18. aldar er eignarfall eintölu sagt ýmist föður eða föðurs. Málvöndunarmaðurinn Halldór Kr. Friðriksson segir í Íslenzkri málmyndalýsingu 1861: „Þegar greinirinn er skeyttur aftan við faðir, verður eig.eint. föðursins“, og í Islandsk Grammatik Valtýs Guðmundssonar frá 1922 er myndin föðurs gefin en sagt að hún „bruges kun (og altid)“ þegar greini er bætt við, föðurs-ins.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 segir að eignarfall orðsins faðir sé „föður el. (pop.) föðurs“ – „pop.“ merkir 'alþýðumál'. Í bókinni Um íslenskar orðmyndir á 14. og 15. öld eftir Björn K. Þórólfsson frá 1925 segir að eignarfallsmyndin föðurs „heyrist oft í nútíðar talmáli“. Það er því ljóst að eignarfallið föðurs hefur tíðkast í margar aldir og jafvel verið hin venjulega eignarfallsmynd vel fram á 20. öld. Það eru varla mikið meira en hundrað ár síðan farið var að hrekja hana skipulega úr málinu – sem tókst þó ekki. Eins og sjá má á tímarit.is hefur alltaf verið töluvert af dæmum um hana, þrátt fyrir að textar þar séu flestir prófarkalesnir. Þar eru um 1400 dæmi um föðurs en tæp tvö þúsund um föðursins (á móti átta þúsund um föðurins).

Í Risamálheildinni eru yfir 1300 dæmi um föðurs og hátt á áttunda hundrað um föðursins (á móti tæplega þrjú þúsund um föðurins). Mörg þessara dæma eru úr formlegu málsniði. Þetta sýnir að eignarfallsmyndir með -s lifa góðu lífi enn, þrátt fyrir að reynt hafi verið í meira en öld að kveða þær niður. Það er engin furða. Nær öll sterk karlkynsorð (þ.e., sem enda á samhljóði í nefnifalli eintölu) fá endingu í eignarfalli eintölu, oftast -s en stundum -ar. Undantekningar eru orð sem enda á tvöföldu s, eins og foss, og orð sem enda á samhljóði + s, eins og dans (þar er af hljóðfræðilegum ástæðum ekki hægt að bæta við auka s-i en sum slík orð hafa reyndar tilhneigingu til að fá -ar-endingu, eins og Selfoss) – og svo orðin faðir og bróðir.

Myndir eins og föðurs og bróðurs (og einnig Selfossar og Blönduósar og fleiri slíkar) eru því ekki einhverjar tilviljanakenndar og óskiljanlegar „villur“ sem beri vott um vankunnáttu þeirra sem nota þær. Þvert á móti sýna þær þekkingu málnotenda á kerfinu og tilfinningu fyrir því – sýna að málnotendum finnst eitthvað vanta ef engin ending er í eignarfalli. Við ættum vitanlega að fagna þessu í stað þess að kalla þessar myndir „rangar“ og leiðrétta þau sem nota þær. Kerfið er nefnilega miklu mikilvægara en einstaka undantekningar frá því. Þegar við bætist að myndin föðurs kemur fyrir þegar í fornu máli, var mikið notuð og sennilega aðalmynd orðsins í margar aldir og allt fram á 20. öld, og er ennþá mjög algeng, er algerlega fráleitt að kalla hana „ranga“.