Undanfarið hef ég skrifað hér allnokkra pistla um kynjamál, ekki síst merkingu og notkun orðsins -maður og samsetninga af því. Ég veit að sumum þykir nóg um og í vikunni var sett hér inn nafnlaus færsla þar sem spurt var hvort þetta væri orðinn einhver femínistahópur – eins og það væri eitthvað hræðilegt. Tilgangurinn með þessum pistlum er samt ekki sá að reka áróður fyrir málbreytingum í átt til kynhlutleysis þótt ég geri mér grein fyrir því að svo kunni að líta út. En mér finnst kynjamál og karllægni tungumálsins vera efni sem mikilvægt er að ræða og tilgangurinn er að skjóta fræðilegum stoðum undir þá umræðu með því að skoða raunverulega málnotkun. Ef ykkur finnst nóg komið af svo góðu sleppið þið því auðvitað bara að lesa þetta.

Umræðan um merkingu einstakra orða hefur að mestu leyti byggst á orðabókarskilgreiningum annars vegar og hins vegar á máltilfinningu þeirra sem tala eða skrifa hverju sinni. En orðabókarskilgreiningar eru í eðli sínu frekar íhaldssamar og normatífar og lýsa auk þess fyrst og fremst grunnmerkingu orða en ekki ýmsum aukamerkingum sem ráða má af notkun orðanna (og koma stundum fram í notkunardæmum). Máltilfinning okkar er einmitt það – máltilfinning okkar, og annað fólk hefur oft aðra máltilfinningu. Þar að auki endurspeglast sú máltilfinning sem við höldum að við höfum – eða höldum fram að við höfum – ekki alltaf í málnotkun okkar. Staðreyndin er sú að við gerum okkur oft litla grein fyrir því hvernig við tölum sjálf.

Við getum lagt áherslu á það ef við viljum að konur séu menn, að fólk af öllum kynjum geti sagt ég er maður um sig sjálft, að Bandaríkjamaður merki 'mannvera frá Bandaríkjunum, óháð kyni', að karlmaður og kvenmaður séu tvö hliðstæð og jafngild orð, og að Olsen er Dani geti vísað til fólks af hvaða kyni sem er. Þetta er allt hárrétt, út af fyrir sig – út frá orðabókarskilgreiningum og þeirri máltilfinningu sem margt fólk telur sig hafa. En það segir ekki alla söguna, og að endurtaka þetta aftur og aftur skilar okkur ekki langt í umræðunni. Þess vegna er mikilvægt að leita annarra sjónarhorna – skoða hvað málnotkun fólks segir um þessi atriði, og hvort það rímar við orðabókarskilgreiningarnar og máltilfinningu fólks.

Þá kemur í ljós að engin framangreindra fullyrðinga lýsir því hvernig þessi orð og orðasambönd eru notuð í raunverulegum textum af ýmsu tagi – þar kemur verulegur kynjamunur fram í öllum þessum atriðum eins og ég hef gert grein fyrir í þeim pistlum sem ég hef skrifað undanfarið. Þótt vissulega sé hægt að deila um túlkun fjölmargra dæma er þessi munur miklu meiri en svo að hann geti verið tilviljun. Svo má vitanlega velta því fyrir sér – og deila um – hvort eigi að túlka þennan mun þannig að konur (og kynsegin fólk) standi höllum fæti gagnvart körlum í tungumálinu, og hvort það endurspegli þá – eða jafnvel stuðli að – veikari stöðu þeirra í samfélaginu. En það er annarra að svara því – ég er bara að sýna hvernig þetta er í textum.

Það er stundum nefnt sem rök fyrir notkun orðsins maður í kynhlutlausri merkingu að af því séu til hliðstæðar og jafngildar samsetningar – karlmaður og kvenmaður. Þetta er auðvitað rétt svo langt sem það nær, eins og fram kemur í lýsingum orðanna í Íslenskri nútímamálsorðabók. Um karlmaður segir þar: „ORÐHLUTAR: karl-maður“ og skýring 'karlkyns mannvera' og um kvenmaður segir: „ORÐHLUTAR: kven-maður“ og skýring 'kvenkyns mannvera'. Þetta er vissulega hliðstætt, en dæmin sem eru tekin um orðin segja aðra sögu. Dæmi um kvenmaður er „hann mætti á árshátíðina með nýjan kvenmann upp á arminn“ en um karlmaður eru tekin dæmin „það þurfti fjóra fíleflda karlmenn til að lyfta skápnum“ og „vera sannur karlmaður“.

Augljóslega er gerólíkur blær á þessum dæmum, en ég er ekki að gagnrýna orðabókina fyrir að mismuna kynjunum. Þvert á móti – ég fæ ekki betur séð en þarna komi dæmigerð notkun orðanna einmitt vel fram. Orðið karlmaður tengist oft jákvæðum eiginleikum eins og styrk, afli, hreysti o.þ.h., sbr. líka orðin karlmenni og karlmennska, en orðið kvenmaður tengist oft einhverju sem talið er neikvætt, svo sem í útliti, skapgerð eða hegðun. Ég legg áherslu á að þetta er fjarri því að vera algilt, og vitanlega eru orðin oft notuð sem hliðstæður hlutlausrar merkingar, án einhverra aukamerkinga af því tagi sem hér voru nefndar. En það þarf ekki annað en skoða dæmi um samböndin þessi karlmaður og þessi kvenmaður á tímarit.is til að sjá muninn.

Um sambandið þessi kvenmaður eru 712 dæmi – hér eru nokkur gömul. Í Morgunblaðinu 1914 segir: „Þessi kvenmaður þarna eða bæjarfulltrúi (Bríet) ætti ekki að hlæja að þessu.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1932 segir: „Eða átti hann að láta alla kunningja sína, allan bæinn sjá hvernig þessi kvenmaður hafði farið með hann?“ Í Alþýðublaðinu 1941 segir: „Þessi kvenmaður hefir gert svo mikið hneyksli hér.“ Í Vikunni 1942 segir: „Þér ættuð að gæta orða yðar, því að þessi kvenmaður hefir illt í hyggju.“ Í Samtíðinni 1942 segir: „Mér fannst vægast sagt, að þessi kvenmaður væri þrátt fvrir allt hæglæti sitt óþægilega gustmikill.“ Í Vikunni 1945 segir: „Aldrei hefir mér fundizt nokkur manneskja tala eins mikið og þessi kvenmaður.“

Einnig má taka dæmi frá þessari öld. Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Heyrðu, hvern mann hefur þessi kvenmaður að geyma? Er þetta ekki skass?“ Í Fréttablaðinu 2003 segir: „Þessi kvenmaður er með HORMOTTU!“ Í DV 2009 segir: „„Það er ekki vitað hvað þessum kvenmanni gengur til með þessu en líklegt er talið að hún sé veik á geði.“ Í Fréttablaðinu 2012 segir: „Ég mætti þessum kvenmanni nokkrum mínútum síðar – þá í fötum – í röð á skemmtistað. Hún var reykjandi, einsömul og í stuttbuxum og hlýrabol.“ Í DV 2013 segir: „Að sögn bróður Lennie var ekki óvanalegt að Lennie sæist ekki í tvo daga eða svo sem hann eyddi hjá þessum kvenmanni eða hinum.“ Meirihluti nýlegra dæma um sambandið virðist vera í þessum dúr.

Vissulega getur oft verið matsatriði hvort samhengið sé neikvætt og eðlilegt að fólk hafi mismunandi skoðanir á einstökum dæmum, en það er þó enginn vafi að gífurlegur munur er á samböndunum þessi kvenmaður og þessi karlmaður. Um það síðarnefnda eru aðeins 83 dæmi eða rétt rúm 10% af samanlögðum dæmafjölda um samböndin tvö. Vissulega eru þar einstöku dæmi sem hægt er að túlka neikvætt, eins og „Jeg vil ekki hafa að þessi karlmaður kyssi þig svona, sagði faðirinn, þegar dóttirin kom upp“ í Morgunblaðinu 1949, en það er samt augljóst að slík dæmi eru ekki nema örfá miðað við dæmin um neikvæða merkingu í þessi kvenmaður. Það er í raun himinn og haf milli dæmigerðrar notkunar orðanna karlmaður og kvenmaður.

Það er dapurlegt þegar alið er á útlendingaandúð undir formerkjum umhyggju fyrir íslenskunni og íslenskri menningu. „Þannig að ef við ætlum að leyfa þessari fólksfjölgun að eiga sér stað á þessum forsendum, að íslenska og íslensk menning sé ekki samnefnari heldur bara að þetta sé einhvern veginn alls konar, þá er útséð með íslenska þjóð. Ég er ekki að tala um Ísland fyrir Íslendinga, en bara þennan menningarheim sem við höfum búið í hérna í 1200 ár.“ En þessi menningarheimur hefur sannarlega ekki verið sá sami í þessi 1200 ár. Hann hefur tekið stórkostlegum breytingum, fyrst og fremst vegna erlendra áhrifa – kristninnar um árið 1000, siðaskiptanna á 16. öld, danskrar stjórnar, bandarískrar hersetu, sjónvarps, nets o.s.frv.

Sama er um íslenskuna – hún hefur líka orðið fyrir erlendum áhrifum á öllum tímum og ekki síst á 21. öldinni. En það er ekki bara, og ekki aðallega, vegna innflytjenda. Það er einnig og ekki síður vegna margvíslegra tækni- og samfélagsbreytinga síðustu árin. Hitt er vissulega rétt að miklir fólksflutningar til Íslands, sem og gífurleg fjölgun ferðafólks, gætu að óbreyttu sett stöðu íslenskunnar sem aðalsamskiptamáls í landinu í uppnám á næstu árum og þau mál er mikilvægt að ræða. „Þannig að stór mál sem skipta okkur máli, eins og íslensk tunga og menning og hvernig þetta fjölmenningarsamfélag mun hafa áhrif á okkar samfélag og breyta því varanlega og hugsanlega óafturkræft. Hvaða skoðun höfum við á því?“ segir í viðtalinu.

En þetta þýðir ekki að við eigum að loka landinu eða amast við fjölgun innflytjenda. Við þurfum á þessu fólki að halda vegna þess að fæðingartíðni hefur lækkað og við getum ekki mannað öll störf sem þarf að vinna. Það sem við þurfum að gera er að efla íslenskuna með stóraukinni kennslu í íslensku sem öðru máli og auka umburðarlyndi, bæði gagnvart „ófullkominni“ íslensku og gagnvart öðrum tungumálum. Enskan er komin til að vera, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Við þurfum hins vegar að sjá til þess að hún ýti ekki íslenskunni burt af ýmsum sviðum eins og hún er á góðri leið með. En þar er ekki við innflytjendur að sakast heldur íslenska atvinnurekendur sem hafa ekki metnað til að auglýsa á íslensku eða kenna starfsfólki sínu málið.

Á tuttugustu öld tóku konur upp á því að krefjast þess að vera menn. Sú krafa varð fyrst hávær með Rauðsokkunum upp úr 1970, þótt elsta dæmi sem ég hafi fundið á prenti um það að kona segist vera maður sé úr Atómstöðinni sem kom út 1948. Þar segir Ugla: „Ég vil kaupa mér kápu fyrir þá penínga sem ég hef unnið mér inn af því ég er maður.“ En langþekktasta dæmið um þetta er úr sjónvarpsumræðum forsetaframbjóðenda vorið 1980. Þar var Vigdís Finnbogadóttir spurð: „Má þá ekki orða það sem svo að það eigi að kjósa þig af því að þú ert kona?“ En Vigdís svaraði að bragði: „Nei. Það á ekki að kjósa mig af því að ég er kona. Það á að kjósa mig af því að ég er maður. Og innan orðsins maður er bæði karl og kona.“ Enn er oft til þessa vitnað.

Löngu síðar, 2015, sagði Vigdís svo í viðtali: „Konur eru menn, við erum kvenmenn. Ég var spurð að því í kosningabaráttunni hvort það ætti að kjósa mig af því ég er kona og ég sagði nei, það á að kjósa mig af því ég er maður! Sem þótti ansi gott svar. Og nú er búið að eyðileggja það svar!“ En var eitthvað að eyðileggja? Notkun orðsins á prenti bendir ekki til að konur hafi verið menn í málvitund þeirra sjálfra. Á tímarit.is eru alls 750 dæmi um sambandið ég er maður og nær öll um karla – í einstöku tilvikum dugir samhengið ekki til að átta sig á kyni mælandans. Í Risamálheildinni (2019) sem hefur að geyma 1,64 milljarða orða, aðal­lega frá síðustu 20 árum, eru 89 dæmi um ég er maður – engin um konur nema nokkrar vísanir í áðurnefnd orð Vigdísar.

Á tímarit.is má finna 176 dæmi um samböndin konur eru menn og konur eru líka menn, flest frá því á Rauðsokkatímanum upp úr 1975. Eldri dæmi má þó finna – „Og konur eru líka menn“ er haft eftir Laufeyju Valdimarsdóttur, kvenréttindakonu og dóttur Bríetar Bjarnhéðinsdóttur. Það er þó athyglisvert að sambandið konur eru líka menn er stundum sett sem viðbót, innan sviga eða afmarkað með þankastrikum, á eftir orðinu menn, t.d. „Jafnvel hér, norður undir heimskautsbaug, hitnar mönnum – konur eru líka menn – í hamsi.“ Þetta sýnir vitaskuld að textahöfundum hefur ekki þótt sjálfgefið að menn yrði skilið sem almenn vísun til karla og kvenna og bendir til þess að sú notkun hafi verið í ósamræmi við almenna máltilfinningu.

Kjörorðið „konur eru líka menn“ var mjög eðlilegt á sínum tíma – konur vildu minna á að þessir menn sem sífellt væri verið að tala um væru ekki bara karlar, og konur ættu að njóta jafnréttis við karla á öllum sviðum. Eftir á að hyggja er spurningin hins vegar hvort það hafi verið nauðsynlegt eða skynsamlegt að láta þessa kröfu ná til tungumálsins á þann hátt sem gert var – hvort það hafi e.t.v. leitt til þess að konur gengju inn í karlaheim tungumálsins á forsendum karlanna. Hefur einhvern tíma á seinni öldum verið eðlilegt að nota maður/menn um tiltekna konu eða konur? Eins og hér hefur verið rakið benda ritaðar heimildir a.m.k. til þess að konur noti sjaldan nota orðið maður um sjálfar sig og lýsi sér sjaldan með orðum sem enda á -maður.

Vissulega erum við öll af tegundinni maður. En það táknar ekki sjálfkrafa að öllum konum eða kynsegin fólki finnist eðlilegt að segja ég er maður, eða konur eru menn. Ástæðan er sú að orðið maður tengist karlmönnum miklu nánari böndum en konum og hefur gert það alveg síðan í fornu máli eins og ég rakti í fyrirlestri sem ég flutti í fyrrahaust, og því er oft erfitt fyrir konur og kynsegin fólk að samsama sig þessu orði. Vitanlega er sjálfsagt að konur sem vilja segja ég er maður geri það – þær hafa góð rök fyrir því. En að ætlast til þess að annað fólk geri eins – ætlast til þess að öllum þyki þetta eðlilegt orðalag – er tilhneiging til málstýringar, ekki síður en að setja fiskari í stað fiskimaður eða öll velkomin í stað allir velkomnir.

Í pistli sem ég skrifaði fyrir tveimur árum sagðist ég ómögulega geta sagt Bandaríkjamaðurinn Valerie Allman, þ.e. ég gæti ekki haft kvennafn með Bandaríkjamaðurinn, en aftur á móti gæti ég alveg sagt Valerie Allman er Bandaríkjamaður og bætti við: „Það skiptir sem sé máli fyrir mig hvort Bandaríkjamaður stendur hliðstætt nafninu – á undan því – eða sem sagnfylling með sögninni vera.“ Í umræðum hér undanfarna daga hefur komið fram að fleiri hafa þessa sömu tilfinningu – það virðist vera auðveldara í máli margra að nota karlkyns íbúaheiti til að skipa konum í hóp eða tegund (Valerie er Bandaríkjamaður) en til að lýsa þeim eða einkenna (Bandaríkjamaðurinn Valerie). En þegar að er gáð er samt líka kynjamunur á sagnfyllingum.

Ég skoðaði átta íbúaheiti – Dani, Norðmaður, Svíi, Finni, Englendingur, Þjóðverji, Frakki og Pólverji. Ég leitaði að dæmum um <sérnafn> er/var<íbúaheiti> og fékk dæmi eins og Olsen er Dani. Einnig skoðaði ég samsvarandi lýsingarorð – leitaði að dæmum eins og <sérnafn> er/var X-skur/X-sk, þ.e. leitaði bæði að lýsingarorðum í karlkyni og kvenkyni, og fékk dæmi eins og Jeppe er danskur og Janne er dönsk. Ég tók bara með þau dæmi þar sem hægt hefði verið að nota þjóðaheitið í staðinn fyrir lýsingarorðið, segja Jeppe er Dani og Janne er Dani, en sleppti dæmum þar sem lýsingarorðið stóð með nafnorði sem ákvarðaði kyn þess, eins og Rask var danskur málfræðingur og Harder er dönsk landsliðskona.

Þarna eru sem sé tvær mismunandi aðferðir til að tengja fólk við ákveðna þjóð – íbúaheiti sem eru notuð í 30% tilvika og lýsingarorð sem eru notuð í 70% tilvika. Fyrir fram mætti búast við að aðferðirnar væru notaðar álíka mikið hvort sem um karl eða konu væri að ræða – að bæði íbúaheitin og lýsingarorðin vísuðu til kvenna í u.þ.b. 30% tilvika, því að um það bil 30% þeirra sem fyrir koma í þeim dæmum sem ég skoðaði eru konur en 70% karlar. En því fer fjarri – íbúaheitin vísa til kvenna í innan við 5% tilvika, en aftur á móti vísa lýsingarorðin til kvenna í um 40% tilvika. Það er því greinilegt að þegar val er um að nota íbúaheiti eða samsvarandi lýsingarorð kjósa margir málnotendur fremur lýsingarorðið þegar vísað er til kvenna.

Á íbúaheitunum og lýsingarorðunum er auðvitað sá grundvallarmunur að íbúaheitin eru öll í karlkyni, en lýsingarorðin ýmist í karlkyni eða kvenkyni. Það er erfitt að sjá aðra ástæðu fyrir þessum kynjamun en að ósamræmi milli karlkyns íbúaheitanna og kvenkyns þeirra sem þau vísa til trufli marga málnotendur sem velji fremur að nota lýsingarorð þar sem hægt er að hafa samræmi. Þetta leiðir til þeirrar óvæntu en skemmtilegu niðurstöðu að kyn þeirra sem um er rætt hefur áhrif á setningagerð. Nafnorðin vísar langoftast til karlmanna (Daninn X, X er Dani) en þegar rætt er um konur eru nafnorðin frekar sjaldgæf en lýsingarorðin oftast notuð í staðinn (danska konan X, hin danska X, X er dönsk). Íslensk íbúaheiti eru sannarlega ekki kynhlutlaus.

Í umræðum um kynhlutlaust mál er því oft haldið fram að málfræðilegt kyn sé allt annað en kyn mannfólksins og komi því lítið við. Það er vitanlega rétt að vissu marki – það kemur kyni fólks ekkert við að stóll skuli vera karlkyns, borð hvorugkyns en borðplata kvenkyns – eða að heili skuli vera karlkyns, hjarta hvorugkyns en lifur kvenkyns. En orð sem hafa það hlutverk að vísa til fólks hafa óneitanlega oft tengsl við kyn fólksins – ekki öll, og ekki alltaf, en miklu meira og oftar en látið er í veðri vaka og við áttum okkur á. Margt bendir til að kyn orðanna hafi áhrif á það hvernig við notum þau, og áhrif á hugmyndir okkar um fólkið sem þau eru höfð um. Í gær skrifaði ég um íbúaheiti sem enda á -maður og hvernig þau virðast mun síður notuð í vísun til kvenna en til karla.

En þetta kemur ekki bara fram í íbúaheitum sem enda á -maður þótt það sé mest áberandi í þeim. Sama tilhneiging virðist koma fram hjá öðrum íbúaheitum – sem eru öll karlkyns. Ég hef skoðað í Risamálheildinni orð sem eru mynduð á mismunandi hátt – Dani, Svíi, Finni, Englendingur, Breti, Þjóðverji, Frakki. Öll þessi orð eru margfalt oftar notuð um karla en konur en það er ekki að marka vegna þess að karlar eru yfirgnæfandi í textunum. Það sem kemur hins vegar fram er að í öllum tilvikum er nokkuð af dæmum um lýsingarorð sem vísar til þjóðernis og orðið kona – danska konan X o.s.frv. – en nær engin dæmi um slík lýsingarorð með orðinu karl, maður eða karlmaður. Einkum er þó fjöldi dæma um lausan greini og lýsingarorð sem vísar til þjóðernis – hin danska X o.s.frv.

Vissulega eru einnig mörg sambærileg dæmi sem vísa til karla – hinn danski X o.s.frv. En þótt slík dæmi séu álíka mörg og þau sem vísa til kvenna er hlutfall dæma þar sem vísað er til kvenna á þennan hátt í stað þess að nota íbúaheitið margfalt hærra en þegar um vísun til karla er að ræða. Hér má taka dæmi af þekktu dönsku íþróttafólki, karli og konu. 110 dæmi eru um Daninn Mikkel Hansen en fimm um hinn danski Mikkel Hansen. Aftur á móti eru aðeins þrjú dæmi um Daninn Pernille Harder en 44 um hin danska Pernille Harder.  Þetta verður ekki túlkað á annan hátt en þann að margir málnotendur hafi tilhneigingu til að forðast – líklega oftast ómeðvitað – að láta karlkyns þjóðaheiti standa með kvennafni. Vitanlega er þetta ekki algilt, en tilhneigingin er augljós.

Þetta þýðir í raun að þótt íslensk íbúaheiti – sem eru öll karlkyns eins og áður segir – séu að nafninu til kynhlutlaus, í þeim skilningi að þau eigi að vera hægt að nota um fólk óháð kyni, hafa þau í raun mikla karlaslagsíðu í huga málnotenda. Það þýðir jafnframt að engin raunverulega kynhlutlaus íbúaheiti eru til í málinu. Hvað það þýðir fyrir (ómeðvitaðar) hugmyndir okkar um stöðu kynjanna, og fyrir tungumálið, er svo annað mál. Þýðir það að sjálfgefin hugmynd okkar um íbúa tiltekins lands sé karlmaður? Þýðir það að við þurfum að leggja áherslu á að búa til raunverulega kynhlutlaus íbúaheiti? Það er ekki mitt að svara þessum spurningum og tilgangurinn með þeim er ekki að hvetja til einhverra aðgerða, heldur að vekja okkur til umhugsunar um það hvernig málið virkar í raun.

Þegar ég heyrði orðið Bandaríkjakona notað í íþróttafréttum í fyrrakvöld rifjaðist upp fyrir mér pistill sem ég skrifaði fyrir tveimur árum, þar sem ég sagði að mér væri lífsins ómögulegt að segja Bandaríkjamaðurinn X ef vísað væri til konu, og það stafaði ekki af „einhverri kynjapólitískri rétthugsun“. Nú fór ég að skoða málið nánar og komst að því að ég er ekki einn um þessa tilfinningu. Í Risamálheildinni eru 10.695 dæmi um orðið Bandaríkjamaðurinn á undan sérnafni. Ég fór í gegnum þau öll og taldi aðeins 42 dæmi sem vísuðu til konu – 0,4%. Nú er ekki óhugsandi að mér hafi skotist yfir einhver dæmi en hlutfallið er þó örugglega ekki yfir 0,5%, sem sýnir auðvitað gífurlega kynjaslagsíðu í fréttum fjölmiðla því að flest dæmanna eru komin úr fréttatextum.

Þar með er þó ekki öll sagan sögð. Þegar vísað er til konu er stundum notað sambandið Bandaríkjakonan X eins og í fréttinni sem ég nefndi í upphafi – um þetta er 141 dæmi í Risamálheildinni. En þar að auki er stundum notað nafnorðið kona og lýsingarorð sem vísar til þjóðernis eða laus greinir og lýsingarorð í stað eins nafnorðs. 133 dæmi eru um sambandið bandaríska konan X og 834 dæmi um hin bandaríska X – en ekkert dæmi er um bandaríski kvenmaðurinn X. Samtals eru því 1.210 dæmi um að Bandaríkjakonan X, bandaríska konan X og hin bandaríska X sé notað í staðinn fyrir Bandaríkjamaðurinn X í vísun til kvenna. Þegar 42 dæmum um Bandaríkjamaðurinn X í vísun til konu er bætt við kemst hlutfall kvenna upp í næstum 10%.

Þegar vísað er til konu með einhverri framangreindra aðferða er sambandið Bandaríkjamaðurinn X því aðeins notað í tæplega 3,5% tilvika. Þetta snýst hins vegar algerlega við þegar notkun sambærilegra sambanda um karla er skoðuð. Aðeins er eitt dæmi um bandaríski maðurinn X, eitt um banda­ríski karlmaðurinn X og ekkert um bandaríski karlinn X – en 408 um hinn bandaríski X. Ef vísað er til karls er sambandið Bandaríkjamaðurinn X því notað í 96% tilvika. Þetta er sláandi munur og sýnir glöggt að mörgum málnotendum finnst ekki eðlilegt að nota samsetningu með -maður í vísun til konu heldur leita annarra leiða – ýmist nota samsvarandi orð sem endar á -kona eða nota lýsingarorð sem er sjaldgæft í vísun til karla.

Þetta er ekki nýtt – ég fann m.a.s. dæmi um bandaríska konan X í grein eftir sjálfan mig frá 1980, löngu áður en nokkuð var farið að ræða kynjamál í þessu sambandi. Í þessu tilviki vill svo til að orðið Bandaríkjakona var til í málinu allt frá því um aldamótin 1900 og því auðvelt að grípa til þess. Slíku er ekki til að dreifa í öðru íbúaheiti sem endar á -maður – Norðmaður. Þar er ekki hægt að grípa til orðsins *Norðkona því að það á sér enga hefð í málinu en að öðru leyti eru hliðstæð sambönd notuð þótt hlutföllin séu aðeins önnur – Norðmaðurinn X er notað í um 8% vísana til kvenna en í um 85% vísana til karla. Þessi dæmi sýna svo skýrt sem verða má að því fer fjarri að íbúaheiti sem enda á -maður séu kynhlutlaus í huga málnotenda.

Ef fólk byggir málflutning sinn og röksemdafærslu á málfræðilegum hugtökum er betra að vita hvað þau merkja. Frumlag og andlag koma þessu máli nákvæmlega ekkert við. Það sem greinarhöfundur á væntanlega við er að mörg í mörg komu saman og öll í öll velkomin vísi ekki til neins nafnorðs. Því er nefnilega oft haldið fram að í margir komu saman og allir velkomnir sé nafnorðið maður í raun undirskilið og þess vegna sé mörg komu saman og öll velkomin rökleysa því að ekki sé hægt að hugsa sér neitt hvorugkyns nafnorð sem gæti staðið á eftir mörg og öll. En það er misskilningur. Það er vissulega rétt að í hefðbundnu máli hefur verið notað karlkyn í slíkum setningum, en það er ekki vegna þess að orðið maður liggi að baki.

Fyrir því má færa ýmis rök en hér skal aðeins nefna eitt dæmi. Ef ég kem heim og á von á að hitta fyrir barnahóp en það er dauðaþögn gæti ég spurt: „Hvers vegna er svona hljótt?“ og fengið svarið „Sumir fóru í bíó en aðrir í sund“. Þar er ljóst að orðið maður er ekki undirskilið – sem sé, það væri fráleitt að segja „Sumir mennirnir fóru í bíó og aðrir í sund.“ Auðvitað væri hægt að halda því fram að karlkynsorðið krakki lægi að baki í því tilviki og það útskýrði karlkynið á allir. Þá mætti hins vegar spyrja hvers vegna hvorugkynsorðið barn gæti ekki eins legið að baki þannig að við fengjum „Sum fóru í bíó og önnur í sund“ – sem væri eðlilegt svar ef ég hefði spurt „Hvar eru öll börnin?“ því að þá vísa sum og önnur til hvorugkynsorðsins börnin.

Það er nefnilega eitt einkenni margra fornafna að vísun þeirra getur bæði verið innan málsins (endurvísun) og út fyrir málið (bendivísun). Þegar fornafn stendur með nafnorði og vísar til þess verður það að sambeygjast því – það er aðeins hægt að segja margir menn, ekki *mörg menn vegna þess að menn er karlkyn. En ef fornafnið stendur sjálfstætt vísar það út fyrir málið, til einhvers sem við vitum um eða gerum okkur hugmyndir um. Óákveðin fornöfn geta alveg staðið ein og sér, án þess að hafa nafnorð sér við hlið – og án þess að hægt sé eða nauðsynlegt að hugsa sér nokkurt nafnorð. Ef vísunin er til hóps sem ástæða er til að ætla að sé ekki allur af sama kyni, eins og hópur fólks sem ætlar í sund, er ekkert athugavert við að nota hvorugkyn.

Það er að segja, ekki nema eitt: Það hefur ekki verið venja og þar með ekki talist rétt, miðað við venjulega skilgreiningu á réttu máli og röngu – „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju“. Í íslensku hefur karlkyn verið notað við slíkar aðstæður og fyrir því eru sögulegar ástæður. En venjur geta breyst, og ef nokkur fjöldi fólks fer að nota hvorugkyn í stað karlkyns í setningum af þessu tagi má halda því fram að til sé orðin ný málvenja – sem sé þá „rétt mál“ samkvæmt áðurnefndri skilgreiningu. Það má velta því fyrir sér hvort svo sé orðið nú þegar, en aðalatriðið í því sem ég er að segja hér er að notkun karlkynsins hefur ekkert með orðið maður að gera.

Undanfarið hafa oft verið settar inn í Málspjallshópinn myndir sem sýna enskunotkun í almannarými – verslunum, veitingastöðum og víðar. Vegna fjölda ferðafólks og fólks af erlendum uppruna sem býr hér en skilur ekki íslensku til fulls er vissulega ástæða til að hafa ýmislegt af þessu tagi á ensku. En ekki bara á ensku – það er eins og stundum gleymist að hér býr líka fólk sem á íslensku að móðurmáli og á auðveldast með að tjá sig á henni. Sumt af því fólki kann ekki einu sinni ensku sér til gagns. Þess vegna er grundvallaratriði að texti í almannarými sé líka á íslensku – og helst að íslenskan sé á undan enskunni. Það truflar ekki fólk sem ekki kann íslensku þótt hún sé höfð með. Texti sem er eingöngu á ensku truflar hins vegar margt íslenskumælandi fólk.

Það er ekkert óeðlilegt að hneykslast yfir því þegar gengið er fram hjá íslenskunni, en myndbirtingar af þessu tagi þjóna fyrst og fremst þeim tilgangi að koma hneykslun okkar á framfæri. Það er andstætt tilgangi þessa hóps sem er að styrkja íslenskuna með jákvæðri og uppbyggilegri umræðu. Þessar myndbirtingar geta því aðeins gert gagn að þau sem bera ábyrgð á þeirri enskunotkun sem vísað er til frétti af þeim og þess vegna má ekki láta myndirnar duga, heldur þarf einnig að skrifa viðkomandi. Það hef ég oft gert og stundum haft erindi sem erfiði. Um leið er sjálfsagt að birta slík skrif hér í hópnum – fjölmiðlar taka þau stundum upp og það skapar meiri þrýsting. En stillið myndbirtingum í hóf – skrifið frekar þeim sem ábyrgð bera.

Í dag var hringt í mig og ég spurður hvaða merkingu ég legði í samböndin heita í höfuðið á og skíra í höfuðið á. Ég sagði sem satt er að ég væri vanur að nota þetta bæði með vísun til fólks sem væri á lífi og látið, og teldi mig vera alinn upp við það. Ég segist heita í höfuðið á langafa mínum sem dó sjö árum áður en ég fæddist. Hins vegar sagðist ég vita að sumum fyndist rétt að gera mun á heita/skíra í höfuðið á og heita/skíra eftir, og vildu tala um að heita/skíra í höfuðið á lifandi fólki en heita/skíra eftir látnu fólki. Í Íslenskri orðabók er „láta barn heita í höfuðið á e-m“ skýrt 'gefa barni nafn e-s (einkum lifandi manns)'. Það eru samt greinilega fleiri en ég sem gera ekki þennan mun og nota í höfuðið á bæði um lifandi fólk og látið.

Í Skírni 1886 segir t.d.: „Hún dó eptir nokkra mánuði, og árið á eptir gekk hann að eiga […] Maríe Christine, og við henni hefir hann tvær dætur getið. Hin eldri heitir í höfuðið á fyrri konu hans.“ Hér fær dóttirin nafn í höfuðið á látinni konu. Í Heimskringlu 1891 segir: „Þau hjón höfðu látið heita í höfuðið á Ljósvetningagoðanum, en hann vildi eigi lifa.“ Þarna er barni á 19. öld gefið nafn í höfuðið á sögualdarmanni. Í Þjóðólfi 1911 segir: „»Forseta«fjelagið fær líka einn nýjan, sem á að heita í höfuðið á Skúla fógeta.“ Hér er togara gefið nafn í höfuðið á löngu látnum manni. Í Morgunblaðinu 1980 segir: „Tvær af verksmiðjum Sambands íslenskra samvinnufélaga á Akureyri heita Gefjun og Iðunn í höfuðið á fornum gyðjum.“

En í höfuðið á er líka notað um annað en fólk og sýnir að í huga margra merkir í höfuðið á X einfaldlega 'gefa sama nafn og X' eða 'með nafn X að fyrirmynd'. Þannig segir í Ísafold 1913: „Eldvarpið, sem við sáum, höfum við skýrt Eldgeysi í höfuðið á gamla Geysi.“ Í Lögbergi 1914 segir: „Þeir tilbáðu ekki sólina lengur, en þeir skýrðu fyrsta daginn í vikunni og létu hann heita í höfuðið á sólinni.“ Í Morgunblaðinu 1917 segir: „Er skírt í höfuðið á fossi þeim í Lagarfljóti, sem er rétt hjá Kirkjubæ.“ Í Fréttum 1918 segir: „Hún á nú fjórtán daga afmæli í dag, og köllum við hana ýmsum nöfnum, en eitt þeirra er »Mary Ann« –»í höfuðið« á gamalli skútu.“ Í Tímanum 1920 segir: „Róma, hjartasmyrsl hans, heitin í höfuðið á hans elskuðu borg!“

En þótt í höfuðið á vísi virðist vísa jöfnum höndum til lifandi og látins fólks er svo að sjá sem heita/skíra eftir vísi langoftast til látins fólks. Frá því eru þó undantekningar. Þannig segir í Tímanum 1960: „Hinn ungi Kennedy mun verða skírður eftir föður sínum og nefndur John.“ Í Fálkanum 1961 segir: „Það gerist nú æ tíðara í Bandaríkjunum að vörur séu skírðar eftir frægum kvikmyndastjörnum.“ Rétt eins og með sambandið heita/skíra í höfuðið á er heita/skíra eftir oft notað um annað en fólk. Í Lögbergi 1915 segir: „Florence Nightingale var fædd í Florence á Ítalíu og látin heita eftir borginni.“ Í Fréttum 1916 segir: „eru þar myndir af skipum félagsins og fossunum, sem þeir heita eftir.“ Um þetta eru ótal dæmi frá ýmsum tímum.

Í Dagsbrún 1915 segir: „Það virðist ekki bráðnauðsynlegt að láta drenginn heita í höfuðið á honum afa sínum, ef hann heitir Jón, Jónas eða Jónatan, eða láta telpuna heita eftir ömmu sinni, ef hún heitir Elísabet, Kristjana eða Jóhanna, þó ekkert af þessum nöfnum geti kallast ljótt.“ Hér er greinilegt að heita í höfuðið á og heita eftir er lagt að jöfnu, því að varla er gert ráð fyrir að afinn sé jafnan á lífi en amman látin. Það er auðvitað ekkert að því að þau sem hafa alist upp við þennan mun, eða tileinkað sér hann, haldi áfram að gera hann. En það er ekki heldur neitt að því að nota heita/skíra í höfuðið á í vísun til jafnt lifandi og látins fólks – fyrir því er löng hefð. Að minnsta kosti ætla ég að halda áfram að segjast heita í höfuðið á Eiríki langafa mínum.