Í gær fór ég í langt viðtal hjá Gunnari Smára Egilssyni á Samstöðinni þar sem við ræddum um íslensku frá ýmsum hliðum – kynhlutlaust mál, íslensku sem annað mál, íslenskukennslu innflytjenda, íslensku í ferðaþjónustunni, íslenska málstefnu, íslenskan málstaðal, stöðu íslensku hjá unglingum, framtíðarhorfur íslenskunnar og fleira. Allt eru þetta efni sem ég hef margsinnis skrifað um og endurtek ekki hér, en eitt atriði kom þó upp sem ég hef ekki hugsað um áður. Það hefur oft verið nefnt að íslensk börn og unglingar tali stundum saman á ensku. Það hefur oftast verið talið að þetta gerist helst þegar börnin og unglingarnir eru að setja sig í sérstakar stellingar og tengt við leiki, ekki síst tölvuleiki. En kannski hangir fleira á spýtunni.

Gunnar Smári nefndi að hann hefði orðið var við að þegar unglingar þyrftu að segja eitthvað mikilvægt – eitthvað sem væri ígrundað, sem tengdist tilfinningum þeirra – skiptu þau iðulega yfir í ensku. Þegar ég fer að hugsa um það finnst mér það ekkert ótrúlegt. Kannski höfum við nefnilega vanrækt að kenna unglingunum að tala um sín hjartans mál á íslensku. Kannski höfum við vanrækt það vegna þess að við kunnum það ekki sjálf. Til skamms tíma voru ýmis mál sem tengjast tilfinningum hreinlega ekki rædd á Íslandi. Þau eru hins vegar iðulega rædd í erlendum bíómyndum eða öðru efni sem unglingarnir horfa á og þess vegna finnst þeim eðlilegt og þægilegt að grípa til enskunnar – þar finna þau fyrirmyndir sem þau geta notað.

Í nýlegum rannsóknum hefur komið fram að framhaldsskólanemar tengja íslensku gjarna við skyldu, leiðréttingar, orðflokkagreiningu o.þ.h. en enska tengist aftur á móti fremur afþreyingu, ferðalögum og skemmtun í huga þeirra. Kannski hefur afstaða samfélagsins og skólakerfisins til íslenskunnar því þau áhrif á unglinga að þeim finnst hún fjarlæg og vandmeðfarin – þeim finnst þau ekki eiga hlut í henni og eiga þess vegna erfitt með að nota hana til að ræða um eitthvað sem stendur þeim sjálfum nærri. En svo getur líka verið að ástæðan sé þveröfug – að unglingarnir noti ensku til að hleypa öðrum ekki of nálægt sér. Er sagt I love you frekar en ég elska þig vegna þess að það tjái tilfinninguna betur, eða vegna þess að það sé ábyrgðarlausara?

Hver sem ástæðan er finnst mér það mjög athyglisvert ef unglingar tala oft um tilfinningar og önnur viðkvæm mál á ensku. Forsendan fyrir því að íslenskan eigi sér framtíð er að unga kynslóðin noti hana á öllum sviðum samfélagsins, ekki síst í umræðu af þessu tagi. Ef unglingum finnst þau ekki geta notað íslenskuna til náinna og alvarlegra samræðna um viðkvæm persónuleg mál bendir það til þess að þau kunni ekki nægilega vel á hana eða tengi sig ekki nægilega við hana, og þá er hætt við að þau missi trú á málinu til annarra nota líka. Auðvitað veit ég ekki hvort það ástand sem Gunnar Smári lýsti er algengt, en mér finnst þetta allavega umhugsunarefni. Þjálfum börnin okkar í að tala um tilfinningar sínar – á íslensku.

Um daginn varð nokkur umræða á netinu um setningu í auglýsingu frá Endurmenntun Háskóla Íslands: „Endurmenntun er fyrir öll.“ Mörgum fannst þetta mjög óeðlilegt og vildu heldur hafa Endurmenntun er fyrir alla – nota karlkyn óákveðna fornafnsins en ekki hvorugkyn. Það er ekki óeðlilegt – karlkynið hefur alla tíð verið notað á þennan hátt í íslensku, í tilvísun til óskilgreinds hóps án tillits til kyns þeirra sem í hópnum eru. Við erum flest eða öll alin upp við þessa notkun karlkynsins og umrædd setning brýtur því gegn máltilfinningu margra, væntanlega mikils hluta málhafa. Það er mjög skiljanlegt og ég geri enga athugasemd við það – máltilfinningin er eitthvað sem við eigum fyrir okkur sjálf og eigum að gjalda varhug við afskiptum af henni.

Það er hins vegar ástæða til að gera athugasemdir við þau rök sem oft sjást fyrir því að þarna eigi að vera karlkyn. Oft er nefnilega spurt „öll hver?“ og gefið í skyn, eða sagt berum orðum, að þarna verði að vera eitthvert ósagt karlkynsorð undirliggjandi – það þurfi að vera hægt að hugsa sér eitthvert nafnorð sem geti komið á eftir óákveðna fornafninu. Oftast er orðið maður þá nefnt – það sé hægt að segja fyrir alla menn. En eins og ég hef áður skrifað um er það misskilningur að óákveðin fornöfn þurfi alltaf að styðjast við nafnorð, sögð eða ósögð. Þau geta staðið sjálfstæð, gera það oft, og dæmi eru um að amast sé við nafnorði með þeim: „Hvorugkyn eintölu eitthvað stendur sjálfstætt en eitthvert stendur með nafnorði“ segir Málfarsbankinn.

Látum samt svo vera að það þurfi að vera hægt að hugsa sér nafnorð sem geti staðið með fornafninu. Þá er samt ljóst að í dæminu frá Endurmenntun getur það varla verið maður því að Endurmenntun fyrir alla menn hljómar mjög óeðlilega. Það skánar ef lýsingarorði er bætt inn – Endurmenntun fyrir alla áhugasama menn – en er samt undarlegt. Það má reyna önnur nafnorð en mér hefur ekki tekist að finna neitt sem eigi vel við. Látum samt svo að þetta gangi, en gerum þá tilraun með hvorugkynið. Þar er vissulega erfitt að finna orð sem gæti átt við öll, en hins vegar er hægt að nota eintölu, segja Endurmenntun fyrir allt áhugasamt fólk – Endurmenntun fyrir allt fólk, án lýsingarorðsins, hljómar óeðlilega eins og Endurmenntun fyrir alla menn.

En ef ósagt karlkynsorð er notað sem réttlæting fyrir því að nota karlkyn í Endurmenntun fyrir alla þá væri eins hægt að nota hugsanlega en ósagða hvorugkynsorðið fólk sem réttlætingu fyrir því að segja t.d. Endurmenntun fyrir allt áhugasamt. Auðvitað er ég ekki að leggja til að slíkar setningar verði viðurkenndar. Ég er bara að benda á að það er ástæðulaust að hugsa sér ósagt karlkynsorð í fyrir alla. Það þarf ekki önnur rök fyrir karlkyninu en þau að þannig sé íslenskan og hafi alltaf verið, og frávik frá því séu í andstöðu við málkennd alls þorra fólks. Það eru gild og þungvæg rök sem engin ástæða er til að gera lítið úr eða líta fram hjá. En það breytir því ekki að önnur rök geta verið fyrir breytingu – rök sem sumum kunna að þykja vega þyngra.

Í dag var hér spurt um notkun sagnarinnar klessa í sambandi við árekstra. Þessi sögn og samhljóða nafnorð hafa lengi verið notuð um það að skemma bíla við akstur. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sambandið keyra bílinn í klessu skýrt 'eyðileggja bílinn í árekstri' en sögnin klessa er m.a. skýrð 'keyra (bíl) þannig að sýnileg skemmd hljótist af'. Í Íslenskri orðabók er sögnin skýrð á svipaðan hátt en bætt við annarri merkingu – 'ónýta bíl við árekstur, klessukeyra'. Þessi skýring er merkt „gam.“ sem merkir „gamallegt mál eða gamaldags, þó ekki horfið úr nútímamáli“. Samkvæmt þessu mætti ætla að sögnin hafi áður vísað til eyðileggingar en vísi nú til skemmda. Erfitt er þó að átta sig á merkingunni í einstökum dæmum.

Elsta dæmi sem ég finn um nafnorðið klessa í þessari merkingu er í Þjóðviljanum 1945: „Það er þá ekki hundrað í hættunni, þó hann keyri í klessu.“ Í Vikunni 1946 segir í myndatexta: „Bíllinn sá arna ók á staur og fór í klessu.“ Í sögninni klessa virðist þessi merking aðeins yngri. Í Vísi 1950 segir: „Það er þó skárra, að þrengja svolítið að fótgangandi fólki á stéttunum, en eiga á hættu, að einhver klaufi „klessi“ bílinn, meðan maður víkur sér frá.“ Þarna er klessa innan gæsalappa sem bendir til þess að þarna sé um að ræða nýjung sem ekki sé fyllilega viðurkennd. Einnig er til sögnin klessukeyra sem áður var nefnd. Elsta dæmi um hana er í Þjóðviljanum 1960: „Verst er, ef frúin er ekki góður ökumaður og álpast til að klessukeyra bílinn.“

Nafnorðið klessa er skýrt 'lítil, klísturkennd þúst' í Íslenskri nútímamálsorðabók en 'sletta' eða 'ólöguleg hrúga' í Íslenskri orðabók, og notkunardæmi við síðarnefndu merkinguna er bíllinn fór í klessu við áreksturinn. Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að orðið klessa sé notað um bíl sem aflagast verulega og eyðileggst, og hliðstæð merking sagnarinnar klessa er svo líklega leidd af þessari notkun nafnorðins frekar en af öðrum merkingum sagnarinnar. Slík afleiðsla rímar líka við það að þessi merking virðist vera eitthvað yngri í sögninni en í nafnorðinu eins og áður segir. Lýsingarorðið klesstur er einnig notað í þessari merkingu: „Fordbifreiðin var mikið klesst hægra megin að framan“ segir í Morgunblaðinu 1960. En svo bættist við sambandið klessa á.

Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1972: „En munurinn er bara sá, að þegar þessi stóru börn, sem kallast ökumenn „klessa“ á, þá eru þeir ekki eins borubrattir og þegar þeir ösla vegina á 100.“ Þarna er klessa innan gæsalappa sem bendir til þess að þetta sé nýjung. Í spurningaleik í Vikunni 1981 er spurningin: „Þegar talað er um að „klessa á“ er í nútímamáli átt við:“ og svarmöguleikarnir eru „Árekstur“, „Kökuboð“ og „Faðmlög“. Þarna er augljóslega ekki gert ráð fyrir því að sambandið sé á allra vörum. En tíðnin jókst upp úr þessu, einkum eftir aldamót, og í Risamálheildinni eru um 2500 dæmi um það. Oftast er það notað um bíla, en einnig um fólk – „Stína tók ekki eftir pabba sínum og hún klessti á hann“ segir í DV 1988.

Það er nokkuð ljóst að sambandið klessa á er orðið til fyrir áhrif frá öðrum samböndum svipaðrar merkingar – aka á, keyra á og rekast á. Sambandið er merkt „óforml.“ í Íslenskri orðabók og hugnast ekki öllum. Þannig segir í DV 1987: „Nú er ég málverndunarmaður í mér og sl. mánudag var í blaðinu talað um að bílar klessi á vegg einn í Eyjum. Það er hægt tala um að klessa málningu á vegg en bílar aka á og við það fara þeir í klessu. Þetta er hvimleitt orðatiltæki og vildi ég einungis benda á að þetta hefði mátt fara betur.“ Þetta er auðvitað smekksatriði en því fer fjarri að sambandið klessa á sé að útrýma öðrum samböndum sömu merkingar. Það hefur fyrir löngu unnið sér hefð – auðgar íslenskuna og hlýtur að teljast rétt mál.

Í morgun fékk ég fyrirspurn um það hvort til væri einhver viðurkennd íslensk þýðing á því sem kallast disruptive technology á ensku. Ég varð að viðurkenna að ég væri ekki alveg með það á hreinu hvað átt væri við með þessu og þurfti því að kynna mér málið. Í ljós kom að þetta er hugtak sem kom fram í grein árið 1995 og vísar til tilkomu nýrrar tækni sem er gerólík því sem áður var og gerbreytir markaðnum og/eða lífsháttum fólks. („Disruptive technology is an innovation that significantly alters the way that consumers, industries, or businesses operate.“) Annað samband sem notað er um þetta á ensku er disruptive innovation. Sem dæmi um þetta má t.d. nefna hjólið, ljósaperan, netið og farsíminn.

Þegar framfarir verða án þess að um byltingu í aðferðum eða tækni sé að ræða er talað um sustaining innovation eða sustaining technology. Það er t.d. þegar ný kynslóð af snjallsímum kemur fram, þegar ný útfærsla af tiltekinni bílategund er sett á markað, o.s.frv. („Sustaining innovation occurs when a company creates better-performing products to sell for higher profits to its best customers.“) Vissulega getur oft verið álitamál í hvorn flokkinn tiltekin nýjung falli og ekki ólíklegt að framleiðendur hafi tilhneigingu til að telja sínar nýjungar disruptive. En stundum geta þrep sem virðast vera liður í sömu þróun tilheyrt ólíkum flokkum – þannig er breytingin úr 3G í 4G talin hafa verið sustaining, en breytingin úr 4G í 5G disruptive.

Ég legg til að disruptive technology verði kallað byltitækni á íslensku, og disruptive innovation þá byltinýjung. Fyrri hlutinn bylti- tengir orðin augljóslega við byltingu sem er merkingarlega eðlilegt vegna þess að umrædd tækninýjung veldur gerbyltingu. Þessi orðhluti er sjaldgæfur í samsetningum en kemur þó fyrir í orðunum byltiafl (í jarðfræði) og byltiflokkar (í upplýsingafræði). Þarna er rótin bylt- en -i- er tengihljóð. Aftur á móti mætti nota breytitækni um sustaining technology og breytinýjung þá um sustaining innovation. Að vísu er venja að þýða sustainable sem sjálfbær á íslensku en það finnst mér ekki eiga við hér. Samsetningin er hliðstæð við hin orðin, en fyrri hlutinn breyti- er algengur í samsetningum.

Í gær skruppum við til Akureyrar, aðallega til að fara á Listasafnið og sjá hina stórkostlegu sýningu Ragnars Kjartanssonar, „Visitors“, sem við sáum fyrr í sumar en fannst ástæða til að sjá aftur – það er mannbætandi. Í leiðinni litum við inn á nokkrar aðrar ágætar sýningar í safninu. Þetta var sem sé mjög ánægjuleg heimsókn, þangað til á leiðinni út þegar mér varð litið á matseðil uppi á vegg í afgreiðslunni. Hann er nefnilega eingöngu á ensku. Nú þykist ég vita að margir útlendingar komi á safnið en ég á bágt með að trúa öðru en Íslendingar séu líka fjölmennir í hópi gesta. Þess vegna er alveg óboðlegt og raunar óskiljanlegt að hafa matseðilinn eingöngu á ensku, sérstaklega í afgreiðslu opinberrar stofnunar.

Það er sjálfsagt að geta þess að prentaðir matseðlar sem liggja frammi eru bæði á íslensku og ensku, og enn fremur verður að nefna að kaffihúsið er einkarekið en ekki á vegum Listasafnsins sjálfs. En það gildir einu í þessu samhengi – enski matseðillinn er áberandi í afgreiðslunni sem vitanlega er andlit safnsins. Ég skrifaði þess vegna safnstjóranum um þetta í morgun og bað hann að beita sér fyrir því að þessu yrði breytt. Hann svaraði umsvifalaust og sagði „ég skal biðja þau um að kippa þessu í liðinn“. Þetta eru lofsverð vinnubrögð og enn eitt dæmi um að það skilar árangri að gera athugasemdir við óþarfa og óæskilega enskunotkun. Nú bið ég Akureyringa og aðra safngesti að fylgjast með því hvort þessu verður ekki breytt á næstunni.

• „Nýlega var tilkynnt að íslenska yrði fyrsta tungumálið sem AI-gervigreindarkerfið ChatGPT styddi.“

• „Ef Íslendingar ætla að hafa ferðamennsku sem megin tekjulind verða þeir að virða það. Þess vegna þarf leiðbeiningar á ensku. Skilti á flugvöllum og öðrum stöðum í beinni ferðaþjónustu eru því á ensku, auk íslensku þar sem Íslendingar fara um.“

• „Þótt við höfum á þessari öld fengið nýja erlenda kynslóð – sem verður mállítil á íslensku – þá þýðir það varla að íslenskan standi veikt. Ekki var það raunin á síðustu öld. Börn nýbúanna ganga í íslenska skóla og læra lýtalausa íslensku.“

• „Þá veltir maður því fyrir sér hvort málvísindamennirnir veki upp þjóðernishyggju, sem blundar hjá hægra fólki og enn frekar hjá því vinstra megin (t.d. vegna hersins og andstöðu við vestræna samvinnu í NATÓ) – þjóðernishyggju sem gæti ógnað alþjóðasamvinnu þjóðarinnar.“

• „Mögulegt er að hræðslan við veikingu íslenskunnar leiði til andúðar á fólki af erlendu bergi brotnu, til dónaskapar við afgreiðslufólk sem ekki hefur fullt vald á málinu, til upphrópana á götu og jafnvel eineltis og árása.“

• „það að fyrsta kynslóð innflytjenda mun aldrei tala góða íslensku hræðir marga, enda þótt ljóst sé að önnur kynslóðin muni gera það.“

• „Verst af öllu væri ef hræðslan um örlög íslenskunnar leiddi af sér rasísk viðhorf og árásir á erlent fólk.“

Sögnin kyrkja er skýrð 'drepa (e-n) með því að taka um háls honum‘ í Íslenskri nútímamálsorðabók' og þetta er sú merking sem ég hef alltaf lagt í sögnina – að kyrking leið til dauða. En í seinni tíð er sögnin oft notuð í merkingunni 'taka hálstaki' án þess að það leiði til dauða – eða án þess að ætlunin sé að það leiði til dauða. Í Þjóðviljanum 1991 segir: „Mér líkar að ég fái að kalla hann Hómer og hann kyrkir mig nær aldrei fyrir það.“ Í Morgni 1993 segir: „Svo greip hann utan um hálsinn á mér og byrjaði að kyrkja mig.“ Í Fréttablaðinu 2002 segir t.d.: „Lögreglan kyrkti mig fyrir framan barnið.“ Í DV 2017 segir: „Hann fékk kast og byrjar að kyrkja mig.“ Fjölmörg nýleg dæmi eru um þessa notkun, t.d. í dómum.

Þegar sögnin er skilin þannig að kyrking leiði ekki endilega til dauða er ekkert óeðlilegt að á eftir henni komi til dauða eða til bana til að greina frá afleiðingunum. Þeim sem leggja þá merkingu í sögnina að hún feli óhjákvæmilega í sér dauða finnst slík viðbót óeðlileg, en dæmum um þetta hefur þó lengi brugðið fyrir. Í Dagskrá 1903 segir: „Prothero virðist hafa verið kyrktur til bana.“ Í Vikunni 1959 segir: „Hún hafði verið kyrkt til bana.“ Í Vísi 1976 segir: „Jimmy Hoffa, fyrrum leiðtogi atvinnubílstjórasamtaka Bandarikjanna, var kyrktur til dauða af leigumorðingjum.“ Í Tímanum 1993 segir: „Daginn eftir leiddi krufning í ljós að Trisha hefði verið kyrkt til dauða.“ Í Risamálheildinni má finna fjölda dæma af þessu tagi frá síðustu árum.

Sögnin kyrkja er skyld nafnorðinu kverk og grunnmerking hennar því í raun 'taka kverkataki'. Í orðabók Fritzners um fornmálið er hún skýrð 'gribe en i Struben (kverkr) for at kvæle ham, som om man vil kvæle ham'. Samböndin kyrkja til bana, kyrkja í hel og kyrkja til heljar koma líka fyrir í fornu máli. Í Bósa sögu segir t.d.: „Herrauður kyrkti sveininn til bana.“ Í Bjarnar sögu Hítdælakappa segir líka: „tekur um barka hans og kyrkir til þess, að hann var dauður.“ Þarna er ljóst að kyrkingin og dauðinn er aðskilið – kyrkingin er ferlið sem leiðir til dauðans. Með þeirri merkingu sagnarinnar kyrkja sem nú er orðin algeng, 'taka hálstaki', er því í raun og veru horfið aftur til upprunans og sögnin notuð á svipaðan hátt og gert var í fornu máli.

Íslenskan hefur alla tíð verið að breytast en mismikið og mishratt. Það þarf að hafa í huga að í meira en þúsund ár var íslenskt þjóðfélag mjög stöðugt. Þetta var bændasamfélag þar sem fátt var um nýjungar í atvinnuháttum og hugmyndum og ef um eitthvað slíkt var að ræða náði það til allra aldurshópa. Það þýddi vitanlega að sáralítill munur var á tungutaki og orðaforða milli kynslóða – það komu engin ný umræðuefni til. Nú hefur þetta gerbreyst eins og alkunna er og ekki þarf að útlista – hraði þjóðfélagsins er margfalt meiri, sífellt eru að koma fram ný viðhorf og sjónarmið, sem og nýjungar í lífsháttum og tækni, og það kallar á margvíslegar nýjungar í máli. Það er því eðlilegt og óhjákvæmilegt að málið breytist hraðar en áður.

Þeim nýjungum sem þessar breytingar hafa í för með sér er misvel tekið og þær eiga mismiklar lífslíkur. Sumt fólk setur sig upp á móti öllum nýjungum í máli, hvort sem það er breyttur framburður, ný orð og orðasambönd, nýjar setningagerðir, ný merking orða eða yfirleitt hvers konar nýbreytni í málnotkun. Fyrir þeim er ekkert til sem heitir „eðlileg þróun“ málsins. Öðrum þykir eðlilegt að gera mun á „eðlilegri þróun“ – málbreytingum sem eru sjálfsprottnar meðal almennra málnotenda – og „handstýrðum málbreytingum“ eða „tilbúnum nýjungum“ sem einhver einstaklingur eða hópur kemur með og/eða beitir sér fyrir. Þeim finnst sjálfsprottnu breytingarnar eðlilegar eða a.m.k. óhjákvæmilegar en amast við þeim „tilbúnu.“

En mikilvægt er að athuga að mjög margar nýjungar sem eru fullkomlega viðurkenndar sem rétt og eðlilegt og gott og vandað mál eru í raun „tilbúnar“. Það gildir ekki síst um ótal nýyrði – mörg þau nýyrði sem eru þekktust og þykja best heppnuð eru búin til af málfræðingum eða öðrum áhrifavöldum en ekki sjálfsprottin meðal almennra málnotenda, orð eins og tölva, þota, þyrla og fjölmörg fleiri. Það gildir líka oft um nýja merkingu orða, t.d. þegar orðunum sími, skjár og ýmsum fleiri var gefin ný merking. Einu sinni var líka lagt til að sögninni glöggva yrði gefin merkingin 'leita á netinu' til að losna við tökusögnina gúgla, en sú tillaga hlaut reyndar ekki hljómgrunn með þjóðinni. Einnig eru dæmi um „tilbúnar“ nýjungar í setningagerð.

En það felst líka „handstýring“ eða „tilbúnar breytingar“ í því að amast við því málfari sem fólk hefur tileinkað sér á máltökuskeiði. Þetta á við í framburði, eins og í baráttunni gegn svonefndu „flámæli“ á sínum tíma; í beygingum, eins og í baráttunni gegn ég vill í stað ég vil; í setningagerð, eins og í baráttunni gegn svonefndri „þágufallssýki“; í merkingu orða, eins og í baráttunni gegn því að nota sögnina dingla í merkingunni 'hringja bjöllu'; í orðaforða, eins og í baráttunni gegn tökuorðinu ókei; o.s.frv. Í öllum þessum tilvikum – og fjölmörgum öðrum – hefur verið reynt að fá fólk til að breyta því málfari sem því er eiginlegt. Breytingarnar eru upphaflega sjálfsprottnar, en reynt er að útrýma þeim úr máli fólks með handstýringu.

Það er sjaldnast nokkur eðlismunur á sjálfsprottnum og „tilbúnum“ málbreytingum og öllum hlýtur að vera frjálst að leika sér með málið og breyta sinni eigin málnotkun eins og þeim sýnist. Ég sé enga ástæðu til að amast við slíkum „tilbúnum“ málbreytingum vegna þess að þær hljóta alltaf að takmarkast af hlutverki málsins sem samskiptatæki – það er lítið vit í að breyta málnotkun sinni ef merking þess sem verið er að segja kemst ekki til skila. Það er aftur á móti ástæða til að gjalda varhug við því ef einhvers konar boðvaldi er beitt til að fá fólk til að breyta máli sínu og taka upp tilteknar breytingar. Við getum breytt okkar eigin máli ef okkur sýnist, en leyfum öðrum að halda áfram að tala það mál sem þeim er eiginlegt.

Í frétt á vef Ríkisútvarpsins í dag segir: „Ekki er búið að finna lausn á því hvað verður um þau sem er hafnað um alþjóðlega vernd en fara ekki af landi brott.“ Í sömu frétt er einnig talað um „fólk sem hefur fengið synjun um alþjóðlega vernd“. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er hafna skýrð 'vísa (e-u) frá, neita (e-u)' en synja er skýrð 'hafna (e-u) gefa neikvætt svar við (e-u)'. Sögin neita er svo m.a. skýrð 'synja (e-m e-s)'. Þessar þrjár sagnir hafa því mjög svipaða merkingu en meðal notkunardæma um synja er synja <henni> um <gistingu> og meðal notkunardæma um neita er neita <henni> um <lán>. Sambærilegt dæmi er ekki að finna undir hafna. Þýðir það að ekki sé hægt að tala um að hafna einhverjum um eitthvað?

Vissulega hefur það ekki verið algengt en um það eru þó fjölmörg dæmi, það elsta sem ég hef fundið í Íslendingi 1935: „Ítölum verði hafnað um öll lán.“ Í Alþýðublaðinu 1949 segir: „eins og kunnugt er var bænum hafnað um fjárfestingarleyfi.“ Í Tímanum 1970 segir: „honum hafi verið hafnað um inngöngu í Málarameistarafélagið.“ Í Morgunblaðinu 1980 segir: „Okkur var hafnað um leyfið í fyrra.“ Í Alþýðublaðinu 1987 segir: „þannig að mér finnst ekkert óeðlilegt að þeim sé hafnað um lán.“ Í Morgunblaðinu 1999 segir: „tryggingafélag bílstjórans hafnaði honum um bætur.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Því urðum við að hafna þeim um skólavist.“ Í blaðinu 2006 segir: „henni væri enn sem áður frjálst að hafna þeim um giftingu sem hún vill.“

Dæmi frá þessari öld í Risamálheildinni um hafna einhverjum um eitthvað skipta hundruðum, meirihlutinn frá síðustu 10 árum. Öfugt við flestar nýjungar er meginhluti dæmanna úr formlegu máli, þ. á m. dómum og lögum. Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur frá 2013 segir t.d: „Viðskiptavinum sparisjóðsins hafi enn fremur beinlínis verið hafnað um að fá „gjaldeyrislán“ greidd út með þeim hætti.“ Í Lögum um tímabundnar heimildir til fjárhagslegrar endurskipulagningar frá 2020 segir: „Lánardrottinn skuldara getur krafist þess við héraðsdóm að heimild til fjárhagslegrar endurskipulagningar verði felld niður ef lánardrottinn telur atvik vera með þeim hætti að skuldara yrði hafnað um framlengingu heimildarinnar.“

En hvað á þá að segja um dæmið sem nefnt var í upphafi, „hafnað um alþjóðlega vernd“? Eins og nefnt er hér að framan hafa sagnirnar hafna, synja og neita mjög svipaða merkingu og eru stundum notaðar í sömu samböndum – hægt er að segja t.d. hafna þessari beiðni, synja þessari beiðni og neita þessari beiðni. Það er því engin furða að málnotendur hafi tilhneigingu til að tala um að hafna einhverjum um eitthvað, rétt eins og synja einhverjum um eitthvað og neita einhverjum um eitthvað. Í ljósi þess að a.m.k. 90 ára gömul dæmi eru um þetta orðalag og það er orðið töluvert algengt, ekki síst í formlegu málsniði, sé ég enga ástæðu til að amast við því. Þetta er eðlileg áhrifsbreyting sem getur vel samræmst merkingu og annarri notkun sagnarinnar.

Ég sá á Facebook að athygli var vakin á fyrirsögn í DV í gær – „Afrekaði eitthvað sem fáir geta stoltað sig af“. Þessari fyrirsögn hafði fljótlega verið breytt í „Afrekaði eitthvað sem fáir geta hreykt sig af“ og að lokum í „Ræðir afrek sit[t]“ eins og hún er nú. Væntanlega stafa breytingarnar af því að gerðar hafi verið athugasemdir við fyrri gerðir fyrirsagnarinnar. Sögnin stolta er ekki daglegt mál, og sögnin hreykja tekur venjulega þágufallsandlag – hreykja sér. En þótt stolta sé sjaldgæf er hún til í málinu og meira að segja flettiorð í Íslenskri orðabók, með skýringunni 'stæra sig, hrokast, ofmetnast, hreykja sér, gorta, raupa'. Í Íslenskri samheitaorðabók eru samböndin stolta sig af og stolta sig yfir líka í merkingunni 'stæra sig af'.

Sögnin stolta er gömul í málinu – elsta dæmi um hana í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr handriti séra Páls Björnssonar í Selárdal frá seinni hluta 17. aldar: „tóku strax þessir biskupar eftir Hieronymi daga að stoltast, og það stolt hefur til þessa vaxið í páfadóminum.“ Annað dæmi er úr Ferðabók Tómasar Sæmundssonar frá fyrri hluta 19. aldar: „engin þjóð getur stoltað af því hún hafi öllum kennt“. Í ljóði eftir Steingrím Thorsteinsson segir „Þær stjörnur kunna að stolta af sér“, og sögnin kemur einnig fyrir í Sjálfstæðu fólki Halldórs Laxness: „Hún stoltaði yfir bróður sínum, sem hefði enn ekki uppgötvað þetta heimsfræga land hinna umkomulausustu drauma.“ Þarna eru notuð samböndin stolta af og stolta yfir, en ekki með afturbeygðu fornafni.

Örfá dæmi um stolta sig má finna á tímarit.is, það elsta í Fálkanum 1945: „Hér birtist enn ein mynd af Shelley Winter, og er hún að þessu sinni að stolta sig af heiðursskjali, sem maður hennar, M.P. Mayer, hlaut fyrir ágæta frammistöðu í stríðinu.“ Í Verkamanninum 1965 segir: „Og Íslendingar stolta sig enn af baráttu gegn sterkara valdi en stólsetumenn geta beitt þó vilja vanti þá ekki.“ Í Dagblaðinu 1977 segir: „Íslendingar hafa löngum stoltað sig drjúgum af því, að þeir noti ekki ættarnöfn.“ Í Helgarpóstinum 1984 er talað um „það eina sem við eigum á heimsmælikvarða og getum stoltað okkur af“. Það er því ljóst að þótt sögnin stolta (sig) sé vissulega sjaldgæf og hafi alltaf verið á hún sér langa sögu og virtir rithöfundar hafa notað hana.

En hvað um næstu gerð fyrirsagnarinnar sem svo var einnig breytt – hreykja sig? Fáein dæmi um þolfallið má finna á tímarit.is, það elsta í Morgunblaðinu 1947: „Hann er svo hálsliðamjúkur og þeir fjelagar allir, að þeir geta hreykt sig í hvaða átt sem þeim sýnist í það og það skiptið“. Í Þjóðviljanum 1988 segir: „Það er ekki til hrokafyllra fólk en þessir Skandínavar sem hreykja sig yfir aðra.“ Í Alþýðublaðinu 1993 segir: „Hún fór einnig á stefnumót með 33 ára gömlum kántrýsöngvara og hreykti sig af því sjónvarpi.“ Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Bjarni hreykir sig líka mikið af kaffi staðarins.“ Í Fréttatímanum 2016 segir. „En fyrirtækið sem „keypti“ kvótann hreykir sig af því að hafa „tryggt sér aðgang að 100 þúsund tonnum af hvítum fiski.“

Í Risamálheildinni er 51 dæmi um hreykja sig / mig, fáein úr prentmiðlum til viðbótar þeim sem hér hafa verið nefnd en u.þ.b. 2/3 af samfélagsmiðlum. Notkun þolfalls í þessu sambandi virðist því færast í vöxt, en er ekki orðin mjög útbreidd og að mestu bundin við óformlegt málsnið enn sem komið er, og það er vafamál hvort hægt sé að líta svo á að þarna hafi ný málvenja skapast. Þess vegna hika ég við að segja að fyrirsögnin „Afrekaði eitthvað sem fáir geta hreykt sig af“ hefði mátt standa. Aftur á móti er ekkert við upphaflegu fyrirsögnina, „Afrekaði eitthvað sem fáir geta stoltað sig af“, að athuga, og hún er óneitanlega rismeiri en „Ræðir afrek sit[t]“ eins og fyrirsögnin er nú. Það hefði verið best að halda upphaflegri fyrirsögn.