Nafnorðið ryksuga kemur fyrst fyrir í auglýsingu í Ísafold 1912: „RYKSUGA (Stövsuger) er hreinsar prýðilega húsgögn, ábreiður og annað er ryk sezt í, er nýkomin í Bankastræti 7.“ Þótt orðið sé greinilega myndað með hliðsjón af danskri samsvörun sinni hefur það yfirleitt þótt gott og gilt. Þannig sagði í Móðurmálsþætti Vísis 1956: „Fer þetta orð vel í málinu, er myndað á sama hátt og orðið blóðsuga, af 3. kennimynd sagnarinnar að sjúga, við sugum. Eru mörg dæmi þess, að nafnorð séu mynduð þannig af 3. kennimynd sagna, t.d. orðið nám […].“ Hins vegar hefur iðulega verið amast við samhljóma sögn, og í Málvöndunarþættinum var t.d. spurt í gær hvort ætti að tala um að ryksuga eða ryksjúga, og hvort sögnin suga væri til.

í Syrpu 1947 sagði Bjarni Vilhjálmsson: „Nafnið ryksuga er gott, táknar vel, til hvers hluturinn er ætlaður, og er þægilegt í beygingu. Hins vegar tíðkast nú mikið sögnin að ryksuga. Hún minnir helzt á, hvernig börn og brezkar þjóðir mynda sagnir. Ég hef miklar mætur á hvorum tveggja, en krefst þess þó, að sögnin hverfi úr tali þeirra Íslendinga, sem komnir eru til vits og ára. […] [V]eika sögnin að suga [er] alveg ranglega mynduð, hún á að heita – og heitir – að soga.“ Niðurstaða Bjarna var: „Sögnin að ryksuga er fyrir neðan allar hellur; sögnin að ryksjúga er ekki beinlínis röng, en óviðfelldin á ýmsa lund. Sögnin að ryksoga er góð, en einkum mæli ég þó með því að stytta hana í soga, þegar þess er kostur.“

Eiríkur Hreinn Finnbogason var á sömu nótum í Móðurmálsþætti Vísis 1956: „En svo undarlega bregður við, að þegar ryksuga er notuð, þá nefna fjölmargir þann verknað danskri sögn, að ryksuga (á dönsku stövsuge). Er þetta óþarft og rangt. […] Þarna á að nota sögnina að ryksjúga […]. Einnig mætti nota sögnina að soga hér, ryksoga, soga ryk, en það virðist eigi algengt. Fólk gæti valið hér á milli sagnanna að soga og sjúga, en suga er engin íslenzka.“ Í þætti sínum í Morgunblaðinu 1980 vitnaði Gísli Jónsson í bréfritara sem vildi nota sögnina ryksoga en sagði svo: „En myndarlegast þætti mér, eða svipmest, að nota í þessu dæmi samsetningu af sterku beygingunni og ryksjúga.“ Fleiri svipaðar umsagnir mætti nefna.

Eins og áður segir kemur nafnorðið ryksuga fyrst fyrir árið 1912, og verður algengt á þriðja áratugnum. Sögnin ryksuga virðist aftur á móti vera u.þ.b. tveimur áratugum yngri. Elstu dæmi sem ég finn um hana eru í tveimur auglýsingum í Vísi 1931: „Bílarnir eru bónaðir með bónivél og ryksugaðir um leið“ og „Tek að mér að ryksuga húsgögn og teppi“. Næsta dæmi um sögnina sést ekki fyrr en 1940, og það er ekki fyrr en um og upp úr 1950 sem hún fer að verða algeng. Elsta dæmi um ryksjúga er aðeins yngra, frá 1933, og um þá sögn er eitthvað á annað hundrað dæma á tímarit.is. Elsta dæmi um ryksoga er úr áðurnefndri grein í Syrpu 1947, en dæmi um hana eru sárafá, aðeins á þriðja tug.

Sagnirnar ryksjúga og ryksoga eru myndaðar af samböndunum sjúga/soga ryk með því að taka andlagið ryk og gera það að forlið sagnanna. En sögnin ryksuga getur ekki verið mynduð þannig vegna þess að sambandið *suga ryk er ekki til. Sögnin er þess vegna mynduð beint af samsetta nafnorðinu ryksuga eins og mismunandi aldur nafnorðs og sagnar gefur vísbendingu um. Þess vegna skiptir ekki máli þótt sögnin *suga sé ekki til – hún er óþarfur milliliður í orðmynduninni. Það er auðvitað ekkert því til fyrirstöðu að leiða sögn af samsettu nafnorði og ýmis dæmi um það í málinu. Það er t.d. lítill vafi á því að sögnin handjárna er leidd af nafnorðinu handjárn því að sambandið *járna hendur er varla notað.

Þótt ryksjúga, ryksoga og ryksuga virðist í fljótu bragði hliðstæðar sagnir eru þær því myndaðar á tvo ólíka vegu. Fyrrnefndu sagnirnar tvær gætu ekki verið myndaðar beint af nafnorði því að nafnorðin *ryksjúga og *ryksoga eru ekki til. Sögnin ryksuga á sér níutíu ára sögu í málinu og er vitanlega fyrir löngu búin að vinna sér hefð – og væri það jafnvel þótt hún væri dönsk að uppruna eða ranglega mynduð í einhverjum skilningi. En svo er ekki – eins og hér hefur verið sýnt fram á er ryksuga fullkomlega eðlileg íslensk sögn, mynduð af nafnorði á sama hátt og fjöldi annarra sagna, og engin ástæða til að amast hið minnsta við henni.

Í fyrradag skrifaði ég hér um það sem ég kallaði dónaskap Félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins – að svara ekki erindum sem því hafa verið send á undanförnum þremur mánuðum og varða kennslu íslensku sem annars máls. Um leið sendi ég tölvupóst sem var efnislega samhljóða þessari færslu til ráðuneytisins og jafnframt til viðkomandi ráðherra. Ég hef ekki heyrt neitt frá ráðuneytinu (nema sjálfvirkt svar um að erindið væri móttekið) en ráðherrann skrifaði mér strax í gær og á skilið hrós fyrir það, þótt innihald bréfsins gefi ekki sérstakar vonir um miklar breytingar til batnaðar.

Ráðherrann sagði sem sé að samkvæmt sínum heimildum væri „verið að svara a.m.k. einhverjum af þessum erindum“ og vissulega væri leitt þegar svör tefðust en mörg þessara erinda væru „ekki búin að liggja lengi í ráðuneytinu“. Það er svo sem túlkunaratriði hvað „ekki lengi“ merkir – elsta erindið var meira en þriggja mánaða gamalt, annað meira en tveggja mánaða, og þrjú til viðbótar mánaðargömul eða rúmlega það. En þótt þetta mál hafi snúist um viðbragðsleysi Félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins er vandamálið miklu víðtækara og alvarlegra en það.

Eftir uppstokkun ráðuneyta heyra málefni íslensku sem annars máls nefnilega undir fimm ráðuneyti. Íslenskukennsla í grunn- og framhaldsskólum heyrir undir Mennta- og barnamálaráðuneytið, íslenska sem annað mál á háskólastigi heyrir undir Háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneytið, íslenskukennsla fullorðinna undir Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið, og mál sem varða íslenskupróf fyrir umsækjendur um ríkisborgararétt heyra undir Dómsmálaráðuneytið. Að auki heyra málefni íslenskrar tungu almennt séð undir Menningar- og viðskiptaráðuneytið.

Lina Hallberg hefur undanfarna mánuði skrifað öllum þessum ráðuneytum bréf með ýmsum erindum og fyrirspurnum sem varða íslensku sem erlent mál og oftast komið að tómum kofum. Sum ráðuneytin hafa engu svarað, en önnur hafa svarað einhverju og þá iðulega til að fría sig ábyrgð og vísa erindinu á eitthvert annað ráðuneyti. Þetta sýnir glöggt að innan Stjórnarráðsins ríkir algert skipulagsleysi og skortur á samhæfingu í þessum mikilvægu málum. Það hefur lítið upp á sig að flagga skipun ráðherranefndar um málefni íslenskunnar meðan skipulagið er í molum innan Stjórnarráðsins sjálfs.

Útlendingum fjölgar ört hér á landi og ef við viljum að íslenska verði áfram aðaltungumál landsins og burðarás samfélagsins verður að hefja stórátak í kennslu íslensku sem annars máls nú þegar. Þetta hefur legið fyrir lengi og oft verið bent á það, en þrátt fyrir yfirlýsingar stjórnvalda um að það hafi „alls ekki verið nóg gert í því að styðja við íslenskukennslu fyrir útlendinga“ bólar ekkert á raunhæfum aðgerðum – ég kalla nefndarskipanir ekki aðgerðir. Skipulagsleysi þessara mála innan stjórnarráðsins og viðbrögð eða viðbragðsleysi ráðuneyta við erindum sem þeim berast um þessi mál gefur ekki tilefni til bjartsýni.

Í gær sá ég minnst á orðið ömurð á Facebook og nefnt að það fyndist ekki í orðabókum. Ég sé líka að orðið hefur oftar en einu sinni verið til umræðu í hópnum Skemmtileg íslensk orð og fengið misjafna dóma. Orðið merkir 'eymd; eitthvað ömurlegt, s.s. hlutur eða atburður' og er augljóslega myndað með hliðsjón af lýsingarorðinu ömurlegur en fyrri liðurinn ömur- kemur ekki fyrir sjálfstæður. Í Morgunblaðinu 2015 segir Baldur Hafstað: „Nýyrðið ömurð notar Sigurður Pálsson í Táningabók, m.a. um forsjárhyggju löggjafarsamkundunnar sem bannaði okkur að drekka bjór um áratugaskeið. Þetta orð, ömurð, er þeirrar náttúru að manni finnst það hafa verið til um aldir.“ Ég tek undir það – mér finnst þetta mjög gott orð.

Táningabók kom út 2015, en orðið er þó nokkru eldra. Elsta dæmi sem ég finn um það er í grein eftir Árna Daníel Júlíusson í Vikunni 1983: „Lítil ástæða virðist vera til að óttast að nýbylgjukynslóðin fari sömu leið og sú gamla, út í peningaplokkerí og vonleysislega Lónlí Blú Bojs-ömurð.“ Í Þjóðviljanum 1984 segir: „En mikil ömurð eru húsakynni Hallarinnar annars, köld og yfirþyrmandi óaðlaðandi fyrir uppákomur sem þessar og aðra listaviðburði yfirleitt.“ Á tímarit.is eru tæp 100 dæmi um orðið, flest frá síðustu tveimur áratugum. Í Risamálheildinni eru um 740 dæmi um orðið, þar af tæp 600 af samfélagsmiðlum. Orðið er því greinilega í mikilli sókn, sérstaklega í óformlegu máli en einnig í formlegri málsniðum.

Orðið er mynda með viðskeytinu -ð, á sama hátt og nokkur önnur orð – biturð, depurð, digurð, fegurð, lipurð, megurð, vekurð. Öll þessi orð eru mynduð af lýsingarorðum með stofnlægu r (þ.e., orðum þar sem -ur er hluti stofns en ekki beygingarending). Viðskeytið var upphaflega -iðō og það skýrir i-hljóðvarpið a > e í fegurð sem er komið af *fagriðō. Orðið megurð er einnig gamalt og myndað á sama hátt, en hin orðin virðast flest vera frá 18. eða 19. öld. Þótt viðskeytið sé löngu orðið einungis -ð og innihaldi því ekkert i sem valdi hljóðvarpi verður samt hljóðvarp í þessum yngri orðum þar sem grunnorðið hefur a í stofni, depurð og vekurð, vegna þess að málnotendur tengja það við orðmyndun með þessu viðskeyti.

En sum orð sem enda á -urð eru annars eðlis. Þannig er einurð leitt af lýsingarorðinu einarður og þar er -ð því ekki viðskeyti, heldur eru skilin í orðinu milli ein- og -urð. Þrjú orð frá 18. og 19. öld eru svo mynduð af forsetningu og orðhlutanum -urð sem er leiddur af sögninni verða. Þetta eru afurð (það sem verður af einhverju, 'útkoma, afrakstur, framleiðsluvara'), tilurð (það sem verður til –upphaflega líka notað í merkingunni 'staðreynd') og úrurð (það sem verður úr einhverju). Tvö fyrri orðin eru vitanlega mjög þekkt og algeng en úrurð náði aldrei flugi og er alveg horfið úr málinu. Það kom fyrst fyrir í Ármanni á Alþingi 1832 og merkir þar 'margfeldi' en kemur einnig fyrir í merkingunni 'summa'.

Svo er það ljóti andarunginn – hegurð. Þetta orð er skýrt 'Slöjd' í Íslensk-danskri orðabók en sløjd er það sem einu sinni var kallað 'handavinna pilta' – smíði o.þ.h. Í Fram 1922 segir t.d.: „Skólastjórinn kendi hegurð, Sigurður Björgólfsson teikninguna […] en fröken Margrét Jónsdóttir hannyrðir og sauma.“ Í Íslenskri orðsifjabók er orðið sagt vera„[r]angmyndað nýyrði af lo. hagur“ og merkja 'hagleikur, listfengi'. Þá merkingu hefur orðið t.d. í Lögréttu 1911: „Listfengi og hegurð, sjerstaklega á hverskonar smíði, sauma og vefnað hefur verið eitt af einkennum Íslendinga alt fram á þennan dag.“ Gísli Jónsson hefur eftir Steindóri Steindórssyni að Stefán Stefánsson skólameistari hafi búið orðið til eða a.m.k. tekið það upp.

„Orðið er auðsjáanlega myndað í misskildri samsvörun við fegurð, en þess ekki gætt, að r-ið í „fegurð“ (fegr-ð) heyrir meginhluta orðsins til, en r-ið í hag-r er beygingarending“ segir Jón Ólafsson í Reykjavík 1913 (og bætir við að orðið sé „myndað af Jónasi „aðalhöfundi““, væntanlega Jónas Jónasson). Þar sem viðskeyti bætast við stofn verður að líta á -urð í heg-urð sem viðskeyti, ekki bara -ð eins og í fegur-ð og öðrum orðum mynduðum af lýsingarorðum með stofnlægu -ur. Í ritdómi um Íslensk-danska orðabók í Skírni 1925 benti Jóhannes L.L. Jóhannsson á að rétt myndað nafnorð af hagur væri hegð – þar væri sem sé viðskeytinu -ð bætt við stofninn eins og í öðrum lýsingarorðum. Dæmi eru um að þetta orð hafi verið notað.

Í ljósi þess að -urð er sjálfstæður orðhluti í sumum orðum (ein-urð, af-urð, til-urð, úr-urð) er samt ekkert undarlegt að málnotendur skynji það sem viðskeyti í orðum eins og feg-urð þótt sú skipting sé ekki í samræmi við uppruna orðsins. En þótt vissulega megi halda því fram að myndun orðsins hegurð sé byggð á misskilningi finnst mér ekki sjálfgefið að það leiði til þess að orðinu sé hafnað. Form viðskeyta breytist og ný verða til – viðskeytið -ð varð til úr -iðō eins og áður segir. Það er hugsanlegt að líta svo á að til sé orðið viðskeytið -urð og það megi nota í nýmyndun orða, eins og hegurð. En líklega er búið að ganga endanlega frá því orði og því óþarfi að velta þessu fyrir sér – yngsta dæmi sem ég finn um hegurð er frá 1992.

Að lokum má nefna orðið júgurð yfir jógúrt sem kom fram á sjónarsviðið 1972. Þetta er óskylt öðrum -urð-orðum heldur er upphaflega hljóðlíking eins og Gísli Jónsson benti á í Morgunblaðinu 1981 og „hefur þann kost, að líkjast mjög upphaflega orðinu, falla að íslenzku beygingarkerfi kvenkynsorða og hafa auk þess í sér fólgna hluta tveggja íslenzkra orða, sem koma við sögu, þ.e. júgurs og afurða“ segir í Tímanum 1972. Orðið var svolítið notað næstu ár en náði aldrei hylli og virðist ekki hafa verið notað eftir 1980 nema í umræðu um orðið sjálft sem oftast var neikvæð. Pistlahöfundi í DV 1999 fannst „júgurð lítt geðsleg sem mjólkurafurð“ og sama ár var orðið talið meðal 10 verstu nýyrða 20. aldarinnar í sama blaði.

Lina Hallberg, sem nýlega lauk BA-prófi í íslensku sem öðru máli og skrifaði mjög fróðlega BA-ritgerð um íslensku sem annað mál, hefur verið óþreytandi í baráttu fyrir bættum vinnubrögðum stjórnvalda við kennslu íslensku sem annars máls. Í vor skrifaði ég hér pistil sem hét „Stjórnsýslufúsk“ þar sem fram kom að í bréfaskiptum Linu við Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið hafði ráðuneytið vísað erindum á Mennta- og barnamálaráðuneytið þrátt fyrir að hafa áður staðfest að kennsla íslensku sem annars máls fyrir fullorðna heyrði undir fyrrnefnda ráðuneytið. Ráðuneytið leiðrétti sig síðar um þetta mál en öllu meira hefur það ekki gert.

Síðan í september hefur Lina skrifað Félags- og vinnumarkaðsráðuneytinu sjö tölvupósta um þetta málefni, síðast í morgun. Hinum sex hefur ekki verið svarað. Þetta er í andstöðu við álit Umboðsmanns Alþingis frá 2008 þar sem segir: „Umboðsmaður rakti að það væri óskráð meginregla í íslenskum stjórnsýslurétti að hver sá sem bæri upp skriflegt erindi við stjórnvald ætti rétt á að fá skriflegt svar nema erindið bæri með sér að svars væri ekki vænst, en við setningu stjórnsýslulaga nr. 37/1993 hefði verið gengið út frá því að þessi regla gilti.“

Það er auðvitað forkastanlegt og fullkominn dónaskapur hjá ráðuneytinu að svara ekki erindum sem til þess berast. En því miður gefur það líka skýra vísbendingu um að áhugi ráðuneytisins á kennslu íslensku sem annars máls sé í lágmarki, þrátt fyrir hástemmdar yfirlýsingar forsætisráðherra og fleiri um að við þurfum að gera betur, og þrátt fyrir stofnun ráðherranefndar um íslenska tungu þar sem lögð er sérstök áhersla á kennslu íslensku sem annars máls – nefndar sem félags- og vinnumarkaðsráðherra situr m.a. í.

Nýlega fékk ég fyrirspurn um orðið hæging sem notað var í útvarpinu í sambandinu hæging á umferð en fyrirspyrjandi hafði ekki heyrt áður. Þetta er vissulega sjaldgæft orð en þó ekki nýtt. Elsta dæmi sem ég finn um það er í ritinu Úr þjóðarbúskapnum 1960, þar sem segir: „Sé það fastmótuð krafa launþegasamtakanna að uppskera visst lágmark kjarabóta á hverju ári, veldur hæging framleiðsluaukningar af völdum samdráttaraðgerða því, að þeim mun meiri hluti kauphækkunarinnar kemur fram sem hækkun verðlags.“ Á tímarit.is eru 54 dæmi um orðið og í Risamálheildinni 102, vissulega mörg þau sömu. Orðið kemur einnig fyrir í Flugorðasafni sem er í Íðorðabankanum og er þar notað sem þýðing á deceleration í ensku.

Talsverður hluti dæma um orðið er úr hagfræði, þ. á m. elsta dæmið eins og áður segir – iðulega er talað um hægingu á hagvexti. Þetta kemur vel fram í Degi 1999 þar sem segir: „Már segir að þessi hagvaxtarlækkun, eða „hæging“ eins og hagfræðingar orða það, jafngildi því að kanadíska hagkerfinu væri hent út úr heimsbúskapnum.“ En einnig er orðið töluvert notað í læknisfræði, talað um hægingu á hjartslætti eða annarri líkamsstarfsemi. Orðið er þó ekki bundið við þessi tvö svið, heldur er t.d. notað í tónlistargagnrýni í Morgunblaðinu 1997 þar sem segir: „SÁ lék með viðeigandi báruskvettandi sveiflu, og var meno mosso hæging kódans (við klarínettinnkomuna) sérlega falleg og áhrifamikil.“

Orðið hæging er myndað af sögninni hægja með viðskeytinu -ing sem er oft notað til að mynda verknaðarnafnorð af sögnum. Þannig er bylting 'það að bylta', aukning 'það að auka' – og hæging þess vegna 'það að hægja'. Stundum geta -ing-orð reyndar líka merkt afurð verknaðarins eða efni sem notað er til hans – málning merkir 'það að mála' en líka 'efni sem málað er með', teikning merkir 'það að teikna' en líka 'afurð athafnarinnar að teikna'. Ýmsar hliðstæður við hæging eru til í málinu – (niður)læging af (niður)lægja, plæging af plægja, (frið)þæging af (frið)þægja, (full)næging af (full)nægja, o.fl. Orðið er því rétt myndað, merkir það sem við er að búast, og á sér ýmsar skýrar hliðstæður – ekkert við það að athuga.

Öðru máli gegnir um orðið niðurhæging sem eingöngu virðist vera notað í lýsingu á því hvernig knapi hægir á hesti að loknum spretti í keppni – 21 dæmi er um þetta orð á tímarit.is og 23 í Risamálheildinni. Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2002 sagði Sveinn Sigurðsson: „Ætla mætti, að „hæging“ hefði verið nóg, svo ljótt sem það er, en það hefur augljóslega ekki verið talið duga og „niður“ skeytt framan við. Engu er líkara en með því sé verið að gefa í skyn, að til sé eitthvað, sem heitir „upphæging“.“ Ég get alveg tekið undir það að niðurhæging er ankannanlegt orð og niður- þar ofaukið. En hæging eitt og sér er hins vegar ágætt orð sem sjálfsagt er að nota, þótt auðvitað þurfi að venjast því eins og öðrum nýjungum.

Í morgun rakst ég á lýsingarorð sem ég man ekki eftir að hafa séð áður í frétt í Stundinni þar sem stóð: „8 til 10 kör af sárugum fiski voru fyllt á hverjum degi.“ Fleiri dæmi um orðið sárugur eru í fréttinni, m.a. „Enn meiri líkur eru á að slík vetrarsár myndist þegar eldislaxinn er orðinn stór og þrengsli í sjókvíunum eru mikil og meiri líkur eru á því að fiskurinn berjist utan í kvíarnar og verði sárugur“. Það er augljóst að orðið merkir þarna 'allur út í sárum' sem samræmist ágætlega annarri aðalmerkingu viðskeytisins -ugur eins og Gunnlaugur Ingólfsson hefur skilgreint hana: 'þakinn, allur í, ataður', sbr. forugur, hreistrugur, moldugur, skítugur og mörg fleiri (hin aðalmerkingin er 'einkenndur, fullur af, prýddur, gæddur').

Þótt orðið kæmi mér ókunnuglega fyrir sjónir er það ekki alveg nýtt. Elsta dæmi sem ég finn um það er í krossgátu í Fálkanum 1950, þar sem myndin sárug er ráðning á 'sett kaunum'. Orðaforði í krossgátum er auðvitað dálítið sérstakur og stundum búin þar til orð sem ekki eru notuð í venjulegu máli, en fleiri dæmi má samt finna. Í Lesbók Morgunblaðsins 1964 segir: „Nokkrir höfðu verið svo óheppnir að tapa af sér skóm og sokkum í aurbleytu og vatnagangi á leiðinni og voru þeir með bólgna og sáruga fætur.“ Í Vísi 1974 segir: „En á milli óhreinna og sárugra fingra sáust augu hans, stór, brún og hrædd.“ Í Vikunni 1987 segir: „eitthvað þægilegt, já hann fór ekki ofan af því, þægilegt kroppaði í flakandi sárugar hendur hans.“

Fáein nýleg dæmi má svo finna, t.d. „Svo fannst mér Russell Crowe æði í Gladiator og í Proof of Life (eftir að hann varð skítugur og sárugur sko) en hef ekki fílað hann síðan“ á bland.is 2003, „Nagaðir sárugir puttar urðu að fallegum rauðbleikum stiletto með króm á baugfingri“ á Facebook 2018, „Að leggja hann á sárug brjóstin, gefa honum ábót, pumpa og hita brjóstamjólk og svo framvegis“ í Vísi 2021, „Ef að hendurnar eru þurrar og sárugar er meiri hætta á því að óhreinindi komist inn“ á hun.is 2022 og „Ef eldislaxarnir verða sárugir eru þeir ekki hæfir til manneldis og drepast í kvíunum“ í Stundinni 2022. Í öllum tilvikum er merkingin greinilega sú sem áður er nefnd, þ.e. 'allur út í'.

Orðið sárugur er óumdeilanlega rétt myndað, en sáróttur, sem örfá dæmi finnast um, kæmi einnig til greina. Viðskeytið -óttur er skylt -ugur en vísar oftast til aðgreinanlegra ummerkja um það sem felst í rót orðsins – þannig er sagt blóðugur en ekki *blóðóttur, en hins vegar er hægt að segja blóðslettóttur. Orðið sáróttur væri hliðstætt öróttur en væntanlega finnst málnotendum sárugur ná því betur að vera 'allur út í sárum'. Svo höfum við auðvitað lýsingarorðið sár sem merkir m.a. 'með sár á líkamanum' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók þar sem tekið er dæmið hundarnir voru sárir eftir áflogin. Mér finnst það samt ekki ná þeirri merkingu að vera 'allur út í' og mæli þess vegna með orðinu sárugur.

Beyging töluorðsins fjórir er í nokkuð föstum skorðum en þó má finna ýmis dæmi um tilbrigði í henni. Stundum er talað um fjóran og hálfan vinning og þótt orðið beygist venjulega aðeins sterkt kemur fyrir að það sé beygt veikt, hinir fjóru stóru. En helstu tilbrigðin eru í þeim myndum sem hafa stofninn fjögur-, þ.e. nefnifalli og þolfalli í hvorugkyni og svo eignarfalli allra kynja. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er eignarfallið sagt vera annaðhvort fjögurra eða fjögra. Í fornu máli var eignarfallið fjögurra (eða fiogurra) en myndin fjögra er komin til þegar á fimmtándu öld og verður síðar yfirgnæfandi – í Íslenzkri málmyndalýsingu Halldórs Kr. Friðrikssonar frá 1861 er hún ein gefin en myndin fjögurra ekki nefnd.

Þetta breytist á 20. öld. Í Islandsk Grammatik Valtýs Guðmundssonar frá 1922 er eignarfallsmyndin fjögra talin fyrst og síðan fjögurra, en fjegra haft í sviga. Samkvæmt tímarit.is er fjögra mun algengari mynd framan af en árið 1942 er fjögurra orðin algengari og síðan hefur sífellt dregið sundur með myndunum, og fjögra er nú orðin sárasjaldgæf. Ekki er gott að átta sig á því hvers vegna þessi breyting verður en e.t.v. hefur verið unnið gegn myndinni fjögra í kennslu. Til þess gæti bent að í Málfarsbankanum segir: „Eignarfallsmyndin fjögra á síður við í ritmáli.“ Ekki er ljóst á hverju það gildismat byggist, og báðar myndirnar eru gefnar athugasemdalaust í Íslenskri málfræði Björns Guðfinnssonar.

Í Íslenzkri málfræði Jakobs Jóh. Smára frá 1932 er myndin fjögurra höfð fyrst og svo fjögra, en síðan segir að eignarfallið sé „nú oft fjegra eða jafnvel fjagra (í tali), sem er myndað eftir „spök – spakra“. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er sagt að ritmyndinni fjagra bregði fyrir „í nýlegum textum“. Elsta dæmi um hana á tímarit.is er þó frá 1909 og dæmi eru um hana frá öllum áratugum 20. aldar, alls um 80, en sennilega hefur hún lengi verið mun útbreiddari í talmáli eins og orð Jakobs Jóh. Smára benda til, þótt hún hafi lítið komist á prent. Til þess bendir einnig það að af 490 dæmum um hana í Risamálheildinni eru 450 af samfélagsmiðlum þar sem málsniðið er mun óformlegra og nær töluðu máli.

Myndin fjagra er í sjálfu sér mjög eðlileg. Upphaflega hljóðið er þarna e en ö-ið í fjögurra er tilkomið fyrir áhrif u í næsta atkvæði (hljóðbreyting sem nefnist klofning). Þegar þetta u fellur brott í styttri myndinni fjögra er upphaflega forsendan fyrir ö-inu ekki lengur fyrir hendi og myndin fjagra liggur beint við, og styðst auk þess við beygingu lýsingarorða eins og Jakob Jóh. Smári benti á. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir að ritmyndirnar fjegra og fégra komi fyrir í eignarfalli en séu „nú mjög fágætar“. Það hafa þær reyndar alltaf verið – að viðbættri myndinni fjegurra eru innan við 30 dæmi um þær á tímarit.is, og aðeins sex í Risamálheildinni. Þær myndir eru því eiginlega horfnar, en fjagra sprelllifandi.

Nefnifall og þolfall í hvorugkyni var fjögur í fornu máli og er það oftast enn, en myndinni fégur (eða fjegur) bregður þó fyrir. Hún kom til um 1600 við afkringingu ö sem varð e á eftir j í ýmsum orðum eins og mjöl > mél, smjör > smér, kjöt > ket o.fl. Í Skírni 1923 segir Jóhannes L.L. Jóhannsson „myndirnar fjegur, mjel o.fl. enn með góðu lífi […]. Eg er ekki sá málhreinsill að eg amist við, að talað sé um orðmyndir, sem illa þykja rithæfar, ef þær í sannleika fyrirfinnast í talmáli.“ Í Íslandi 1929 segir aftur á móti að þessar myndir séu „ljótar og hafa allt af þótt órithæfar“, og í Alþýðublaðinu 1967 segir: „En ekki hef ég vitað fyrr að tíðkaðist að skrifa „fjegur“ fyrir „fjögur“ þótt sá framburður sé algengur.“

Í Þjóðviljanum 1960 sagði Árni Böðvarsson: „Ket og kjöt, smér og smjör, mél og mjöl eru allt jafnrétt orð. […] Sama er að segja um fégur og fjögur […]. Myndirn[ar] með é eru miklu fátíðari í tali en engu að síður fullgott ritmál.“ Í gildandi Ritreglum segir: „Valfrjálst er hvort ritað er smér, fégur eða smjer og fjegur. Ritháttur með je endur­speglar að í þessum orðum hefur gamalt jö orðið je (sbr. smjör, fjögur). Ritháttur með é er hins vegar í samræmi við almenna reglu um táknun hljóðasambandsins je.“ Á tímarit.is eru um 130 dæmi um fjegur/fégur en um 40 þeirra eru úr vísum þar sem orðmyndin er rímbundin og allnokkur úr málfræðilegri umfjöllun um hana. Í Risamálheildinni eru aðeins um 30 dæmi um orðmyndina.

Auk algengustu beygingarmynda töluorðsins fjórir hafa hér verið nefndar fleirtölumyndirnar fégur/fjegur og eignarfallsmyndirnar fjögra, fégra/fjegra, fjegurra og fjagra. Af þessum myndum virðist fégur/fjegur vera viðurkennd, þar eð þær myndir eru nefndar í Ritreglum og Íslenskri stafsetningarorðabók, og einnig fjögra, þótt sú mynd þyki síðri en fjögurra samkvæmt Málfarsbankanum. Myndin fjagra er hins vegar hvergi nefnd sem viðurkennd mynd í orðabókum eða málfræðibókum, svo að ég viti. En í ljósi aldurs hennar og tíðni, og þess að hún er í raun alveg regluleg og auðskýranleg, finnst mér engin ástæða til annars en telja þetta fullgilda eignarfallsmynd töluorðsins fjórir.

Ég heyrði nýlega Alexander Kristjánsson fréttamann RÚV nota orðasambandið fara um sem lús í leikskóla í sömu merkingu og venja er að nota fara sem logi yfir akur eða fara sem eldur í sinu. Mér skilst að Alexander hafi búið þetta orðasamband til og finnst það alger snilld, gagnsætt og lýsandi og flest þeirra sem hafa átt börn á leikskólum undanfarin ár tengja vel við það. En í framhaldi af þessu fór ég að hugsa um mikilvægi þess að endurnýja föst orðasambönd málsins. Verulegur hluti þeirra orðasambanda sem við notum dags daglega er gamall og miðast við annars konar þjóðfélag og aðra atvinnuhætti. Það er auðvitað ekkert að því – þessi orðasambönd stuðla að samfellu málsins og vitund okkar um aðra tíma og siði.

En það er samt ekki síður nauðsynlegt að til verði ný orðasambönd sem byggjast á aðstæðum sem fólk þekkir úr daglegu lífi í samtímanum og tengir við. Þannig hafa ýmis orðasambönd sem tengjast tækni (sem stundum er orðin úrelt) orðið til á síðustu áratugum, svo sem sambönd sem tengjast bílum og umferð – gefa allt í botn, kúpla sig út út einhverju, kippa í handbremsuna, hrökkva í gang, gefa grænt ljós á eitthvað; sambönd sem tengjast miðlun hljóðs og myndar – ekki fer saman hljóð og mynd, spóla til baka, vera eins og rispuð plata; og sambönd sem tengjast símum og tölvum – vera utan þjónustusvæðis, endurforrita eitthvað. Einnig er talað um að strauja kortið, stimpla sig inn, viðvörunarbjöllur hringi, o.m.fl.

Yfirlýsingar íslenskra útgerðarfyrirtækja sem þau birta eftir að hafa lent milli tannanna á fólki vegna starfshátta sinna eru eiginlega sérstök bókmenntagrein, einkar forvitnileg fyrir áhugafólk um orðræðugreiningu – sem við ættum öll að vera, til að geta séð í gegnum hvernig stjórnvöld og valdamikil öfl beita tungumálinu sér í hag. Ég hef áður greint hér afsökunarbeiðni Gunnvarar og fyrri og seinni afsökunarbeiðni Samherja og nú bættist ein í sarpinn – yfirlýsing Brims vegna framkomu við skipverja á einum togara fyrirtækisins. Sú „afsökunarbeiðni“ birtist á vef fyrirtækisins í gær.

„Brimi þykir miður hvernig mál fyrrum starfsmanns félagsins hafa þróast en hann var sjómaður um borð á skipi félagsins á sjó úti þegar fréttir bárust af sorglegum atburði á Blönduósi fyrr á árinu þar sem fjölskylduvinir sjómannsins voru fórnarlamb árásar. Brim harmar að verkferlar félagsins hafi brugðist í þessu máli. Mikilvægt er að fyrirtækið sýni starfsfólki og aðstendum þess samúð og skilning við eins erfiðar aðstæður og komu upp í þessu tilviki. Brim mun endurskoða verkferla félagsins og viðbrögð við erfiðum áföllum starfsfólks. Að öðru leiti [svo] mun Brim ekki tjá sig um málefni einstakra starfsmanna félagsins.“

„Brimi þykir miður hvernig mál fyrrum starfsmanns félagsins hafa þróast.“ Engin ábyrgð er tekin á uppsögn starfsmannsins – bara sagt að fyrirtækinu „þyki miður“ hvernig málin hafa „þróast“. Eina „þróunin“ sem varð í þessu máli var að starfsmanninum var sagt upp og það er eins og sú „þróun“ sé ekki á nokkurn hátt af völdum fyrirtækisins, hvað þá á ábyrgð þess. Þetta kemur skýrt fram í því að notuð notuð er miðmyndin þróast. Miðmyndin er hér eins og oft án geranda og þjónar þannig, eins og þolmynd, því hlutverki að koma sökudólgnum í skjól – þetta bara gerist án þess að nokkur valdi því.

„Brim harmar að verkferlar félagsins hafi brugðist í þessu máli.“ Hér er notað orðið verkferlar sem er eiginlega hálfgert tískuorð og gegnir oft því hlutverki að láta fólk halda að til séu ákveðnar og fastmótaðar reglur til að bregðast við tilteknum aðstæðum. Ekkert kemur fram um hvernig þessir „verkferlar“ séu. En hvort sem þeir eru til eða ekki er ljóst að það voru ekki þeir sem brugðust – það var fólkið sem átti að vinna eftir þeim. Eðlilegt hefði verið að segja „Brim harmar að stjórnendur fyrirtækisins fóru ekki eftir verkferlum þess“ í stað þess að skjóta sér á bak við óskilgreinda „verkferla“.

„Mikilvægt er að fyrirtækið sýni starfsfólki og aðstendum þess samúð og skilning við eins erfiðar aðstæður og komu upp í þessu tilviki.“ Það er auðvelt að taka undir þetta, og gott að benda á mikilvægi þess að sýna samúð og skilning. En hér er ekki nefnt að það var einmitt það sem var ekki gert í umræddu tilviki. Að setja þetta svona fram sem stefnu fyrirtækisins, án þess að nefna að framkvæmdin hafi verið þveröfug, er augljóslega gert í því skyni að skapa velvild lesenda til fyrirtækisins – fá þá til að hugsa: „Já, þetta er alveg rétt. Það er greinilegt að þetta er fyrirtæki sem ber vellíðan starfsfólksins fyrir brjósti.“

„Brim mun endurskoða verkferla félagsins og viðbrögð við erfiðum áföllum starfsfólks.“ Hér eru verkferlarnir aftur gerðir að hinum raunverulega sökudólgi og sagt að þá þurfi að „endurskoða“, en fyrr í yfirlýsingunni var sagt að þeir hefðu „brugðist“. Það fer ekki alveg saman, en hvað sem því líður er ljóst að þarna eins og annars staðar í yfirlýsingunni er verið að draga athyglina frá stjórnendum fyrirtækisins og koma henni yfir á ófullkomið regluverk. En það skiptir ekki máli hversu góðir verkferlarnir eru ef ekki er farið eftir þeim. Það er það sem þarna hefði átt að leggja áherslu á.

Það vekur líka athygli að alls staðar er talað í nafni fyrirtækisins en ekki stjórnenda þess. „Brimi þykir miður“, „Brim harmar“, „Brim mun endurskoða“, „mun Brim ekki tjá sig“. Fyrirtæki er ekki manneskja. Fyrirtæki þykir ekkert miður. Fyrirtæki harmar ekkert. Fyrirtæki endurskoðar ekkert. Fyrirtæki tjáir sig ekki. Fyrirtæki ber ekki ábyrgð. Allt gengur þetta út á það að gera þá starfshætti sem gagnrýndir hafa verið ópersónulega og draga athyglina frá því að auðvitað er það fólk – stjórnendur fyrirtækisins – sem tekur þær ákvarðanir sem um er að ræða og ber ábyrgð á þeim.

En svo kemur þessi yfirlýsing ekki heldur beint frá stjórnendum Brims – á vef Vísis segir að hún hafi borist fjölmiðlum frá „almannafyrirtæki“ (væntanlega almannatengslafyrirtæki). Það er svo sem augljóst að þessi texti er saminn af fólki sem hefur það að atvinnu að beita tungumálinu á þann hátt sem gagnast viðskiptavininum best – og í sjálfu sér ekkert við það að athuga. En að lokum er rétt að benda á að þrátt fyrir að tónninn í yfirlýsingunni sé iðrunarfullur á yfirborðinu og sú tilfinning eigi að sitja eftir hjá lesendum að fyrirtækinu þyki þetta allt saman ákaflega leitt er ekki vottur af afsökunarbeiðni þarna.

Í fyrradag hlustaði ég á afbragðsgott viðtal við Helga Þorláksson prófessor emeritus um nýja bók hans, Á sögustöðum – sem ég þarf endilega að lesa. Þar talar hann um hversu söguskoðun rómantíkur og sjálfstæðisbaráttu á 19. öld er lífseig – um gullöldina á þjóðveldisöld, um hnignun eftir að Íslendingar misstu sjálfstæðið 1262, um það hvað erlend áhrif væru vond, o.s.frv. Þetta er skoðun sem hentaði vel í sjálfstæðisbaráttunni, að tengja saman erlent vald og hnignun annars vegar og sjálfstæði og blómaskeið hins vegar. Hún er hins vegar á ýmsan hátt röng og sagnfræðingar hafa verið að endurskoða hana frá því á sjöunda áratugnum en þjóðin er samt að miklu leyti föst í henni enn – af því að hún hentar svo mörgum, sagði Helgi.

Þessi tenging náði til allra sviða þjóðlífsins. Efnahagsleg hnignun var talin hafa tengst missi sjálfstæðis og auknu sjálfstæði myndi fylgja bættur hagur. Bestu bókmenntir Íslendinga voru líka taldar skrifaðar á þjóðveldistímanum og upp úr honum en eftir missi sjálfstæðis hefði bókmenntunum hnignað. Sama máli gegnir um tungumálið, íslenskuna. Á sama tíma og verið var að upphefja þjóðveldistímann sem efnahagslega og menningarlega gullöld var tungumál þrettándu aldar, mál gullaldarbókmenntanna, líka upphafið og gert að fyrirmynd en allar breytingar sem síðan hefðu orðið kallaðar hnignun og reynt gera þær afturrækar margar hverjar, hvort sem voru breytingar á beygingu, dönsk tökuorð eða eitthvað annað.

En eins og í sögunni er málið flóknara. Íslenskan á 12. og 13. öld var hvorki einsleit né dauðhreinsuð. Á þeim tíma voru t.d. miklar breytingar að verða á sérhljóðakerfi málsins þar sem aðgreinandi sérhljóðum fækkaði verulega. Það var ekki til nein samræmd stafsetning og enginn ritmálsstaðall, og í handritum koma fram ýmis tilbrigði í máli sem venjulegir lesendur á 21. öld hafa ekki hugmynd um, vegna þess að almenningsútgáfur forntexta fylgja þeim málstaðli sem búinn var til á 19. öld fyrir fornmálið. Ýmislegt af því sem nú er kallað „málvillur“ er þegar að finna í fornum textum, t.d. eignarfallið föðurs af faðir, lýsingarháttinn ollað í stað valdið af valda, o.m.fl. En okkur var ekki sagt þetta – af því að það hentaði ekki.

Íslandssaga Jónasar frá Hriflu mótaði söguskoðun margra kynslóða Íslendinga á 20. öld, og á sama hátt mótaði Íslensk málfræði Björns Guðfinnssonar hugmyndir Íslendinga um það hvernig íslenskan væri og ætti að vera – hugmyndir um „rétt“ mál og „rangt“ sem höfðu að verulegu leyti gullaldarmálið að fyrirmynd. Þær hugmyndir hentuðu líka mörgum. Þær hentuðu þjóðernissinnuðum stjórnmálamönnum úr ýmsum flokkum sem ömuðust við öllum erlendum áhrifum. Þær hentuðu valdhöfum sem notuðu tungumálið sem valdatæki til að halda ákveðnum þjóðfélagshópum niðri. Þær hentuðu skólayfirvöldum til að flokka nemendur. Og þær henta fólki sem er sannfært um að unga fólkið sé að fara með íslenskuna í hundana.

En hvers vegna er hin gamla söguskoðun svona lífseig? Helgi Þorláksson sagði: „Þetta bara er mjög sterk skoðun og það er svona skýr mynd og skörp – þess vegna er hún lífseig og menn bara eru ekki tilbúnir að afneita henni eða víkja frá henni og þá spyrja menn hvað kemur í staðinn – það er bara einhver upplausn og vitleysa.“ Svipað er þetta með íslenskuna. Það er einfalt og þægilegt að trúa á skiptingu í „rétt“ mál og „rangt“ – það er líka „skýr mynd og skörp“. Það er bara vesen ef farið er að halda því fram að málið sé flóknara. Þess vegna er því oft haldið fram að ef eitthvað er slakað á í leiðréttingum og umvöndunum, ef eitthvað er viðurkennt sem hefur verið talið „rangt“, þá verði afleiðingin „einhver upplausn og vitleysa“.