Íslensk málsaga spannar a.m.k. þúsund ár – og jafnvel allt að sex þúsund ef við miðum við rekjanlega sögu allt aftur til indóevrópska frummálsins. Allan þann tíma hefur málið verið að breytast – stundum mikið og stundum minna, en aldrei staðnað. En við horfum venjulega á tungumálið gegnum örlítinn glugga sem sjaldnast nær yfir meira en svona 15-20 ár, frá upphafi máltöku okkar og til fullorðinsára. Hugmyndir okkar um hvernig íslenskan sé, og eigi að vera, miðast að mestu leyti við hvernig málið var í umhverfi okkar – eða hvernig okkur var kennt að það ætti að vera – á þessum tíma.

Það er í sjálfu sér mjög eðlilegt og er ekki bundið við Ísland – svona er þetta víðast hvar. Það er ekki við því að búast að venjulegir málnotendur þekki öll tilbrigði málsins í tíma og rúmi. En það er hætta á að þessi litli gluggi geri okkur þröngsýn og lítt umburðarlynd gagnvart margs kyns tilbrigðum og breytileika í máli, bæði nýjungum sem eru að koma upp og einnig eldri tilbrigðum sem við höfum ekki alist upp við, eða okkur hefur verið kennt að séu röng. Það er slæmt, því að málið nærist á fjölbreytni og nýsköpun. Það verður að fá svigrúm til að breytast – annars koðnar það niður.

Þess vegna er svo mikilvægt að við ræktum með okkur umburðarlyndi gagnvart ýmsum tilbrigðum í máli, gagnvart annars konar íslensku en þeirri sem við ólumst upp við. Það þýðir ekki að við eigum að breyta máli okkar sjálfra til samræmis við ný tilbrigði. Það þýðir ekki heldur að við megum ekki láta ýmsar nýjungar í máli pirra okkur. Það þýðir ekki heldur að við megum ekki vekja athygli á því þegar brugðið er út af málhefð. En það þýðir að við þurfum að átta okkur á því að við eigum íslenskuna öll saman, líka unga fólkið og þau sem eru að læra málið, og okkar íslenska er ekki betri eða réttari en annarra. Íslenska er alls konar.

Fjölmargar íslenskar sagnir eru leiddar af nafnorðum án nokk­urs viðskeytis — nafnháttarendingunni -a bara bætt við nafnorðsrót­ina. Margar þessara sagna eru gamlar, en nýjar eru sífellt að bætast við — og fá misjafnar viðtökur. Meðal þeirra sem hafa breiðst út á síðustu áratugum eru skauta í merking­unni ʻrenna sér á skautumʼ, skíða í merk­ing­unni ʻrenna sér / ganga á skíð­umʼ og funda í merk­ing­unni ʻhalda fundʼ. Sögn­in skíða virðist vera rúm­lega 50 ára gömul í málinu — í sum­um elstu dæm­unum um hana á tímarit.is er hún höfð innan gæsalappa sem sýnir að hún hefur verið ný og jafnvel þótt ástæða til að afsaka notkun hennar. Sögnin funda er eitthvað eldri, lík­lega rúm­lega 60 ára gömul. Sögnin skauta er aftur á móti gömul í mál­inu í merk­ingunni ʻbera skautʼ en í merk­ingunni ʻrenna sér á skaut­umʼ er hún sennilega á svip­uð­um aldri og hinar tvær.

Þessar sagnir koma í stað orðasambanda með nafnorði eins og merkingarskýringarnar sýna. Margir málvönd­un­ar­menn hafa einmitt lagt áherslu á að íslenska sé sagna­mál — noti sagnir í stað sambanda með nafnorðum eins og gert sé í ensku sem sé nafnorðamál. Nú hef ég reyndar aldrei séð nein rök fyrir því að íslenska og enska séu ólík­ tungumál hvað þetta varðar — engar tölur sem bendi til þess að hlut­fallsleg tíðni sagna í texta sé hærri í íslensku en ensku. Þessi stað­hæfing virðist eingöngu byggjast á til­finn­ingu og er aðeins studd með einstöku dæmum, oftast þeim sömu — ég veit ekki hversu oft ég hef séð nefnt að í stað þess að gera eða framkvæma rannsókn eða könnun eigi að tala um að rann­saka eða kanna.

Út frá þessu mætti ætla að sögnum eins og funda, skíða og skauta yrði tekið fagnandi. En því er aldeilis ekki að heilsa. Árni Böðvarsson sagði að funda væri „ofnotað orð“ sem sumum fyndist mega fara „alveg burtu úr málinu“,og í þætti Gísla Jóns­sonar um íslenskt mál í Morg­un­blaðinu var marg­oft am­ast við þessum sögnum — þær sagðar vera „lág­kúru­legar“, „snaut­legar“, „barna­leg­­ar“, „ómynd“, „fá­tækt­arlegar“, „flatn­eskja“, „barnamáls­leg­ar“, „bjálfa­mál“, „lág­kúru­sögn“, „flat­­sagnir“, bera vott um „mál­fátækt“ og vera vinsælar „af þeim sem minnst­an hafa máls­metn­að og dauf­asta til­finningu“. Og Gísli er sann­ar­lega ekki einn um að hafa haft ímugust á þessum sögnum.

Það er vissulega rétt að orð­myndun af þessu tagi er mjög al­geng í máli barna, ekki síst í leikjum — sagnir eins og kubba, leira, perla og margar fleiri eru alþekktar, og þegar ég var strákur var ég oft að leika mér með þjöl og þjala. En þetta er samt vitanlega fullgild orðmyndun sem á sér fjölda hlið­stæðna í máli fullorðinna og mér er hulin ráð­gáta hvað er svona vont við umræddar sagnir. Þannig virðist funda alveg sambærileg við þinga sem talað er um með vel­þókn­un, og skíða og skauta virðast hliðstæðar við hjóla. Nán­ast um leið og nafnorðið sími var tekið upp kom sögnin síma fram og var mjög mikið notuð lengi, þótt hún sé nú nánast horfin úr málinu. Svo mætti lengi telja.

Þessar sagnir hafa skýra og augljósa merkingu og eru mun liprari en orða­sam­böndin sem þær leysa af hólmi. Myndun sagna af nafn­orð­um á þennan hátt á sér langa hefð og ótal fordæmi í málinu. Ég get ekki séð neitt sem skýrir andstöðu við þess­ar sagnir ann­að en að þær eru nýlegar — og það tekur tíma að venjast nýj­ungum í máli. Reyndar hef ég ekki séð amast við áðurnefndum sögnum nú í nokkurn tíma, sem gæti bent til þess að þær hafi verið teknar í sátt. En í staðinn er fólk farið að hnýta í aðrar nýjar sagnir sem eru mynd­aðar á þennan hátt.

Slík orðmyndun er nefnilega mjög frjó í málinu — sem dæmi má nefna sagnirnar hurða (ʻskemma bíl með því að reka hurð á öðrum bíl í hannʼ), lykla (ʻrispa lakk á bíl með lykliʼ), tjóna (ʻskemma bíl, lenda í tjóniʼ) og tanka (ʻsetja eldsneyti á bíl, fylla á tankinnʼ). Þessar sagnir, a.m.k. hurða og lykla, eru reyndar ekki jafn gagnsæjar og þær sem áður voru nefnd­ar. Gísli Jónsson kallaði tjóna „flatneskjusögn“ og sagði „ekki þörf á svo kauðalegu nýyrði“ sem tjónaður. Stund­um er amast við þessum sögnum á þeim for­send­um að þær séu myndaðar með hliðsjón af enskum sögnum, en hráefnið er ís­lenskt og orð­mynd­unin líka þótt fyrirmyndin kunni að vera erlend, og „ekki er minna um það vert að þau eru ekki búin til af fínni orðanefnd heldur hafa þau sprottið upp úti á meðal almennings“ segir Anna Sigríður Þráins­dóttir.

Í málfarshópum er fólk iðulega að amast við orðinu snjóstormur – kallar það ensku og gerir því skóna að það sé að útrýma rammíslenskum orðum sömu merkingar, eins og bylur, stórhríð, kafald o.s.frv. Auðvitað er snjóstormur íslenska en ekki enska – báðir orðhlutarnir íslenskir. Orðið verður ekki að ensku þótt hliðstæð samsetning sé vissulega til í ensku, og ekki heldur þótt sú samsetning kunni að vera fyrirmynd íslenska orðsins. Hitt er annað mál að vitanlega er fjölbreytni í orðavali æskileg og ekki gott ef þetta orð er að breiða sig út á kostnað annarra. En talning sem ég gerði á nokkrum orðum á þessu merkingarsviði á tímarit.is bendir sannarlega ekki til þess að svo sé.
En út frá þessu fór ég að hugsa um sögnina hríða. Þegar ég var að alast upp í Skagafirði var þessi sögn mikið notuð – það er farið að hríða o.þ.h. Mig minnir að notkun hennar hafi alls ekki verið bundin við storm og stórhríð heldur hafi hún eins verið notuð um smávægilega snjókomu í logni enda er orðið lognhríð til. Nú heyri ég þessa sögn aldrei og nota hana ekki sjálfur. Samkvæmt tímarit.is. var notkun hennar langmest milli 1950 og 1970, sem samræmist þeirri tilfinningu minni að hún hafi verið algeng í mínu ungdæmi, en datt niður eftir það. Kannski er hún á leið úr málinu – hún er t.d. ekki í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Það hefur stundum borið á því að sagnir sem eru leiddar af nafnorðum án nokkurs viðskeytis hafi ekki þótt nógu góðar eða virðulegar, t.d. skíða, skauta o.fl. Mér datt í hug hvort hríða hefði hugsanlega orðið fórnarlamb einhvers konar misskilinnar málvöndunar. Það er samt bara hugdetta.

Ég sá nýlega orðið Þykkvbæingur notað nokkrum sinnum í frétt á vefmiðli. Það lék enginn vafi á merkingunni – það var verið að tala um íbúa í Þykkvabæ. En þessi orðmynd kom mér samt svolítið á óvart – ég hefði hiklaust notað myndina Þykkbæingur, án v. Þegar ég fór að skoða þetta á tímarit.is kom í ljós að báðar myndirnar er þar að finna, en v-lausa myndin er þó nokkrum áratugum eldri og hátt í fjórum sinnum algengari en hin. En eru báðar þessar myndir góðar og gildar?

Ég skrifaði nýlega pistil um viðskeytið -ingur og benti á að oftast gerir það þá kröfu að orðið sem það tengist sé stytt niður í tvö atkvæði. Þannig verður Reykjavík + ingur ekki *Reykjavíkingur, heldur Reykvíkingur; Hafnarfjörður + ingur verður ekki *Hafnarfjörðingur, heldur Hafnfirðingur; Bolungarvík + ingur verður ekki *Bolungarvíkingur, heldur Bolvíkingur; Sauðárkrókur + ingur verður ekki *Sauðárkrókingur, heldur Sauðkrækingur; og svo mætti lengi telja. En yfirleitt er grunnorðið klippt sundur á orðhlutaskilum og ef slík skil eru ekki fyrir hendi er krafan um tvö atkvæði stundum brotin, eins og í Ólafsfirð-ingur, Jökuldæl-ingur o.fl.

Báðar myndirnar, Þykkbæingur og Þykkvbæingur, falla að þessari meginreglu – bæði Þykk og Þykkv eru eitt atkvæði. Það má líka færa rök fyrir því að klippa orðið hvort heldur er á undan eða eftir v-inu. Orðið þykkur er svonefndur wa-stofn sem merkir að v var viðskeyti sem var hluti stofnsins en féll þó brott við ákveðnar hljóðfræðilegar aðstæður. Nefnifall veikrar beygingar í karlkyni var þykkvi og því heitir sveitin Þykkvibær. Nú hefur beygingin breyst þannig að v er alveg horfið úr henni – við segjum hinn þykki, ekki hinn þykkvi. Eldri beygingin helst þó í heitinu Þykkvibær eins og algengt er.

Það eru skil á undan v í þykk-v-i vegna þess að v er viðskeyti, og það eru líka skil á undan i vegna þess að i er beygingarending. Þess vegna má færa rök fyrir því að klippa grunnorðið á hvorum staðnum sem er eins og áður segir. En í fornu máli féll v brott í beygingu orðsins þykkr á undan u og einnig á undan samhljóðum og í enda orðs. Sterka beygingin í eintölu var þannig þykkr – þykkvan – þykkum – þykks í karlkyni en þykk – þykkva – þykkri – þykkrar í kvenkyni. Vegna þess að næsti orðhluti, bæ, hefst á samhljóði, ætti v því að falla brott samkvæmt þessum reglum. Þykkvbæingur er í raun hliðstætt við að sagt væri *Reykjvíkingur.

Þýðir það að Þykkbæingur sé rétt mynd en Þykkvbæingur röng? Ekki endilega. Í fyrsta lagi er reglan um það hvenær v fellur brott og hvenær það fær að standa ekki lengur lifandi í máltilfinningu okkar. Vegna þess að v er horfið úr öllum beygingarmyndum orðsins þykkur er alveg hugsanlegt að málnotendur – sumir hverjir a.m.k. – skynji engin orðhlutaskil á undan v í Þykkvi. Sé svo er myndin Þykkvbæingur sú sem við er að búast. Í öðru lagi skiptir hefðin auðvitað máli. Þótt Þykkbæingur sé mun algengari mynd eins og áður segir er enginn vafi á því að myndin Þykkvbæingur hefur verið töluvert notuð áratugum saman. Báðar myndirnar hljóta að teljast réttar.

En auk þessara tveggja mynda er myndin Þykkvabæingur einnig til, þótt hún sé sjaldgæfari en hinar samkvæmt tímarit.is. Þar er brotin meginreglan um að á undan -ingur komi aðeins tvö atkvæði – Þykkvabæ- er þrjú. Sú regla á sér reyndar ýmsar undantekningar eins og áður segir en þær virðast helst koma fram þegar málnotendur skynja engin orðhlutaskil milli annars og þriðja atkvæðis. Vegna þess að v er alveg horfið úr beygingu lýsingarorðsins þykkur er hugsanlegt að málnotendur skynji þykkva- sem eina heild frekar en sem beygingarmynd af þykkur. Einnig er hugsanlegt að málnotendum finnist hinar myndirnar tvær óheppilegar – Þykkvbæingur af hljóðfræðilegum ástæðum og Þykkbæingur vegna þess að með brottfalli v verði tengslin við Þykkvabæ ekki nógu ljós.

Iðulega er bent á að grunnmerking sagnanna skíra og vígja sé kristileg – skíra merki 'gefa (e-m) nafn með kristilegri athöfn' og vígja merki 'lýsa trúarlega helgi yfir (e-ð) með vígsluathöfn' svo að vitnað sé í Íslenska nútímamálsorðabók. Það er hins vegar algengt að sagnirnar séu notaðar um veraldlegar athafnir og talað um að skíra skip, skíra hús, vígja brú, vígja hús o.s.frv., án þess að nokkur kirkjunnar maður komi þar nálægt eða um nokkra helgiathöfn sé að ræða. Íslensk nútímamálsorðabók gefur reyndar einnig merkinguna 'taka (e-ð) í notkun í fyrsta sinn' fyrir vígja, og Íslensk orðabók nefnir merkinguna 'gefa nafn' í skíra en tekur fram að hún sé óformleg.

Þessi notkun sagnanna er ekki ný – það hefur tíðkast a.m.k. síðan á seinni hluta 19. aldar að skíra skip og vígja brýr. Það er í sjálfu sér mjög skiljanlegt að merkingin hnikist til á þennan hátt. Nafngjöf er órjúfanlegur þáttur skírnarinnar og eðlilegt að mörgum finnist hún vera aðalþátturinn – hin augljósa breyting sem verður við skírnina er að barnið er komið með nafn. Sömuleiðis er eðlilegt að fólki finnist kynningin á einhverju nýju mannvirki vera aðalatriðið í vígslunni, fremur en að verið sé að helga mannvirkið. En það er reyndar ekki alltaf augljóst hvaða sögn ætti að nota í stað vígja.

Þegar um er að ræða hagnýtt mannvirki – brú, veg, jarðgöng, hús – má oft tala um að opna eða taka í notkun. Listaverk er oft hægt að afhjúpa – en ekki alltaf ef um útilistaverk er að ræða. Þegar hinn stórmerki grjóther Sigurðar Hansen á Haugsnesgrundum í Skagafirði var kynntur lenti ég í miklum vanda með að finna sögn sem ætti við. Það var ekki hægt að segja að grjótherinn yrði opnaður, því að hann var aldrei lokaður; ekki hægt að segja að hann yrði tekinn í notkun, því að hann er ekki notaður í venjulegum skilningi; ekki hægt að segja að hann yrði afhjúpaður, því að hann hafði aldrei verið hulinn; og ekki mátti segja að hann yrði vígður, því að ekki var um neina helgiathöfn að ræða.

Það eru ekki síst kirkjunnar menn sem amast við þessari merkingarbreytingu sagnanna skíra og vígja, og vilja halda í einkarétt kirkjunnar á þessum sögnum. Í ljósi þess að kirkjan heldur því mjög á lofti hversu náin tengsl hennar séu við íslenska tungu fyndist mér eiginlega að hún ætti fremur að fagna því þegar orð sem eru upprunnin í kirkjulegu máli fá almennari merkingu. Þessi notkun sagnanna veldur engum misskilningi og hefur tíðkast svo lengi að það hlýtur að vera komin hefð á hana.

Í gær var spurt í Facebook-hópnum Málspjall hvort ætti að segja hvað skulda ég þér mikið? eða hversu mikið skulda ég þér? Ég svaraði því til að hvort tveggja væri rétt en það síðara væri formlegra, og ég myndi alltaf nota það fyrra í venjulegu tali. En út frá þessu fór ég að velta þessum setningagerðum svolítið fyrir mér. Þarna er spurnaratviksorð, hvað/hversu, sem stendur með lýsingarorði, mikið. Eitt af hlutverkum atviksorða er einmitt að standa með lýsingarorðum og ákvarða þau nánar. Því hlutverki gegna t.d. feitletruðu atviksorðin í setningunum hann er ferlega leiðinlegur; það er skelfilega ljótt að sjá þetta; þetta er hrikalega sætt barn.

En eitt af því sem er óvenjulegt í íslenskri setningagerð er að (sum) slík atviksorð er hægt að slíta frá lýsingarorðinu og láta þau standa fremst í setningunni í staðinn: ferlega er hann leiðinlegur; skelfilega er ljótt að sjá þetta; hrikalega er þetta sætt barn. Merkingin er sú sama, en e.t.v. er meiri áhersla á atviksorðinu þegar það stendur fremst. Þetta er útilokað að gera í skyldum málum s.s. dönsku og ensku; *forfærdelig er han kedelig og *terribly he is boring eru alvondar setningar. En reyndar gildir þetta ekki um öll atviksorð – það er miklu síðra eða jafnvel útilokað að segja *frekar er hann leiðinlegur, eða *dálítið er ljótt að sjá þetta, eða *mjög er þetta sætt barn.

Svipað er á ferðum í áðurnefndum setningum með hvað og hversu. Í hversu mikið skulda ég þér? stendur spurnaratviksorðið með lýsingarorðinu sem það á við, en í hvað skulda ég þér mikið? er það slitið frá því. Það er eins og hvað og hversu hafi þarna með sér ákveðna verkaskiptingu – það er vissulega hægt að segja hvað mikið skulda ég þér? en hversu skulda ég þér mikið? hljómar svolítið undarlega. Það má bera þetta saman við verkaskiptingu mjög og mikið í dæmum eins og mikið/*mjög held ég að þær séu góðar þar sem atviksorðið er slitið frá lýsingarorðinu og ég held að þær séu mjög/*mikið góðar þar sem það stendur með því.

Þetta vissi ég fyrir. En þegar ég fór að velta þessu fyrir mér í gær áttaði ég mig á því að það er ekki alltaf hægt að slíta hvað frá lýsingarorðinu á þennan hátt. Það er í góðu lagi að segja bæði hvað er hún gömul? og hversu gömul er hún?, hvað er hann stór? og hversu stór er hann? – en hins vegar er aðeins hægt að segja hversu góð er hún?, varla *hvað er hún góð?, og hversu leiðinlegt er þetta?, varla *hvað er þetta leiðinlegt? Í fljótu bragði sýnist mér að til þess að hægt sé að nota hvað og slíta það frá lýsingarorðinu þurfi að vera hægt að beita einhverjum hlutlægum mælikvarða á lýsingarorðið – árum, sentimetrum o.s.frv. Þetta gangi ekki ef lýsingarorðið felur í sér huglægt mat.

Þetta hafði ég aldrei hugsað út í áður og kannski er þetta bara misskilningur eða rugl í mér – en ég held samt ekki. Ég lagði setningarnar hérna að ofan fyrir konuna mína (án þess að segja eftir hverju ég væri að fiska) og spurði m.a. hvort væri hægt að segja hvað er hún góð? Hún velti þessu fyrir sér og sagði svo já – t.d. góð í íþróttum. En þar er einmitt hugsanlegt að beita hlutlægum mælikvarða á merkingu lýsingarorðins. Hugsið ykkur hvað tungumálið er undursamlegt – sama hvað maður pælir mikið og lengi í því, maður er alltaf að uppgötva eitthvað nýtt.

Í dag er haldið samræmt könnunarpróf í íslensku í 9. bekk, og af því tilefni fór ég að velta fyrir mér í hverju væri verið að prófa. Ég hef oft gagnrýnt samræmdu prófin harðlega fyrir ýmislegt, en alvarlegasta gagnrýnisatriðið er að þar var, a.m.k. til skamms tíma, lögð ofuráhersla á „rétt“ mál og „rangt“. Ástæðan fyrir því að mér finnst þetta alvarlegt er að þarna er nemendum mismunað eftir málkennd – eftir því hvaða málfar þeir hafa tileinkað sér á máltökuskeiði og er inngróið í málkerfi þeirra.

Tungumál sem við tileinkum okkur á máltökuskeiði – móðurmál okkar – er hluti af okkur sjálfum, mikilvægur þáttur í sjálfsmynd okkar. Þess vegna er ótækt að innræta fólki, í skólum eða á öðrum vettvangi, að það mál sem það hefur alist upp við sé „rangt“ í einhverjum skilningi. Flokkun fólks eftir slíkum málfarsatriðum, t.d. á prófum, er engu betri en mismunun eftir kynferði, skoðunum, trú, kynhneigð o.s.frv. sem er bönnuð í 65. grein Stjórnarskrár. Að prófa í slíkum atriðum er alls ekki sambærilegt við að prófa í þekkingaratriðum sem nemendurnir læra í skólanum, svo sem orðflokkagreiningu – án þess að ég sé að mæla sérstaklega með prófum úr henni.

Nú veit ég auðvitað ekki í hverju var verið að prófa í dag – samræmd próf eru ekki lengur aðgengileg. Eina vísbendingin er kynningarpróf sem er að finna á vef Menntamálastofnunar. Ég skoðaði það og það olli mér miklum vonbrigðum. Af 19 spurningum í málnotkunarhluta prófsins snúast 8 – átta – um „gott mál“, og „ekki gott mál“, þ.e. „rétt“ og „rangt“, og þar af kemur „þágufallssýki“ fyrir í fjórum spurningum og hvor annar, ég vill og „nýja þolmyndin“ í einni hvert. Það hefur verið sýnt fram á að „rétta“ málnotkunin í þessum atriðum er í ósamræmi við máltilfinningu verulegs hluta málnotenda og því ætti alls ekki að prófa í þessu að mínu mati.

Eins og áður segir er þetta kynningarpróf, og það er hugsanlegt að prófið sem lagt var fyrir í morgun sé allt öðruvísi – ég vona að svo sé. En sé svo er það líka mjög alvarlegt því að kynningarprófið hlýtur að vera ætlað til þess að gefa nemendum vísbendingu um það við hverju þeir megi búast, og á hvað þeir eigi að leggja áherslu í prófundirbúningnum. Ef verulegt ósamræmi er á milli áhersluatriða í kynningarprófinu og prófinu sjálfu er því verið að blekkja nemendur og leiða þá á villigötur.

Þegar við tilgreinum tímasetningu notum við töluorð í hvorugkyni – segjum klukkan er eitt / tvö / þrjú / fjögur.  Við sem eigum íslensku að móðurmáli tökum yfirleitt ekki eftir því að þetta sé neitt skrítið en það veldur oft heilabrotum hjá þeim sem eru að læra íslensku sem annað mál. Lýsingarorð og beygjanleg töluorð (einn, tveir, þrír, fjórir) sem standa sem sagnfyllingar sambeygjast venjulega frumlaginu í kyni og tölu – við segjum hrútarnir eru tveir, ærnar eru þrjár, lömbin eru fjögur. Vegna þess að klukka er kvenkynsorð mætti þess vegna búast við því að við segðum *klukkan er ein / tvær / þrjár / fjórar, en það er málleysa – það er rangt mál vegna þess að það er ekki málvenja nokkurs. En hvers vegna notum við ekki kvenkyn?

Þess hefur verið getið til að þetta megi skýra með því að þarna sé nafnorð fallið brott – þetta hafi upphaflega verið klukkan slær eitt / tvö högg / slög eða eitthvað slíkt. Einnig hafi komið til áhrif frá dönsku þar sem sagt er klokken er et (kynjamunur kemur ekki fram í öðrum töluorðum þar) og úr þessu hafi orðið klukkan er eitt / tvö o.s.frv. – þar er reyndar líka gert ráð fyrir því að uppruninn sé í klokken er slået et. Vissulega er hugsanlegt að dönsk áhrif spili þarna inn í, en sú skýring er samt óþörf og dugir heldur ekki til. Við notum líka hvorugkyn í klukkan er (orðin) margt þar sem brottfall nafnorðs kemur ekki til greina. Það sem hér skiptir máli er að við erum ekki að telja klukkur þegar við segjum hvað klukkan er, enda orðið klukka alltaf í eintölu.

Þegar við segjum klukkan er tvö erum við ekki að vísa til tiltekinnar klukku og töluorðið vísar því ekki til nafnorðsins klukka heldur til óhlutstæðra tímaeininga. Það sést m.a. á því að það er mjög óeðlilegt að segja ?klukkurnar eru tvö jafnvel þótt margar klukkur séu í kringum mann. Ef sagt er klukkurnar eru (allar) tvö er vísað til þess tíma sem klukkurnar sýna, ekki þess hvað klukkan er í raun og veru (þótt vitanlega megi búast við að þetta fari saman). Vegna þess að töluorðið vísar ekki til nafnorðsins klukka á það ekki að samræmast því í kyni og tölu – og getur ekki samræmst því. Töluorðið hefur þá ekkert nafnorð til að samræmast. Við slíkar aðstæður koma lýsingarorð, töluorð og óákveðin fornöfn fram í hlutlausu kyni, sem er hvorugkyn.

Við segjum margt fór úrskeiðis, sumt er óskiljanlegt, eitt er víst o.s.frv. Þarna er ástæðulaust að leita að einhverju hvorugkynsorði sem „vanti“ í setninguna til að skýra hvorugkynið. Sagnfylling getur bara samræmst nefnifallsfrumlagi og sagnfylling með aukafallsfrumlagi stendur því í hvorugkyni, óháð kyni frumlagsins – honum er kalt og henni er hlýtt. Sama máli gegnir þegar frumlagið er setning – setningar hafa ekkert kyn og því fáum við sagnfyllingu í hvorugkyni, Að þetta skyldi fara svona var leiðinlegt. Við segjum því klukkan er tvö vegna þess að það er eini möguleikinn – málkerfið leyfir ekkert annað. Töluorðið vísar ekki til frumlagsins, hefur þar með ekkert til að samræmast, og hlýtur að koma fram í hlutlausu kyni – hvorugkyni.

Orðið sviðsmynd er ekki ýkja gamalt í málinu – elsta dæmi sem ég hef fundið um það er frá 1950. En það er áberandi í umræðunni um þessar mundir – svo áberandi að mörgum þykir nóg um og amast við því að talað sé um mismunandi sviðsmyndir í þróun covid-19, í efnahagsmálum, í framhaldi jarðhræringa, o.fl. Mér sýnist að þær athugasemdir sem fólk hefur við þetta orð séu einkum af fernum toga. Í fyrsta lagi að orðið sé ofnotað; í öðru lagi að til séu önnur og heppilegri orð til að ná þeirri merkingu sem um er að ræða; í þriðja lagi að sviðsmyndir eigi heima í leikhúsum en ekki utan þeirra; í fjórða lagi að um sé að ræða hráa yfirfærslu úr ensku; og í fimmta lagi að um sé að ræða misskilning á merkingu enska orðsins senario. Skoðum nú þessar athugasemdir aðeins.

Það er auðvitað smekksatriði hvort orðið sviðsmyndir er ofnotað. Enginn vafi er á því að notkun þess hefur stóraukist að undanförnu, en það stafar að verulegu leyti af aðstæðum í þjóðfélaginu. Það er svo mikil óvissa á mörgum sviðum að sérfræðingar eru sífellt að reyna að átta sig á hugsanlegum sviðsmyndum. Að þessu leyti má e.t.v. bera þetta saman við orðið sóttkví sem hefur margfaldast í tíðni – ekki vegna þess að það sé eitthvert tískuorð, heldur vegna þjóðfélagsaðstæðna. Munurinn er hins vegar sá að sóttkví á sér engan keppinaut, en í sumum tilvikum væri vissulega hægt að nota annað orð en sviðsmynd, og sjálfsagt að hafa það í huga.

Bent hefur verið á ýmis orð sem eru fyrir í málinu og mörgum finnst eðlilegra að nota en sviðsmynd til að tjá þá merkingu sem um er að ræða – orð eins og aðstæður, atburðarás, möguleikar, spálíkan, útkoma og eflaust fleiri. Vissulega kæmi til greina að nota einhver þessara orða í stað sviðsmyndar í sumum tilvikum, en merking þeirra á samt ekki alltaf við. Með spálíkani er t.d. yfirleitt átt við spá um ferli og atburðarás er lýsing á ferli, en sviðsmynd er heildstæð lýsing á stöðunni sem skapast á mismunandi stigum ferlisins eða að því loknu. Mér finnst sviðsmynd vera hentugt og lýsandi orð – það er verið að draga upp mynd af sviðinu. Orðið hefur verið notað í þessari merkingu undanfarin 20 ár og því unnið sér nokkra hefð.

Orðið sviðsmynd er vissulega komið úr leikhúsmáli, en þeim sem halda því fram að ekki eigi að nota það í öðru samhengi sést yfir að hvers kyns líkingar og myndhverfingar eru einn grundvallarþáttur tungumálsins – það úir og grúir af þeim allt í kringum okkur. Við tölum um fjallsöxl, vegaxlir og axlir á flösku; hamarshaus, haus á nagla og bréfhaus; háls í landslagi og flöskuháls; hjarta borgarinnar; lungu heimsins; og svo mætti lengi telja. Það er ekki heldur þannig að sviðsmynd sé eina orðið úr leikhúsmáli sem er notað í líkingum eða myndhverfingum – við segjum að eitthvað hafi gerst bak við tjöldin, að tjaldabaki eða fyrir opnum tjöldum. Ef við höfnum því að orð séu tekin úr bókstaflegri merkingu sinni og notuð í líkingum eða myndhverfingum erum við að amast við skapandi og frjórri málnotkun.

Það er vissulega rétt að umrædd notkun sviðsmyndar er hliðstæð notkun orðsins scenario í ensku og sennilega komin þaðan. En þess eru ótal dæmi að sömu líkingar og myndhverfingar komi fyrir í mörgum tungumálum. Fyrir því geta verið ýmsar ástæður. Ef um skyld mál er að ræða getur líkingin átt rætur í sameiginlegri formóður málanna. Það er líka algengt að líkingar og myndhverfingar flytjist milli mála með þýðingum eins og væntanlega er í þessu tilviki. En svo geta líka sömu líkingar og myndhverfingar komið upp í mörgum tungumálum án þess að bein tengsl séu á milli, einfaldlega vegna þess að þær liggja beint við. Erlendur uppruni eða erlendar hliðstæður eru því ekki næg ástæða til að hafna líkingu eða myndhverfingu sem nýtir íslensk orð og samræmist íslenskum aðstæðum.

Því hefur verið haldið fram að notkun orðsins sviðsmynd í umræddri merkingu stafi af misskilningi á enska orðinu scenario sem hafi tvær merkingar í ensku – annars vegar 'sviðsetningarhandrit (óperu, kvikmyndar o.s.frv.)' og hins vegar 'framtíðarmynd (í spá), framtíðarsýn; möguleg atburðarás, ímyndaðar aðstæður'. Íslenska orðið sviðsmynd hafi hins vegar aðeins fyrri merkinguna. Það má vissulega til sanns vegar færa ef aðeins er tekið mið af orðabókarskýringum. En þegar að er gáð er seinni merkingin ekki gömul í ensku, heldur talin hafa bæst við um 1960. Íslenska orðið er því að bæta við sig nýrri merkingu á sama hátt og það enska hefur gert, og sú merkingaraukning virðist ekki vera ýkja mikið yngri en hjá enska orðinu – elsta dæmi sem ég hef fundið um þessa notkun orðsins sviðsmynd er í þýðingu frá því um 1980.

Miðmynd sagna einkennist af endingunni -st sem kemur á eftir öðrum beygingarendingum, þ.e. endingum tíðar, háttar, persónu og tölu. Við segjum ég vonaði-st (til), þau vona-st, við vonuðum-st, ég hef vona-st, o.s.frv. Eins og sést á síðasta dæminu, lýsingarhættinum vonast, er það samt ekki alltaf þannig að miðmyndarendingin bætist við germyndina óbreytta. Lýsingarháttur þátíðar í germynd af vona er (ég hef) vonað, en í miðmyndinni er hann vona-st, ekki *vonað-st – ð fellur sem sagt aftan af germyndarforminu. Og stundum er brottfallið mun meira. Lýsingarháttur þátíðar í miðmynd af mæta, kyssa og festa er (við höfum) mæ-st / kys-st / fe-st en ekki *mætt-st / *kysst-st / *fest-st.

Áður fyrr var bókstafurinn z notaður í stað s til að sýna brottfall ð, d eða t í myndum af þessu tagi. Þannig var skrifað (ég hef) vonazt (vonað+st) / birzt (birt+st) o.s.frv. En z var bara látin tákna brottfall á einu (einföldu) hljóði – ef um brottfall tveggja hljóða (langs hljóðs) var að ræða var það fyrra áfram táknað í stafsetningunni. Lýsingarháttur þátíðar af mæta, sem endar í germynd á -tt, (ég hef) mætt, var því skrifaður (við höfum) mætzt (mætt+st). En bókstafurinn z var felldur brott úr íslensku ritmáli haustið 1973 með auglýsingu menntamálaráðuneytisins þar sem sagði: „Ekki skal rita z fyrir upprunalegt tannhljóð (d, ð, t) + s, þar sem tannhljóðið er fallið brott í eðlilegum, skýrum framburði.“

Þessi breyting varðaði eingöngu stafsetningu enda átti z sér enga stoð í framburði – myndir eins og vonazt og mætzt voru bornar fram nákvæmlega eins og vonast og mæst. En í miðmynd lýsingarhátta sagna eins og kyssa og festa var aldrei nein z – þeir voru skrifaðir (við höfum) kysstst (kysst+st) / festst (fest+st). Þessu var hins vegar breytt líka í sömu auglýsingu – þar segir: „Ef lýsingarháttur þátíðar í germynd endar á -st eða -sst, skal miðmyndarendingu sleppt, t.d. (hefur) leyst (af leysast), (hefur) lýst (af lýsast), (hafa) kysst (af kyssast) o.s.frv.“ Væntanlega hefur nefndin sem lagði breytinguna til talið að -stst væri ekki borið fram og hafi einnig í þessu tilviki viljað færa stafsetninguna í átt til framburðar.

Í umræðu um miðmyndarsetningar eins og (bíllinn hefur) fest og (þau hafa) kysst í  hópnum Málspjall á Facebook um daginn kom fram að sumum fannst eðlilegt að nota myndirnar festst og kysstst, og töldu sig gera það. Nú get ég vitanlega ekki fullyrt neitt um framburð tiltekins fólk og hef engan áhuga á því að stjórna málfari eins eða neins. En ég er samt ekki í nokkrum vafa um að venjulegur framburður þessara mynda er fest og kysst, enda eru klasar eins og -stst eru mjög erfiðir í framburði og hljóma oft óeðlilega ef fólk reynir að bera þá fram. Framburður eins og festst og kysstst er ofvöndun. Hins vegar er líklegt að þarna verði oft samlögun og borið sé fram langt s, þ.e. (bíllinn hefur) fess og (þau hafa) kyss.

Sú röksemd var nefnd fyrir framburði eins og festst og kysstst að ef seinna -st væri sleppt glataðist miðmyndarmerkingin. En það er byggt á misskilningi. Mjög oft falla beygingarmyndir saman og merkingin ræðst þá af samhengi fremur en að hún glatist. Við getum tekið dæmi af sögn eins og hitta. Hún ætti að fá endinguna -ti í þátíð, en vegna þess að stofninn endar á -tt kemur þátíðarendingin ekki fram, heldur rennur saman við stofninn – hitt+ti > hitti. Það þýðir að þátíðin fellur saman við nútíðina hitt-i > hitti – ég hitti hana í gær (þátíð), en ég hitti þig á morgun (nútíð). Það er samt engin ástæða til að segja að þátíðarmerkingu vanti í sögnina í ég hitti hana í gær – en við verðum að ráða hana af samhengi.