Eiríkur Rögnvaldsson

Í gær var talsverð umræða á netinu um að orðið Kostningar, þannig ritað, birtist þeim sem fóru inn á vef Kennarasambandsins til að kjósa formann. Sumum fannst þetta koma úr hörðustu átt en í ljós kom að starfsfólk Kennarasambandsins bar enga ábyrgð á þessari stafsetningu. Nú er ég hlynntur samræmdri stafsetningu og tel eðlilegt að henni sé fylgt, og ætla því ekki að fara að mæla þessum rithætt bót. Samt sem áður hef ég mikla samúð með þeim sem skrifaði orðið svona í þessu tilviki.

Þetta er nefnilega fjarri því að vera eina dæmið um þennan rithátt. Á tímarit.is skipta dæmin hundruðum, þau elstu frá 1875. Það er augljóst að ritvilla sem svo mörg dæmi eru um er ekki einhver venjuleg prentvilla, heldur hlýtur að eiga sér einhverja ástæðu. Það er almenn regla í íslensku að þar sem s og n standa saman í riti kemur t inn á milli í framburði. Þess vegna er fyrri hluti orða eins og kostn-aður og kosn-ingar borinn fram á nákvæmlega sama hátt, þótt t sé aðeins ritað í fyrra orðinu. Það er ekkert skrítið við það að fólki finnist eðlilegt að skrifa þetta t sem það heyrir greinilega, sérstaklega þar sem það er skrifað í orðum sem eru borin eins fram.

Við þetta bætist að ef við förum að velta rithættinum fyrir okkur er ekki ólíklegt að við komumst að þeirri niðurstöðu að þarna hljóti að eiga að vera t. Það liggur nefnilega beint við að tengja kosningar við orðið kostur – í kosningum er alltaf verið að velja milli einhverra kosta. Tengingin við kjósa er í raun og veru miklu langsóttari – þar kemur kos- aðeins fyrir í lýsingarhætti þátíðar og ekki með n á eftir nema í þágufalli eintölu karlkyns og hvorugkyns (kosnum/kosnu) og fleirtölunni (kosnir/kosnar). En sögulega séð er kosning leitt af kjósa en ekki af kostur, og þar sem íslensk stafsetning byggist einkum á uppruna orða er það ritað án t.

Það hefur verið stungið upp á að nota orðið man sem kynhlutlaust orð í stað maður eða manneskja, m.a. í samsetningum, og til eru konur sem titla sig t.d. þingman og forstöðuman. Ég skil ástæðuna, en þetta orð er að mínu mati ekki mjög heppilegt. Það er fyrir í málinu í annarri merkingu, þ.e. 'kona' eða 'ófrjáls manneskja, karl eða kona' og ef það er notað í kynhlutlausri merkingu í stað maður er verið að gefa því nýja merkingu. Það er svo sem ekki frágangssök og hefur stundum tekist vel, t.d. í orðum eins og sími og skjár. En annað er að aukaföll orðsins eru mjög svipuð aukaföllum af maður – þ.e. man – mani – mans og mann – manni – manns. Orðið lendir oft í áhersluleysi, sérstaklega þegar það er seinni hluti samsettra orða, og við þau skilyrði er lengdarmunur hljóða lítill sem enginn og orðin falla því saman í framburði.

Ég hef því áður lagt hér til (og Margrét Guðmundsdóttir á undan mér) að orðið menni verði tekið upp í þessum tilgangi. Kosturinn við menni er að það er af sömu rót og maður og manneskja, en er hvorugkynsorð. Menni er til í málinu en aðeins sem seinni liður samsetninga. Ég sé ekkert því til fyrirstöðu að leyfa því að standa sjálfstætt – merkingin er sú sama og það hefur í samsetningunum. Það eru fordæmi fyrir því að orðhlutar sem áður voru aðeins til sem seinni liður samsetninga hafi verið gerðir sjálfstæðir, svo sem hýsi og þýði. En svo er um að gera að halda áfram að nota -menni í þeim samsetningum sem fyrir eru og búa til fjölmargar nýjar – vísindamenni, alþingismenni, námsmenni, verslunarmenni, verkamenni, lögreglumenni, stýrimenni, iðnaðarmenni, leiðsögumenni, formenni o.fl.

Ég hef heyrt þá skoðun að samsetningar með -menni veki einhver neikvæð hughrif eða séu smættandi á einhvern hátt. En þótt við höfum vissulega ýmis neikvæð orð eins og illmenni, smámenni, ómenni, fúlmenni, varmenni, lítilmenni, dusilmenni, stertimenni, rustamenni, skítmenni og löðurmenni eru jákvæðu orðin miklu fleiri – ljúfmenni, snyrtimenni, stórmenni, prúðmenni, góðmenni, glæsimenni, ofurmenni, fyrirmenni, hraustmenni, mikilmenni, heljarmenni, karlmenni, hreystimenni, valmenni, gáfumenni, frægðarmenni, göfugmenni, eðalmenni, lipurmenni, séntilmenni, þrekmenni og afarmenni – svo að bara séu tínd til orð sem 10 dæmi eða fleiri eru um í Risamálheildinni. Og það er svo sem ekki eins og allar samsetningar með -maður séu jákvæðar.

Vitanlega tæki tíma að venjast því að nota menni og samsetningar af því á þennan hátt, eins og önnur ný orð. Og vitanlega er ég ekki að leggja til að hætt verði – hvað þá bannað – að nota orðið maður á kynhlutlausan hátt. Auðvitað ræður fólk sinni málnotkun, en það er mikilvægt að fólk sem ekki getur eða vill nota maður sem kynhlutlaust orð eigi annarra kosta völ. Ég get t.d. ómögulega sagt ég hitti mann sem ég þekki í gær ef það var kona sem ég hitti. Þá verð ég að segja ég hitti konu sem ég þekki. En kannski kæri ég mig ekkert um að láta kynið koma fram – fyrir því geta verið ýmsar ástæður. Þá væri gagnlegt að geta sagt ég hitti menni sem ég þekki í gær. Ég er sjálfur farinn að nota menni á þennan hátt og finnst það venjast ágætlega.

Hér hefur stundum verið fjallað um orð sem í upphafi voru gagnsæ en hafa nú misst gagnsæi sitt – ekki vegna breytinga sem á þeim hafa orðið, heldur vegna þess að einhverjar breytingar, einkum samfélags- eða tæknibreytingar, valda því að þau hafa glatað tengslunum við upprunann. Þetta er mjög algengt á seinustu áratugum vegna örra tæknibreytinga. Upphaflega fólst t.d. augljós líking í því að nota orðið mús um stjórntæki tölvu. En nú eru tölvumýs iðulega skottlausar og orðið jafnvel notað um reit eða titt í lyklaborðinu sem gegnir sama hlutverki. Þá er forsenda líkingarinnar auðvitað á bak og burt, en orðið helst.

Eitt dæmi um þetta er orðið strauja í sambandinu strauja kortið. Þegar farið var að nota greiðslukort á Íslandi árið 1983 voru posar ekki komnir, hvað þá snertilaus afgreiðsla. Þess í stað voru kortin lögð á sérstakt tæki (stundum kallað handþrykkivél) undir marglaga eyðublað með kalkipappír sem upphæðin hafði verið skrifuð á. Síðan var sleða rennt yfir hvorttveggja þannig að blaðið þrýstist niður á kortið og upphleyptu stafirnir á kortinu birtust á blaðinu. Svo þurfti að senda eitt af afritunum í banka.

Sú athöfn að renna sleðanum yfir kortið var fljótlega kölluð að strauja. Elsta dæmi sem ég finn um þetta er í umfjöllun Morgunblaðsins síðla árs 1985 um sprengingu í notkun nýjungarinnar greiðslukorta og galla sem henni fylgja: „Forráðamenn kortafyrirtækjanna benda á, að afgreiðslufólki verði það helst á að gleyma að „strauja“, þ. e. að valsa yfir útskriftarnóturnar.“ Það liggur beint við að nota sögnina strauja um þessa athöfn þannig að þessi orðnotkun var í upphafi mjög gagnsæ.

Árið 1990 var farið að nota svokallaða posa þar sem upplýsingar á kortinu eru skráðar rafrænt í stað þess að kortið sé straujað. Það tók einhver ár að skipta handþrykkivélunum út fyrir posana, en líklega er óhætt að segja að slíkar vélar hafi sáralítið verið notaðar undanfarinn aldarfjórðung og stór hluti landsmanna hafi aldrei séð slíkt tæki. Samt er sambandið strauja kortið miklu algengara nú en á tímum handþrykkivélanna, þótt forsenda líkingarinnar sé farin. Þetta er gott dæmi um að orð sem komast í almenna notkun fara að lifa sjálfstæðu lífi, óháð uppruna sínum, og geta haldist í málinu þótt þau séu ekki lengur gagnsæ.

En reyndar sýnist mér að merkingin í strauja kortið hafi breyst dálítið og þrengst. Það merkir ekki lengur 'borga með greiðslukorti' eins og upphaflega, heldur oftast 'eyða peningum' og jafnvel 'eyða ótæpilega' eða 'eyða um efni fram'. Í Fréttablaðinu 2014 segir „Erlendir ferðamenn hafa aldrei straujað kortin sín fyrir hærri fjárhæð hér á landi en á fyrsta ársfjórðungi þessa árs“, í Morgunblaðinu 2017 segir „Með þessu móti má einnig dreifa kostnaðinum yfir lengra tímabil í stað þess að strauja kortið óheyrilega í desember“ og í DV 2017 segir „Ég þurfti engu að síður að halda niðri í mér andanum þegar ég straujaði kortið“.

Í Facebook-hópnum Málspjall skapaðist nýlega skemmtileg umræða um orðið kynósa sem Þórunn Valdimarsdóttir rithöfundur notaði í Kiljunni um daginn þegar hún talaði um að Íslendingar hefðu verið „kynósa þjóð“. Þetta orð virðist vera mörgum ókunnugt og sannarlega er það ekki algengt. Það er ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók en fáein dæmi eru þó um það í Risamálheildinni og á tímarit.is og það er flettiorð í Íslenskri orðabók með skýringunni „gegnsýrður af kynlífshugsun og -atferli“. Orðið hefur á undanförnum áratugum ekki síst verið notað í umræðu um bókmenntir en í seinni tíð líka um konur, og virðist oft notað í svipaðri merkingu og femme fatale.

Elsta dæmi um orðið er að finna í bréfi Magnúsar Ásgeirssonar skálds til Snorra Hartarsonar, sem birtist í Helgafelli 1944. Þar er verið að fjalla um nýlegar bækur, og um Nátttröllið glottir eftir Kristmann Guðmundsson segir m.a.: „Bókin er að vísu mjög kynósa (sbr. danósa hjá Sigurði meistara á Akureyri) […].“ Þetta orðalag bendir til þess að Magnús hafi búið orðið til og sé þarna að nota það í fyrsta skipti. Vísunin til Sigurðar Guðmundssonar er væntanlega í grein í Munin 1934, þar sem segir: „Og ótrúlega margir fara á þennan hátt forgörðum, eða »fara í hundana«, sem slíkt var í æsku minni kallað á danósa íslenzku.“ Magnús virðist hafa talið að Sigurður væri höfundur orðsins danósa, enda var hann þekktur nýyrðasmiður, en svo er þó ekki, þótt sárafá eldri dæmi séu til.

En elsta dæmið um danósa er í bréfi Konráðs Gíslasonar prófessors til Björns M. Ólsen frá 1885. Þar segir: „Ósköp þætti mjer vænt um, ef þjer vilduð taka að yður […] kvennvæflu, sem hefur verið sæmilegur kvennmaður á unga aldri, enn nú er orðinn púta, og hefur »f . . . . ós« eða er að minsta kosti danósa. Þessi aumingja kvennvæfla er íslenzkan. Mjer er nærri því sama, hvernig hún er, ef hún er ekki danósa. Við Íslendingar, að minsta kosti vel flestir, förum með hana eins og við værum djöflar enn ekki menn.“ Þetta er gott dæmi um það hvernig íslenskan hefur lengi verið talin á leið í hundana. Konráð líkir henni við vændiskonu sem sé með fransós ('sárasótt', þótt orðið sé ekki skrifað fullum stöfum) eða sé að minnsta kosti danósa sem er skýrt í Íslenskri orðabók sem „gegnsýrður af dönskum áhrifum“.

Ekki er ólíklegt að Konráð hafi myndað orðið danósa og þá með hliðsjón af orðum eins og flaumósa og spánósa sem bæði eru eldri, en af samhenginu mætti ætla að hann hafi einnig haft fransós í huga við myndun orðins, þótt orðhlutinn -ós sé þar annarrar ættar. En viðskeytið -ósa kemur fyrir í fáeinum orðum þótt fæst þeirra séu notuð í nútímamáli – varla nema flaumósa og vatnsósa. Í bók Alexanders Jóhannessonar prófessors frá 1927, Die Suffixe im Isländischen, eru auk þessara orða nefnd „bjórósa (Neuisl.) biertrunken, […] reykósa von Rauch durchdrungen, spánósa neu (nach Span riechend)“. Auk þess nefnir Alexander að orðið danósa sé nýmyndun undir áhrifum þessara orða. Orðið bjórósa kemur fyrir í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924 í merkingunni ‚'øllet' en spánósa kemur fyrir þegar í fornu máli og merkir 'spánnýr'.

Mér finnst -ósa vera dæmi um vannýtt viðskeyti sem upplagt er að nota meira – bæði í orðum sem fyrir eru og ekki síður til að búa til ný orð hliðstæðrar merkingar. Ekki er lengur mikil þörf á orðinu danósa en í stíl við það mætti mynda enskósa um það sem er „gegnsýrt af enskum áhrifum“ (enósa væri meiri hliðstæða við danósa en orðhlutinn en- veitir ekki nægar upplýsingar). Fyrir nokkrum árum þegar reykingar voru almennari var algengt að tala um ákvarðanir sem voru teknar í reykfylltum bakherbergjum – það hefði farið vel á að tala um reykósa bakherbergi. Orðið bjórósa er augljóslega gagnlegt og í stíl við það mætti nota vínósa í merkingunni 'fullur'. Þá má hugsa sér lyfósa í stað uppdópaður, sykrósa í merkingunni 'í sykursjokki', svefnósa í merkingunni 'svefndrukkinn' og margt fleira.

Notkun sagnarinnar byrla hefur verið að breytast upp á síðkastið. Nú er hún oftast notuð um þann svívirðilega verknað að lauma einhverju efni í drykk fólks, einkum ungra kvenna, til að valda sljóleika eða meðvitundarleysi og nýta það ástand síðan til að brjóta kynferðislega á þeim sem fyrir þessu verða. Í þessu samhengi er sögnin iðulega notuð án andlags, í setningum eins og einhver byrlaði henni og mér var byrlað. Þarna er þá undirskilið nafnorð eins og ólyfjan, eitur, eiturlyf, svefnlyf eða eitthvað slíkt. Þessi notkun er ekki gömul – elsta dæmi sem ég fann um hana í fljótu bragði er frá 2014 þótt væntanlega megi rekja hana eitthvað lengra aftur. En hlýtur ekki einhver merking að glatast þegar andlagi er sleppt?

Í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndals frá 1920-1924 er fyrsta merkingin sem gefin er fyrir byrla 'skænke for og række en en Drik' og önnur merking 'blande forskellige Drikke sammen, komme n-t i en Drik, f. Eks. Gift'. Í Íslenskri orðabók, sem tekur mikið beint upp eftir Blöndal, er fyrsta merkingin 'hella á bikar' og önnur merking 'blanda' með notkunardæminu „byrla e-m eitur“. En í Íslenskri nútímamálsorðabók er bara gefin merkingin 'gefa (e-m) (eitur)'. Notkun sagnarinnar byrla í jákvæðri eða hlutlausri merkingu virðist því vera horfin úr málinu að mestu eða öllu leyti, líklega fyrir nokkrum áratugum, og undanfarið hefur sögnin eingöngu verið notuð í sambandinu byrla eitur/ólyfjan eða eitthvað slíkt.

Þegar tiltekin orð koma oftast eða alltaf fyrir saman er eðlilegt að málnotendur fari að skynja þau sem merkingarlega einingu, þar sem orðasambandið í heild fær ákveðna merkingu í stað þess að merkingin sé summa af merkingu orðanna í sambandinu. Þannig er það með byrla – við þekkjum hana eingöngu með andlögum af mjög þröngu og afmörkuðu merkingarsviði. Þess vegna er hægt að stytta sambandið og sleppa andlaginu – merking þess færist þá eiginlega inn í sögnina. Við það bætist að venjulega er ekki ljóst hvað það var nákvæmlega sem fólki var byrlað – svefnlyf, deyfilyf o.þ.h. Með því að sleppa andlaginu komumst við hjá því að tilgreina það nánar. Annað dæmi af sama merkingarsviði er vera í neyslu. Þar er yfirleitt ekki tiltekið hvers er neytt – en við vitum að átt er við einhvers konar fíkniefni.

Nafnorðið byrlun er einnig notað án skýringar – grunur um byrlun, kært vegna byrlunar o.s.frv. Þetta er sjaldgæft orð, og er t.d. hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók, og ekki heldur í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, en það er þó ekki nýtt – elsta dæmi sem ég finn um það er í Iðunni 1886, í grein um „lífs-elixír“: „Það varð að taka fleiri verkamenn, en byrlunina annaðist Hermann sjálfur.“ Hér hefur byrlun greinilega merkinguna 'blöndun'. Samsetningin eiturbyrlun er þó miklu algengari, og bæði orðin eru í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, en þó aðeins í eintölu. Fleirtalan er samt til – í Heimsljósi Halldórs Laxness segir: „Í fjölskyldublaðinu Heimilinu voru einnig skráðar lángar frásagnir um bánkarán, innbrotsþjófnaði, eiturbyrlanir og dopulmorð.“

Þegar byrla tekur andlög eru þau yfirleitt tvö, það fyrra í þágufalli og það seinna í þolfalli – byrla henni eitur (þótt reyndar séu líka dæmi um tvö þáguföll, byrla henni eitri). Þegar slíkar setningar eru settar í þolmynd verður þolfallið að nefnifalli og ákveður kyn og tölu lýsingarháttarins. Þetta sést vel á öðrum sögnum sem taka þágufall + þolfall eins og gefa – einhver gaf henni bókina verður í þolmynd henni var gefin bókin þar sem gefin er kvenkyn eintala eins og bókin. Þegar einhver byrlaði henni ólyfjan er breytt í þolmynd ætti útkoman því að verða henni var byrluð ólyfjan – byrluð er kvenkyn eintala eins og ólyfjan. Þetta er vissulega algengt, en í Risamálheildinni er hvorugkynsmyndin byrlað hátt í það jafn algeng.

Sú mynd er auðvitað eðlileg ef um er að ræða hvorugkynsorð, henni var byrlað eitur – en hvers vegna er hún algeng með kvenkynsorðinu ólyfjan þar sem hún virðist ekki eiga heima? Líklegasta skýringin er sú að fyrir mörgum sé ólyfjan hvorugkynsorð – það eru til hvorugkynsorð sem enda á -an, eins og líkan. Önnur hugsanleg skýring – en langsóttari – er sú sem nefnd er hér að ofan, að andlagið með byrla sé oft ekki skynjað sem sjálfstæður setningarliður heldur eiginlega sem hluti af sögninni og missi þar með setningafræðilega stöðu sína sem andlag. En ef sögnin hefur ekki andlag þá hefur lýsingarhátturinn ekki neitt til að samræmast og kemur þá fram í hlutlausri mynd, sem er hvorugkyn eintala.

En hvað á að segja um setningar eins og þær sem nefndar voru í upphafi, þar sem byrla er notuð án andlags? Er þetta rétt mál? Hér hefur margoft verið vitnað í viðurkennda skilgreiningu á réttu máli og röngu – „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju.“ Það er ljóst að þessi notkun byrla hefur ekki tíðkast fram undir þetta, en jafnframt er ljóst að notkunin hefur breiðst mjög út að undanförnu og er á hraðri leið með að verða málvenja margra, ef hún er ekki þegar orðin það. Þegar við bætist að um er að ræða mjög skiljanlega breytingu sem á sér fjölda hliðstæðna í málinu er tæpast ástæða til að berjast gegn henni. Í raun og veru var það miklu meiri breyting þegar byrla hætti að merkja 'blanda' og fór að merkja 'eitra fyrir'.

Í Facebook-hópnum Málspjall var nýlega spurt um það hvort „ekki væri tímabært að finna betri orð en rétthentur/örvhentur“. Þarna er komið inn á umræðu sem oft verður mjög viðkvæm og erfið: Eigum við að amast við orðum sem eru gamalgróin í málinu en fela í sér einhvers konar fordóma eða mismunun, a.m.k. að mati einhverra? Er eitthvað athugavert við orðið örvhentur (eða örvhendur)? Það var áður örvendur og er talið hafa merkt eitthvað í átt við 'sem snýr burt, snýr öfugt'. En málnotendur virðast snemma hafa tengt seinni hluta orðsins við hönd og þá kemur h inn í það.

Nú má auðvitað segja að það sé neikvætt að snúa öfugt, en þar eð sá uppruni liggur ekki í augum uppi er ólíklegt að hann trufli venjulega málnotendur. Það er frekar rétthentur (rétthendur) sem er vandræðaorðið í þessu sambandi. Þótt við vitum kannski ekki hvað örv- merkir erum við ekki í vafa um merkingu orðsins rétt — og við erum alin upp í þeirri trú að það sem ekki er rétt hljóti að vera rangt, ekki síst í málfarslegum efnum. Þess vegna drögum við þá ályktun að þau sem ekki eru rétthent hljóti að vera „ranghent“.

Það er vel þekkt að áður fyrr var örvhent fólk beitt margvíslegu misrétti, svo að ekki sé sagt harðræði — börnum var t.d. iðulega meinað að skrifa með vinstri hendi og hún jafnvel bundin aftur á bak til að hindra notkun hennar og venja börnin við að nota hægri höndina. Ég held varla að örvhent fólk sé látið gjalda þess á nokkurn hátt núorðið — veit t.d. ekki til þess að börnum sé strítt á því að vera örvhent þótt ég geti ekki fullyrt um það. Er þá einhver ástæða til að láta orðfærið trufla sig?

Við getum auðvitað vitnað í orðabókarskýringar, t.d. í Íslenskri nútímamálsorðabók þar sem örvhentur er skýrt 'sem beitir fyrir sig vinstri hönd frekar en þeirri hægri' og rétthentur 'sem beitir fyrir sig hægri hönd frekar en þeirri vinstri' og sagt að þetta sé merking orðanna í nútímamáli — uppruni þeirra, merking einstakra orðhluta, eða aukamerkingar sem einhverjir málnotendur kunni að lesa úr þeim komi málinu ekki við. Það sé endalaust hægt að finna orð sem einhverjum finnist óviðeigandi eða meiðandi og ekki hægt að elta ólar við slíkt.

Eftir sem áður kann það vissulega að hafa áhrif á fólk ef það skynjar það svo að tungumálið dæmi einhverja meðfædda og ósjálfráða hegðun þess ranga, vegna þess að það er ekki rétthent og andstæðan rétt-rangt er svo inngróin í okkur. Við viljum ekki að tungumálið mismuni fólki eða jaðarsetji það, viljum ekki að minnihlutahópum finnist tungumálið setja sig á einhvern hátt skör lægra en meirihlutann. Það er alveg hægt að hugsa sér önnur orð í stað rétthentur og örvhentur — orðin hægrihentur og vinstrihentur hafa t.d. svolítið verið notuð (einnig hægrhentur og vinstrhentur).

Ég ætla ekki að taka ákveðna afstöðu í þessu máli. Mér fyndist vissulega eftirsjá að gamalgrónum orðum eins og örvhentur og rétthentur, og mér finnst „málhreinsun“ af þessu tagi almennt varasöm, en hins vegar skil ég vel ef örvhentu fólki finnst þessi orð truflandi eða óþægileg. Aðalatriðið er eins og jafnan, að sýna tillitssemi og umburðarlyndi — að fólk skilji afstöðu annarra og sýni henni virðingu í stað þess að gera lítið úr henni og kalla hana ofurviðkvæmni, íhaldssemi, pólitíska rétthugsun og öðrum slíkum nöfnum sem sjást of oft í málfarslegri umræðu.

Fyrir 60-70 árum birtu tveir málfræðingar greinar um samsett orð af tegundinni mannskratti. Þriðja málfræðingnum fannst þó ekki nóg að gert, og birti árið 1963 grein í tímaritinu Íslenzkri tungu undir heitinu „More about mannskratti“. Þetta hefur mér alltaf fundist einhver skemmtilegasti titill á málfræðigrein sem ég þekki og þess vegna fannst mér upplagt að endurnýta hann nú. Ég ætla að vísu ekki að skrifa um mannskratti, heldur um skrattans manninn – þetta vandræðaorð sem ég hef skrifað um ótal sinnum áður.

Það liggur fyrir að orðið maður hefur frá fornu fari fleiri en eina merkingu í íslensku. Merkingin getur verið (a) tegund (maðurinn er spendýr), (b) einstaklingur eða hópur af þessari tegund (gamall maður, margir menn), (c) karlmaður (maður og kona), (d) eiginmaður (maðurinn minn), og auk þess er orðið mikið notað sem (e) eins konar óákveðið fornafn (maður skilur þetta ekki).

Skiptar skoðanir um notkun orðsins varða einkum merkingu (b). Stundum virðist fólk telja að að vegna þess að maður/menn geti haft almenna (kynhlutlausa) merkingu sé alltaf hægt að nota maður/menn á þann hátt þegar átt er við einstakling eða hóp af tegundinni „maður“. Þannig er það þó ekki, a.m.k. ekki í minni málkennd. Ég skal reyna að skýra þetta nánar.

1. Þegar kona segir ég er maður er um að ræða tegundarmerkinguna – eða a.m.k. hægt að túlka setninguna þannig. Þetta er í samræmi við málkennd mína.
2. Í setningum eins og konur eru menn er um að ræða óskilgreindan óafmarkaðan hóp. Sama máli gegnir um setningar eins og menn telja þetta líklegt og mönnum þykir þetta ótrúlegt. Í mínu máli getur menn í þessum setningum vísað til bæði karla og kvenna.
3. Stundum er í raun verið að vísa til ákveðins einstaklings með maður þótt vísunin virðist almenn – þótt sá einstaklingur sé ekki nafngreindur og ekki þekktur er hann skilgreindur og afmarkaður á einhvern hátt, t.d. með því sem hann hefur orðið fyrir. Þannig segir í almennum hegningarlögum: „Hver sem hefur samræði eða önnur kynferðismök við mann án samþykkis hans gerist sekur um nauðgun og skal sæta fangelsi ekki skemur en 1 ár og allt að 16 árum.“ Mér finnst mjög óeðlilegt að láta mann vísa til bæði karla og kvenna í slíkum dæmum.
4. Með fleirtölunni menn er stundum verið að vísa til skilgreinds og afmarkaðs hóps þótt þau sem vísað er til séu ekki nafngreind, heldur einkennd á einhvern hátt. Þannig hefur lengi staðið í lögum félags sem ég er í: „Á aðalfundi skal kjósa formann félagsins, gjaldkera, ritara og meðstjórnanda. […] Þessir menn skulu allir kjörnir til eins árs í senn.“ Mér finnst menn ekki geta vísað til bæði karla og kvenna í slíkum tilvikum.
5. Þegar sagt er ég hitti mann sem ég þekki í gær er augljóslega um ákveðinn einstakling að ræða. Ég get ómögulega látið mann í slíkum setningum vísa til konu, og það held ég að gildi um flesta málnotendur.

Ég legg áherslu á að í öllum tilvikum er ég að tala um raunverulega málkennd mína – ekki einhverja tilbúna málkennd eða skoðun byggða á „misskilinni jafnréttisbaráttu“ eins og stundum er talað um. En með þessu er ég ekki að taka neina afstöðu til notkunar orðsins maður – bara að reyna að glöggva mig, og hugsanlega ykkur, á mismunandi notkun orðsins.

Í gær rakst ég á Facebook-færslu hjá norskri konu sem ég þekki, málfræðingi, sem skrifaði: „Ordet "brystvorte" er på vei ut. Nå heter det "nippel". En nippel, flere nipler, alle niplene. Og det er like greit, for "brystvorte" er jo ikke noe spesielt sjarmerende ord.“ Sem sé – orðið brystvorte er að hverfa úr norsku, en þess í stað er enska orðið nipple fengið að láni og talað um nippel, í fleirtölu nipler og með greini niplene. Þetta minnti mig á nokkurra ára gamla íslenska umræðu.

Í íslensku er sama merking tjáð með orðinu geirvarta. Það er nokkuð sérkennilegt og á skjön við venjulega merkingu orðsins varta sem er 'lítil góðkynja æxli á yfirborði húðar, myndast við vírussýkingu' samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók og 'Sérhver húðþrymill með ósléttu yfirborði' samkvæmt Íðorðasafni í læknisfræði. En geirvarta er auðvitað ekki æxli, og húðþrymill er ekki heldur sérlega viðeigandi eða viðfelldin lýsing.

Nú er það auðvitað svo að merking samsettra orða er iðulega ekki summa af merkingu samsetningarliðanna. Ef samsett orð kemst í verulega notkun fer það að lifa sjálfstæðu lífi og verður smám saman óháð uppruna sínum að meira eða minna leyti. Þess vegna þarf merking orðsins varta í sjálfu sér ekki að skila sér inn í merkingu samsetningarinnar geirvarta. En það breytir því ekki að það er ekkert undarlegt að fólk tengi þetta saman og það hafi áhrif á tilfinningu þess fyrir orðinu geirvarta.

Fyrir nokkrum árum var efnt til óformlegrar atkvæðagreiðslu um ljótasta orðið í íslensku, í framhaldi af kosningu fegursta orðs málsins sem Háskóli Íslands beitti sér fyrir. Orðið geirvarta fékk yfirburðakosningu sem ljótasta orð málsins, sem er kannski engin furða í ljósi tengingarinnar við varta. Stundum er í staðinn notað orðið brjóstvarta sem er hliðstætt því orði sem er notað í skandinavísku málunum – þótt fyrri liðurinn sé skiljanlegri en í geirvarta er seinni hlutinn sá sami sem þýðir að þetta er ekki mikið heppilegra orð.

Í umræðunni um þetta fyrir nokkrum árum komu upp ýmis orð, eins og brjóstrósir, brjóstaknúppar og týrbjöllur. En líklega er þó oftast farin sama leið og í norsku og enska orðið fengið að láni með viðeigandi aðlögun og notað orðið nippla, í fleirtölu nipplur. Það er bara ágætis orð og fellur vel að málinu. Er nokkuð á móti því að taka það upp?

Hér hefur oft verið rætt um orðið maður og andstöðu sumra við að nota það og samsetningar sem enda á því í almennri merkingu, láta það vísa til fólks af öllum kynjum. Stundum er því haldið fram að sú andstaða hljóti að leiða til þess að öllum orðum með þessari rót sé hafnað – orðum eins og mannlegur, mannréttindi, mannsæmandi, mannúð, manngæska, manntal, menning, menntun, mennskur og ótalmörgum fleiri. Í blaðagrein sem birtist í vor var sagt að ef almennu merkingunni í maður yrði útrýmt myndi fólk í framtíðinni „álykta að mannamót hafi verið karlasamkomur, mannamatur hafi verið ætlaður körlum einum, manngengir hellar verið lokaðir konum, að mannýg naut hafi aðeins ráðist á karla, o.s.frv.“.

En þetta er misskilningur eða rangtúlkun, eins og raunar má sjá af því að sumt fólk sem vill forðast maður í almennri merkingu notar manneskja eða man í staðinn – orð sem eru af sömu rót. Andstaðan við orðið maður og samsetningar af því stafar af því að það er svo oft notað sem andstæða við kona. Þannig er það ekki um orðin sem hafa þessa rót sem fyrri lið. Vissulega er til kvenlegur en það er ekki andstæða við mannlegur, kvenréttindi eru ekki andstæða við mannréttindi, o.s.frv. Þess vegna hefur mann- hlutlausa merkingu í þessum orðum. Sama máli gegnir um myndina manns í samböndum eins og fjöldi manns – þótt hún sé formlega séð eignarfall af maður hagar hún sér í raun eins og sjálfstætt orð eins og ég hef skrifað um.

Það kann vissulega að virðast „rökrétt“ að fólk sem telur orðið maður óheppilegt í almennri merkingu amist líka við öðrum orðum af sömu rót. En eins og ég hef margsinnis lagt áherslu á fer því fjarri að tungumálið sé fullkomlega „rökrétt“. Samsett orð lifa sjálfstæðu lífi, oft meira og minna óháð þeim rótum sem þau eru upphaflega mynduð af. Þess vegna er ekkert óeðlilegt við það og engin mótsögn fólgin í því að fólk sem vill forðast að nota maður í almennri merkingu noti ýmis orð sem leidd eru af sömu rót. Með þessu er ég ekki að taka neina afstöðu til þess hvort umrædd andstaða við maður sé eðlileg eða skynsamleg – bara að benda á að hún leiðir ekki sjálfkrafa til andstöðu við önnur orð með sömu rót.

Í gær skrifaði ég í Facebook-hópnum Málspjall um mikilvægi þess að skapa jákvæðari ímynd af íslenskunni og sagði: „Það verður ekki gert með leiðréttingum og athugasemdum við það mál sem fólk er alið upp við og er því eiginlegt. En það verður ekki heldur gert með því að amast við eða berjast gegn nýjungum í máli sem sumar hverjar stefna að því að tungumálið komi betur til móts við málnotendur.“

Þetta er einlæg skoðun mín og mér fannst þetta – og finnst – hógværlega orðað. En ég fékk harkaleg viðbrögð í athugasemdum:

• „Í þessu felst í mínum huga sú uppgjöf sem verið hefur stefna íslenskukennslu undanfarna áratugi. Það er enginn að tala um að ríkja þurfi heragi í málinu en þessi stefna lýsir undanlátsemi sem leitt hefur af sér illa skrifandi og talandi kynslóðir sem eru í dag meira og minna fallnar fyrir enskri setningafræði. Allt má ef fleiri en tveir hafa sagt það. Svarið er alltaf, já hvers vegna ekki, málið er að þróast.“

Þetta er rangt á svo margan hátt. Það sem segir í tilvitnuðum orðum mínum hefur sannarlega ekki verið leiðarljós í íslenskukennslu undanfarna áratugi. Ef það væri rétt að yngri kynslóðir væru „illa skrifandi og talandi“ og „meira og minna fallnar fyrir enskri setningafræði“ (sem er gróf alhæfing og að mestu leyti röng) þá yrði að kenna einhverjum öðrum en íslenskukennslunni um það.

Hins vegar er þetta dæmigert fyrir það hvernig málfar ungs fólks er alltaf talað niður eins og ég hef skrifað um. Setningin „Allt má ef fleiri en tveir hafa sagt það" er líka kolröng. Hér hefur margsinnis verið farið yfir það hvað málvenja er.

• „Ég er ekki að tala um málvenjur heldur að mér virðist allt nær undantekningarlaust fyrirgefið og útskýrt með “eðlilegri þróun málsins”. Það má alls ekki segja að eitthvað sé rangt eða sé að fara með málið í vonda átt. Þá er maður málfarsfasisti.“

Því fer fjarri að allt sé „nær undantekningarlaust fyrirgefið og útskýrt með “eðlilegri þróun málsins”“. Ég hef skrifað um „eðlilega þróun“ og reynt að skilgreina hana, og bent á að hún þurfi ekki að vera æskileg. „Það má alls ekki segja að eitthvað sé rangt“ er líka della. Vissulega er til rétt og rangt mál. Ég hef líka fordæmt það orðalag sem oft hefur viðgengist í íslenskri málfarsumræðu, þ. á m. málfarsfasisti. Ég sé reyndar ekki oft að fólk sé kallað þessu nafni en iðulega að fólk sé að kvarta yfir því að vera kallað því.

• „Nú eru allir svo viðkvæmir að það liggur við ákærum og áfallahjálp ef einhver vogar sér að “leiðrétta” fólk. Þá er ég ekki að tala um að leiðrétta fólk almennt í samtölum heldur þegar það lætur eitthvað frá sér í rituðu eða töluðu máli og veður augljóslega áfram eins og blindur fíll í postulínisbúð.“

Þetta er rangt. Ég hef oft lagt áherslu á að þótt ekki sé við hæfi að leiðrétta fólk í venjulegum samskiptum sé annað mál að leiðrétta texta fólks sem hefur tungumálið að atvinnutæki. Ég hef líka skrifað um að hroðvirkni sé óafsakanleg.

Ég myndi ekki kippa mér upp við þessar athugasemdir ef þær væru óvenjulegar. En svo er því miður ekki. Eitt það versta við íslenska málfarsumræðu (og svo sem íslenska umræðuhefð yfirleitt) er hversu algengt það er að fólki séu gerð upp orð og skoðanir sem síðan er ráðist gegn. Þetta sér maður mjög oft í athugasemdakerfum vefmiðla og á Facebook, ekki síst í Málvöndunarþættinum, en sjaldan hér sem betur fer, enda var þessi hópur ekki síst stofnaður til að reyna að breyta umræðunni.

Þetta er óþolandi. Ég veit að ýmsar skoðanir sem ég hef viðrað á málfarslegum efnum eru umdeilanlegar og umdeildar – það er eðlilegt, og ég skorast ekkert undan því að ræða þær á málefnalegan hátt. En mér finnst óþolandi þegar mér og öðrum sem setja fram gagnrýni á hefðbundna málstefnu og málstaðal eru sífellt gerðar upp skoðanir – beinlínis skrökvað upp á okkur. Það er a.m.k. ekki til þess fallið að bæta ímynd íslenskunnar – sem er það sem skiptir máli.