Eiríkur Rögnvaldsson

Nýlega rakst ég á fyrirsögnina „Flýkkun seinni sprautu Astra ræðst af magni“ á vefmiðli. Ég man ekki eftir að hafa séð orðið flýkkun áður en það var svo sem augljóst af samhenginu hvað það merkti, sem sé 'flýting'. Á netinu fann ég fáein dæmi um flýkkun klukkunnar, flýkkun á flugi o.þ.h. Nafnorð sem enda á -un eru oftast dregin af sögn, þannig að ég bjóst við að finna einnig dæmi um sögnina flýkka, og það reyndist rétt – ég fann dæmi um að flýkka för, flýkka leiknum, flýkka útgáfudegi o.fl. Samtals voru þó innan við 20 dæmi um flýkka og flýkkun á netinu og í Risamálheildinni, og engin á tímarit.is, þannig að orðin eru augljóslega mjög sjaldgæf.

Orðmyndun af þessu tagi er vitanlega ekki einsdæmi. Við höfum orð eins og breikka af breiður, víkka af víður, ljókka af ljótur og lækka af lágur, þar sem samlögun verður milli lokasamhljóðs stofns og k í viðskeyti (breið+ka > breikka, víð+ka > víkka, ljót+ka > ljókka, læg+ka > lækka) – útkoman verður langt k (sem í framburði fær aðblástur). En við höfum líka hækka af hár, stækka af stór, og fækka af fár. Í þeim tilvikum, eins og í lækka, tekur stofnsérhljóðið i-hljóðvarpi (á > æ, ó > æ) og veldur lengingu k í viðskeytinu (hæ+ka > hækka). Slík lenging samhljóðs á eftir breiðu sérhljóði er ekki einsdæmi – þannig lengist r í miðstigsendingu (hæ+ri > hærri).

Allar þessar sagnir hafa sams konar merkingartengsl við lýsingarorðið sem þær eru dregnar af – hækka merkir 'verða hærra' eða 'gera hærra', breikka merkir 'verða breiðara' eða 'gera breiðara', o.s.frv. Af öllum þessum sögnum eru svo til nafnorð mynduð með -un. Sögnin flýkka er mynduð af fljótur á sama hátt – með i-hljóðvarpi stofnsérhljóðsins (jó > ý) og samlögun lokahljóðs stofns við k í viðskeyti (flýt+ka > flýkka). Það er út af fyrir sig ekkert athugavert við þá orðmyndun, né heldur nafnorðið flýkkun. Á hinn bóginn eru þetta óþörf orð vegna þess að sögnin flýta og nafnorðið flýting eiga sér langa hefð í málinu í þessari merkingu.

Þess vegna er ekki ástæða til að mæla sérstaklega með þessum nýju orðum eða ýta undir notkun þeirra. Þau eru samt auðskilin og það yrðu engin málspjöll þótt þau breiddust út. Og mér finnst þau skemmtileg vegna þess að þau sýna skapandi orðmyndun almennra málnotenda og tilfinningu fyrir málkerfinu – hvernig fólk greinir orð, dregur út úr þeim orðmyndunarreglur og nýtir þær til að mynda ný orð. Það er gaman.

Orðið manns í samböndum eins og fjöldi manns, þúsund manns o.s.frv. er auðvitað að forminu beygingarmynd af orðinu maður – nánar til tekið eignarfall eintölu. Eignarfallið þarf ekki að koma á óvart – nafnorð sem tekur með sér annað nafnorð stýrir yfirleitt eignarfalli á því, eins og bók stráksins, bíll Jóns, bros konunnar o.s.frv. En orðið hagar sér samt að mörgu leyti öðruvísi en önnur nafnorð. Eitt er það að það er eintala en önnur nafnorð verða að standa í eignarfalli fleirtölu í þessu samhengi. Við getum ekki sagt *fjöldi karls / konu eða *þúsund karls / konu, heldur verðum að nota fleirtölu – fjöldi karla / kvenna, þúsundir karla / kvenna.

Annað er það að töluorð sem ekki eru jafnframt nafnorð, eins og átta, tólf, tuttugu o.s.frv. geta tekið með sér manns, en engin önnur nafnorð í eignarfalli, hvorki eignarfalli eintölu né fleirtölu. Við segjum átta / tólf / tuttugu manns, en ekki *átta karls / karla, *tólf konu / kvenna, *tuttugu barns / barna o.s.frv. Ef önnur nafnorð eru notuð með þessum tölum verða þau að sambeygjast þeim í stað þess að standa í eignarfalli – við segjum átta karlar, tólf konur, tuttugu börn. Vitanlega er hægt að nota maður þannig líka – við getum sem sé sagt hvort heldur er átta manns eða átta menn.

En það er ekki hægt að nota manns með hvaða tölum sem er. Ég get ekki sagt *tveir / þrír / fjórir manns, og ekki heldur *tuttugu og einn / tveir / þrír / fjórir manns. Aftur á móti finnst mér eðlilegt að segja fimm / sex / sjö manns o.s.frv. Á tímarit.is eru 24 sinnum fleiri dæmi um fimm / sex / sjö manns samtals en um tveir / þrír / fjórir manns samtals. Þótt það síðarnefnda komi vissulega fyrir getur þessi munur ekki verið tilviljun – og það getur ekki verið tilviljun að síðarnefndu tölurnar, tveir, þrír og fjórir, eru beygjanlegar en hinar ekki.

Það lítur sem sé út fyrir að flestum þyki óeðlilegt að nota manns með beygjanlegum tölum eða tölum þar sem síðasti liðurinn er beygjanlegur, eins og tuttugu og einn / tveir / þrír / fjórir. En hvað með aðrar beygjanlegar tölur – hundrað, þúsund og milljón? Þúsund er til bæði í kvenkyni og hvorugkyni, og hægt er að segja bæði þúsund manna og þúsundir manna – á tímarit.is er kvenkynið u.þ.b. 50% algengara í því sambandi. Aftur á móti eru sárafá dæmi um þúsundir manns – hvorugkynið þúsund manns er u.þ.b. 160 sinnum algengara en kvenkynið. Það getur ekki verið tilviljun.

Hér er rétt að athuga að hvorugkynið er eins í eintölu og fleirtölu, þúsund, og gæti því virkað eins og óbeygjanlegt. Sú hugmynd styrkist þegar litið er á milljón. Það orð er eingöngu til í kvenkyni og eina hugsanlega fleirtalan af því er milljónir. Samt sem áður orti Halldór Laxness „Spurt hef ég tíu milljón manns“ og á tímarit.is eru dæmin um milljón manns töluvert fleiri en um milljónir manns. Þarna virðist því vera tilhneiging til að meðhöndla milljón eins og það væri óbeygjanlegt orð, og sem slíkt tekur það þá auðveldlega með sér manns eins og aðrar óbeygjanlegar tölur, en myndin milljónir sem er augljóslega beygð er miklu tregari til þess.

Þá er eftir að skoða hundrað. Það orð er eingöngu til í hvorugkyni svo að viðurkennt sé, þótt kvenkynsfleirtalan hundruðir sé algeng. En öfugt við þúsund er það ekki eins í eintölu og fleirtölu – eintalan er hundrað en fleirtalan hundruð. Það kemur samt ekki í veg fyrir að manns sé notað með orðinu og talað um mörg hundruð manns. Hugsanlega skiptir máli að fleirtalan er hér aðeins táknuð með breytingu á áherslulausu sérhljóði í stofni en ekki með sérstakri endingu, en hér er ekki vettvangur til að fara út í vangaveltur um það.

Niðurstaðan er því sú að sé litið fram hjá hundrað er í máli margra – e.t.v. flestra – eingöngu hægt að nota manns með óbeygjanlegum tölum og tölum sem líta út fyrir að vera óbeygjanlegar (þúsund) eða eru hafðar óbeygðar (milljón). Hegðun orðsins er líka á margan hátt frábrugðin hegðun annarra nafnorða. Mér finnst spurning hvort ekki sé rétt að slíta manns frá orðinu maður og gera það að sérstöku uppflettiorði í orðabókum.

Ég sé því stundum haldið fram að ég hafni því að til sé „rangt mál“. Í gær var t.d. skrifað í athugasemd í hópnum Málspjall á Facebook: „Grunnhugmyndin hjá höfundi Málspjallsins virðist vera sú að ekkert sé "rétt" eða "rangt" svo fremi sem málnotkunin skiljist.“ En þetta er ekki rétt – ég hika ekki við að tala um rangt mál þar sem við á. Ég nota þessi hugtök í samræmi við þá hefð sem hefur skapast á undanförnum áratugum og fyrst var orðuð í álitsgerð nefndar um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum árið 1986 – „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju.“

Það sem skiptir hins vegar höfuðmáli í þessu sambandi, og ég hef margoft lagt áherslu á, er að iðulega er málvenjan ekki ein – málvenjur geta verið mismunandi eftir landshlutum, aldurshópum o.fl. Í slíkum tilvikum verður þá að telja fleiri en eitt tilbrigði rétt mál, og það er t.d. ekki vafi á því að mér langar, ég vill og það var barið mig er rétt mál hvað sem fólki kann að finnast um þessi dæmi. En í áðurnefndri álitsgerð er einnig bent á „að með málvenju er ekki átt við einstaklingsbundin tilbrigði í máli. Tiltekið atriði getur ekki orðið rétt mál við það eitt að einn maður temji sér það.“

Í álitsgerðinni er einnig bent á að það sé „í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur.“ Þetta er það sem ég hef lagt áherslu á. Ef örlar á einhverri breytingu á framburði, beygingu, setningagerð, merkingu eða öðru í málnotkun er oft eðlilegt og æskilegt að reyna að kveða þá breytingu niður, áður en hún verður málvenja fjölda fólks. En ef breytingin á sér nokkra sögu og er orðin útbreidd er yfirleitt ástæðulaust, þýðingarlaust, vonlaust og vitlaust að reyna að berja hana niður.

Þarna verður þó að vega og meta hversu afdrifarík breytingin gæti orðið fyrir málkerfið. Færsla einstakra nafnorða milli beygingarflokka, og breytt fallstjórn einstakra sagna, eru dæmi um meinlausar breytingar sem eiga sér hundruð hliðstæðna í málsögunni. Það er eðlilegt að slíkar breytingar angri fólk sem fer að heyra og sjá önnur föll og aðrar beygingarmyndir en það er alið upp við – en þetta eru engin málspjöll og torvelda sjaldnast skilning. Öðru máli gegndi ef vísbendingar sæjust um grundvallarbreytingar á málkerfinu, t.d. að orð hættu að beygjast eða reglur um orðaröð breyttust.

Þótt vissulega sé hægt að finna einhver dæmi um slíkt er tæpast að sjá að þarna séu breytingar í uppsiglingu. En þótt svo væri hefði það lítið upp á sig að berjast gegn einstökum breytingum. Grundvallarbreytingar af þessu tagi, ef upp kæmu, mætti nefnilega að öllum líkindum rekja til of lítillar íslensku í málumhverfi barna og unglinga. Því meira sem við tölum við börn og unglinga, lesum fyrir þau og hvetjum þau til að lesa sjálf, ýtum undir að þau skrifi hvers kyns texta og noti málið sem mest á allan hátt, þeim mun sterkara verður málkerfi þeirra og þeim mun hægari verða breytingar á málinu.

Um þessar mundir set ég daglega pistil undir fyrirsögninni „Málvilla“ dagsins inn í hópinn Málspjall á Facebook.  Flesta þessara pistla hef ég birt áður en margir hafa verið endurbættir nokkuð. Að auki set ég fremst í hvern pistil dæmi um viðfangsefnið, á forminu Sagt var og Rétt væri. Þetta er form sem er tekið úr ábendingum sem komu út í kverinu Gætum tungunnar árið 1984 og birtust einnig í dagblöðum. Ég hef oftar en einu sinni lýst því yfir að þessi aðferð við „málfarsráðgjöf“ sé eitur í mínum beinum og því má þykja undarlegt að ég noti hana þarna.

En það verður ekki litið fram hjá því að til er óopinber íslenskur málstaðall – reglur um það hvað teljist „rétt“ mál og hvað „rangt“, „gott“ og „vont“, „vandað“ og „óvandað“, „æskilegt“ og „óæskilegt“. Ég er vissulega ósáttur við ýmislegt í þessum staðli og tel mjög brýnt að taka hann til endurskoðunar og breyta honum – viðurkenna ýmis tilbrigði sem hafa verið í málinu áratugum saman og fjöldi fólks tileinkar sér á máltökuskeiði. Ég er sannfærður um að það væri til þess fallið að efla og styrkja íslenskuna en ekki öfugt. En þetta er ekki á mínu valdi.

Ég held samt að það sé nauðsynlegt að hafa einhvern staðal, og þrátt fyrir að ég sé á margan hátt ósáttur við staðalinn eins og hann er tel ég mikilvægt að fólk eigi þess kost að kynna sér hann – og tileinka sér hann ef það vill. Það eru ýmsar aðstæður þar sem það getur skipt máli að þekkja þennan staðal – og fara eftir honum. Þess vegna nota ég þessa aðferð. Fólk sem er að leita að upplýsingum um hvað er talið „rétt“ og hvað „rangt“ þarf þá ekki að lesa nema þessar tvær línur í hverjum pistli.

Vilji fólk hins vegar fá skýringu á því hvers vegna annað afbrigðið hefur verið talið rétt og hitt rangt getur það lesið áfram, það sem fer á eftir undirfyrirsögninni Eða hvað? En þar á það á hættu að finna ekki bara útskýringu á hefðbundnu mati á tilbrigðunum, heldur rekast líka á annað sjónarmið – rök fyrir því að þetta sé kannski ekki eins og venjulega hefur verið haldið fram, og kannski væri eðlilegt að viðurkenna líka það sem „sagt var“ sem rétt mál. Ég legg samt áherslu á að vitanlega þýðir það ekki að hitt afbrigðið yrði talið rangt.

Með þessu móti tel ég mig koma til móts við ýmsa hópa. Meginmarkmið mitt er að fræða fólk og ýta undir málefnalega umræðu um fjölbreytni og tilbrigði tungumálsins, en ekki að boða einhverja stefnu eða skoðun, hvað þá að fá fólk til að breyta máli sínu. Hins vegar hika ég ekkert við að hafa skoðun á ýmsum málfarsatriðum og setja þá skoðun fram, en mér er slétt sama hvort mér tekst að sannfæra annað fólk eða ekki. Ég vonast hins vegar til þess að mér takist að auka skilning fólks á tilbrigðum í máli og umburðarlyndi fyrir þeim.

Það er nefnilega ekki þannig að eitt þurfi alltaf að vera rétt en annað rangt – einn framburður, ein beyging, ein setningagerð, ein merking. Ég held að sá hugsunarháttur sé stórskaðlegur fyrir tungumálið, ýti undir málótta og málfarslega stéttaskiptingu sem hvort tveggja er til þess fallið að veikja íslenskuna, draga úr mótstöðuafli hennar gegn ytri áhrifum. Það er allt í lagi að fólk noti íslenskuna á svolítið mismunandi hátt. Málið sér sjálft um að hafa taumhald á tilbrigðunum þannig að það verði ekki ónothæft sem samskiptatæki.

Tilbrigði eru í góðu lagi. Íslenska er alls konar – og á að vera það.

Í morgun heyrði ég viðtal á Bylgjunni um efni sem mikið hefur verið til umræðu undanfarna daga – kynhlutlaust mál. Ég ætlaði eiginlega að leiða umræðu um þetta viðtal hjá mér en vegna þess að mér sýnist vera skotið á mig í því verð ég að gera nokkrar athugasemdir við það sem sagt var um einn þeirra hópa sem hafa talað fyrir auknu kynhlutleysi:

„Svo eru það fræðimenn […] sem að gera allt sem þeir geta til að afla sér vinsælda með því að aðhyllast þessa stefnu til þess að líta út fyrir að vera frjálslyndir í skoðunum. En þeir eru það ekkert endilega. Það gerir mann ekkert frjálslyndan í skoðunum að fara að nota einhver önnur fornöfn og strika út ákveðin orð.“

Ég ímynda mér að þessu sé ekki síst beint til mín, vegna þess að ég hef verið nokkuð áberandi í þessari umræðu. En ég get ekki annað sagt en þetta sé ómerkilegur málflutningur – að halda því fram að afstaða ónefndra fræðimanna stjórnist af því að þeir vilji afla sér vinsælda. Ég er ekki í neinni vinsældakeppni við einn eða neinn. Ég er kominn á eftirlaun og hef fengið allan þann frama í starfi og allar þær viðurkenningar sem ég gæti hugsað mér – og meira til. Ég þarf ekki á því að halda að hafa einhverja góða eða safna lækum.

Ég hef sagt frá því áður að fátt hefur haft meiri áhrif á viðhorf mitt og afstöðu til tungumálsins – og fólksins sem talar það – en þegar ég var fenginn til að taka sæti í dómnefnd nýyrðasamkeppni Samtakanna 78 árið 2015. Fram undir það þótti mér fornafnið hán bæði ljótt og allsendis óþarft, og umræða um karllægni tungumálsins byggð á misskilningi. En þarna kynntist ég fólki sem var það hjartans mál að geta talað um sjálft sig á móðurmálinu, og áttaði mig á því hversu miskunnarlaus jaðarsetning og útilokun það er að neita fólki um það.

Þess vegna hef ég talað fyrir því að fornafnið hán fái þegnrétt í málinu, og tók það inn í kennsluefni mitt og kennslu á sínum tíma. Ég er stoltur af því, og hundsama hvort það er túlkað sem frjálslyndi eða ekki. Þetta snýst ekkert um það. Þetta snýst um það að sýna fólki þá lágmarksvirðingu að gera því sjálfu, vinum þess og ættingjum, kleift að nota móðurmál sitt til að tala um það. Er það til of mikils mælst?

Í umræðu um mál og kyn undanfarið hafa tilraunum til að draga úr karllægni íslenskunnar verið gefin ýmis nöfn – talað um „geldingu tungumálsins“, „afkynjun íslenskunnar“, „málvönun“ og kannski fleira. Hvað sem um þessar tilraunir er að segja er þetta orðfæri ekki heppilegt og virðist fremur valið til þess að hafa áróðursgildi en til að vera lýsandi. Ef þessi orð eru tekin bókstaflega mætti ætla að leitast væri við að útrýma málfræðilegu kyni úr íslensku, en það er auðvitað fjarri sanni. Það sem um er að ræða er tvennt – annars vegar að nota hvorugkynsmyndir fornafna og lýsingarorða í almennri vísun, í stað karlkyns, og hins vegar að nota starfsheiti í hvorugkyni eða kvenkyni í stað karlkyns.

Notkun hvorugkyns sem hlutlauss kyns í dæmum eins og öll velkomin í stað allir velkomnir stríðir gegn máltilfinningu margra enda erum við flest alin upp við að nota karlkyn í þessu hlutverki. Slík breyting er fjarri því að vera einföld í framkvæmd og það er skiljanlegt að hún mæti andstöðu. En það felst engin „afkynjun“ í henni. Málfræðileg kyn í íslensku eru þrjú eins og öllum er kunnugt – karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn. Fornöfn og lýsingarorð í hvorugkyni beygjast í fjórum föllum og tveimur tölum eins og þau gera í karlkyni og kvenkyni, og lýsingarorðin hafa auk þess bæði veika og sterka beygingu og þrjú stig í öllum þremur kynjum. Hvorugkynið er á engan hátt „minna kyn“ en hin tvö – stendur þeim alveg jafnfætis.

Þótt hvorugkynsorðin björgunarfólk, blaðafólk, fréttafólk, hestafólk og lögreglufólk og séu notuð í stað orða sem enda á -menn felst ekki í því nein „afkynjun“ eða misþyrming á tungumálinu – þetta eru rétt mynduð orð sem hafa verið til í málinu í 60-90 ár. Í Heimskringlu talar Snorri oftar um landsfólk en landsmenn, og hann talar líka um bóndafólk, byggðarfólk, býjarfólk, bæjarfólk, fátækisfólk, fjölkynngisfólk, hernaðarfólk, illþýðisfólk og innanlandsfólk – að ógleymdu mannfólkinu sem byggir kringlu heimsins. Orðin iðnaðarfólk og sjófólk voru notuð á 19. öld – og svo mætti lengi telja. Það er nákvæmlega ekkert að því að fólk sem svo kýs noti þessi orð, en öðrum er að sjálfsögðu frjálst að halda sig við hefðbundnari orð.

Tilraunir til að draga úr karllægni tungumálsins hafa verið kallaðar „nýlenska“ sem vísar til newspeak hjá George Orwell og er oft notað um það þegar málnotkun og hefðbundinni merkingu orða er meðvitað hnikað til í pólitískum eða hugmyndafræðilegum tilgangi. En það er a.m.k. ekki minni nýlenska að tala um afkynjun, geldingu og málvönun í þessu samhengi. Í fyrsta lagi eru orðin villandi – það er ekki um neina „afkynjun“ að ræða eins og hér hefur verið rakið. Í öðru lagi er dálítið hlálegt að réttlæta notkun málfræðilegs karlkyns í kynhlutleysi með því segja – réttilega – að málfræðilegt kyn sé allt annað en kynferði fólks, en nota svo orð sem vísa til hins síðarnefnda, og eiga þar við, í umræðu um það fyrrnefnda þar sem þau eiga alls ekki við.

Í gær frétti ég af orðinu umkringis sem kennari hafði séð í ritgerð nemanda, í merkingunni 'umhverfis', og taldi nýyrði. Það hefði ég líka gert, enda hafði ég aldrei heyrt eða séð orðið svo að ég muni. Mér fannst það samt ekki fráleitt og fór að kanna þetta betur. Þá kom í ljós að umkringis er ævagamalt orð, a.m.k. frá 13. öld, og um það eru yfir 30 dæmi í fornu máli. Það virðist hins vegar vera mjög sjaldgæft á síðari öldum – kemur fyrir í þýðingu eftir Arngrím lærða frá 1618, en eftir það eru ekki heimildir um það fyrr en í Danskri orðabók með íslenzkum þýðingum eftir Konráð Gíslason frá 1851.

Á tímarit.is eru 20 dæmi um umkringis, dreifð yfir 20. öld og upphaf þeirrar 21. – það elsta frá 1909 og það yngsta frá 2005. Í þessum dæmum er merkingin sú sama, 'umhverfis', en það er athyglisvert að í nýjasta dæminu virðist þetta vera notað sem þýðing á surround – „Við erum nýlega búin að taka sýningarvélarnar í gegn og setja upp „umkringis“-hljóðkerfi“. Í Risamálheildinni er að finna eitt dæmi umfram þau sem eru á tímarit.is og er það frá 2016. Orðið er uppflettiorð bæði í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndals frá 1920-1924 og í Íslenskri orðabók, en er ekki að finna í neinum safnanna á Málið.is.

Þetta orð virðist því hafa lifað í málsamfélaginu öldum saman án þess að komast nema einstöku sinnum á prent. Það er svo sem ekki einsdæmi, en spurning er hver uppruni þess er í ritgerð framhaldsskólanema árið 2021. Er þetta orð sem nemandinn hefur lært í málumhverfi sínu, eða hefur hann búið það til? Síðarnefndi möguleikinn er kannski líklegri – það má segja að þetta orð liggi nokkuð beint við út frá umkringja, kringum, hringinn í kringum og umhverfis. Í sjálfu sér er þetta miklu gagnsærra – og þá e.t.v. í vissum skilningi „betra“ – orð en umhverfis.

En það er samt ekki rétt að útiloka hinn möguleikann. Við getum borið þetta saman við kórónuveiruna sem við vitum að er úti í samfélaginu þótt hún láti lítið á sér bera tímunum saman – en svo skýtur hún upp kollinum allt í einu. Að vísu er kórónuveiran talsvert meira smitandi en orð, en það er samt ekki óhugsandi að nemandinn hafi lært orðið af foreldrum sínum. En hvað sem um þetta er held ég að við ættum að fagna þessu orði. Annaðhvort sýnir það hvernig orð geta leynst í málsamfélaginu tímunum saman án þess að hverfa endanlega eða það sýnir mállega nýsköpun hjá ungum málnotanda. Hvort tveggja er skemmtilegt og sýnir að íslenskan er sannarlega lifandi mál.

Ég hef ekki talað fyrir því að fólk breyti máli sínu og ég hef ekki gert það sjálfur, í þeim skilningi að ég segi eða skrifi eitthvað sem stríðir gegn máltilfinningu minni. En það er oft hægt að hagræða máli sínu þannig að það komi betur til móts við kynhlutleysi. Með óákveðnum fornöfnum nota ég t.d. oft sagnir sem taka þágufallsfrumlag ef hægt er að koma því við – segi öllum þykir í stað allir telja eða eitthvað slíkt. Ástæðan er sú að í þágufalli og eignarfalli fleirtölu eru öll kyn fornafna (og lýsingarorða) eins. Einnig nota ég oft fólk þar sem ég hefði áður notað menn, og mér finnst ekkert að því að tala um björgunarfólk og hestafólk – þetta eru ekki ný orð.

En þótt ég tali ekki fyrir breytingum skil ég vel að mörgum konum og kynsegin fólki finnist karlkynsmyndir fornafna og lýsingarorða, sem og orðið maður og samsetningar af því, ekki höfða til sín og vilji breyta málnotkun sinni. Það er hins vegar ekki einfalt – bæði af því að það er erfitt að breyta málnotkun sinni almennt séð, og einnig vegna þess að íslenskan er svo gegnsýrð af málfræðilegu kyni. Þegar fólk reynir að breyta málnotkun sinni er því hætta á að ýmiss konar ósamræmi og óvissa komi upp. En fólk á að vera frjálst að því að gera slíkar tilraunir með eigin málnotkun án þess að amast sé við því.

Ég legg hins vegar áherslu á að það er alveg ótækt að gagnrýna fólk fyrir að breyta ekki máli sínu – fyrir að tala það mál sem það er alið upp við og hefur tileinkað sér á máltökuskeiði. Þetta á við um ýmis tilbrigði sem oft eru kölluð „málvillur“, en einnig um það að nota karlkyn sem hlutlaust (ómarkað) kyn, og nota orðið maður og samsetningar af því í vísun til bæði karla og kvenna. Þetta er það mál sem við erum flest alin upp við, og það er ekki sanngjarnt að ætlast til að fólk sem er alið upp við að segja allir velkomnir breyti því, frekar en sanngjarnt er að ætlast til að fólk sem er alið upp við að segja mér langar breyti því.

Framansagt á við málfar og málnotkun einstakra málnotenda. Málnotkun hjá opinberum stofnunum, svo sem Ríkisútvarpinu og Alþingi, er svo annað mál sem mjög skiptar skoðanir eru um. Það hefur komið fram að unnið sé að því að færa lagamál í átt til kynhlutleysis, og mikið hefur verið skrifað um þá „tilraunastarfsemi“ með tungumálið sem ýmsum finnst Ríkisútvarpið stunda – þótt það sé raunar fjarri sanni að þar sé verið að útrýma kynhlutlausu karlkyni eða orðinu maður. Mörgum finnst að RÚV eigi að virða rétt þeirra sem vilja halda í „hefðbundna“ íslensku – en á móti má spyrja hvort réttur þeirra sem finnst karlkynið ekki höfða til sín sé þá enginn.

Þetta er snúið mál, en aðalatriðið í þessu er umburðarlyndi og virðing fyrir öðru fólki og málnotkun þess. Fólk sem vill hafna karlkyni sem hlutlausu kyni þarf að hafa í huga og sýna því skilning að við erum flest alin upp við að karlkynið hafi þetta hlutverk, og fólk sem vill halda í karlkynið sem hlutlaust kyn þarf að hafa í huga og sýna því skilning að ýmsum finnst karlkynið eingöngu vísa til karlmanna og þar með vera útilokandi. Það má ekki gerast að fólk verði flokkað eftir málnotkun hvað þetta varðar og annað hvort tilbrigðið verði talið villa eða óviðeigandi málnotkun.

Í fornu máli vísar orðið maður fyrst og fremst til karlmanna þótt vissulega séu ýmis dæmi um að konur felist í fleirtölunni menn. Í Ögmundar þætti dytts segir t.d. „Var Freyr jafnan fátalaður við aðra menn en konu sína“, í Þórðar sögu hreðu segir „Fátt hafði hann manna hjá sér utan konu sína“, í Fóstbræðra sögu segir „Þar var ekki inni manna nema konur einar“, í Þorsteins þætti uxafóts segir „Um daginn eftir er þeir voru úti staddir sáu þeir þrettán menn á skóginum og var eitt kona í“, og í Eyrbyggja sögu segir „Fóru menn þá upp á hlaðann, bæði karlar og konur“. En slík dæmi eru ekki mörg.

Eintalan maður getur líka vísað til konu þegar tilgreina þarf einn úr hópi sem hefur verið nefndur. Í Heiðarvíga sögu segir „Nú þykist hann eigi vita víst hvort kona er hinn þriðji maðurinn er hvítt er til höfuðsins að sjá“ og í Heimskringlu segir „Kona var hinn þriðji maður er þannug hafði sótt af Svíþjóðu austan“. Fyrir utan þetta eru þess fá dæmi að eintalan vísi til konu. Það er sláandi að í þau tæp 500 skipti sem persóna er kynnt til sögu með maður hét X eða maður er nefndur X er ævinlega um karlmann að ræða. Konur eru kynntar með kona hét X eða kona er nefnd X, en þau dæmi eru bara kringum 20 – þetta eru karlabókmenntir.

Stundum er því haldið fram að notkun orðsins maður í beinni andstöðu við kona sé tiltölulega nýtilkomin en það er ekki rétt. Slík dæmi eru vissulega fá í fornsögum en í Sturlungu segir þó t.d. „Þá var beitt útgöngu konum og þeim mönnum er eigi voru sakar við“. Í Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar frá 1540 eru nokkur dæmi, m.a. „hann gjörði það að vera skyldi maður og kona“, „skírðust bæði menn og konur“, o.fl. Fáein dæmi eru síðan frá 17. öld og allmörg frá 18. öld, t.d. úr verkum Eggerts Ólafssonar sem segir t.d. í brúðkaupssiðabók sinni: „jafnan sitji hér tvennt til samans, maður  og kona“. Á 19. öld verður þetta svo mjög algengt.

Það er ljóst að þrátt fyrir að orðið maður hafi vitaskuld líka almenna merkingu tengist það karlmönnum mjög nánum böndum. Í því ljósi ætti ekki að þurfa að koma á óvart að margar konur og kynsegin fólk tengi sig ekki við það orð eða samsetningar af því. Það er líka löng hefð fyrir starfsheitum þar sem orð sem endar á -maður er notað um karlmenn en orð sem endar á -kona um konur. Í bændasamfélaginu var skýr munur á vinnumönnum og vinnukonum, kaupamönnum og kaupakonum. Þegar farið var að stofna verkalýðsfélög voru karlarnir í verkamannafélögum, konurnar í verkakvennafélögum. Svo mætti lengi telja.

Vitanlega er líka fjöldi starfsheita sem enda á -maður notaður um bæði karla og konur. Oft stafar það af því að framan af gegndu einungis karlmenn þessum störfum – voru alþingismenn, iðnaðarmenn, stýrimenn, flugmenn og svo mætti lengi telja. Þegar konur fóru að sinna þessum störfum var starfsheitið orðið fast í málinu og breyttist ekki – öfugt við það sem gerðist þegar karlar fóru að sinna hefðbundnum kvennastörfum. Þeir voru þá ekki hjúkrunarkonur eða flugfreyjur, heldur hjúkrunarmenn og flugþjónar, og þeir fáu karlmenn sem hafa fengist við að taka á móti börnum voru nefndir ljósfeður – ekki ljósmæður.

Það hefur verið amast við því að orð sem enda á -fólk séu notuð í stað orða með -maður. Það er samt löng hefð fyrir því að tala um verkafólk og verslunarfólk, og þótt orðin iðnaðarfólk og sjófólk hljómi kannski ókunnuglega eru þau bæði síðan á 19. öld og voru nokkuð notuð þá. Það eru yfir 600 dæmi um björgunarfólk á tímarit.is, þau elstu nærri 90 ára gömul, og nærri 2000 dæmi um hestafólk, þau elstu meira en 60 ára gömul. Á 19. öld og langt fram eftir þeirri 20. var iðulega talað um landsfólk. Auðvitað er ekkert að þessum orðum – þetta eru rétt mynduð íslensk orð. Við erum kannski ekki vön þeim – en við getum vanist þeim.

Í Fréttablaðinu í gær er haft eftir Guðrúnu Þórhallsdóttur: „Það væri algerlega rangt að gefa út íslenska orðabók þar sem orð sem enda á -maður væru eingöngu sögð vísa til karla. Það væri einfaldlega ekki í samræmi við íslensku og þar væru lesandanum gefnar rangar upplýsingar.“ Þetta er vitanlega rétt – orðabækur eiga að vera lýsandi, ekki stýrandi. En eins og ég hef oft sagt er það ekki uppruni, orðabókaskýringar, eða fyrirmæli sem ákvarðar merkingu orða. Orð hafa þá merkingu sem málsamfélagið gefur þeim. Ef málsamfélagið er ósátt við þau orð sem eru í notkun kemur það með ný orð. Þannig hefur það alltaf verið – og þannig á það að vera.