Að margra mati er merkingarmunur á því hvort sagt er þetta er gjöf fyrir þig eða þetta er gjöf handa þér. Í kverinu Gætum tungunnar segir: „Auglýst var: Þessi vara er sérstaklega framleidd fyrir þig. Réttara væri: ... framleidd handa þér. (Ath.: ... framleidd fyrir þig ætti fremur að merkja: ... til þess að þú þurfir ekki að framleiða hana sjálf(ur).)“ Í bókinni Íslenskt málfar segir Árni Böðvarsson: „Þetta er framleitt fyrir þig er rétt orðalag í merkingunni 'Þetta er framleitt fyrir þig svo að þú þurfir ekki að gera það sjálfur.' Hins vegar er það ekki íslenskulegt í merkingunni 'til þess að þú notir það'. Þá væri rétt að segja: „Þetta er framleitt handa þér“.“ En í máli mjög margra er þó enginn merkingarmunur á fyrir og handa í þessum samböndum.

Vissulega geta sambönd með fyrir haft þá merkingu sem ein er talin rétt í Gætum tungunnar og Íslensku málfari. Þannig er t.d. í Ísafold 1911: „Góð gjöf fyrir foreldra að gefa bömum sínum, er barnablaðið 'Æskan'“. Í Vísi 1937 segir: „Í fyrra fóru skátar um bæinn og söfnuðu fatnaði og allskonar gjöfum fyrir Vetrarhjálpina.“ Í þessum dæmum eru foreldrar og Vetrarhjálpin ekki þiggjendur gjafanna, heldur er þetta í þeirra þágu. En ég man að ég kom af fjöllum þegar ég las í Gætum tungunnar að rangt væri að nota fyrir með þiggjanda – ég held að ég hafi alltaf notað fyrir og handa jöfnum höndum, án verulegs merkingarmunar. Og ég er ekki einn um það, þótt vissulega þyki ýmsum eðlilegt að gera mun á fyrir og handa í umræddum samböndum.

Enginn vafi er þó á því að eldra er að nota forsetninguna handa í slíkum dæmum. „Nú var safnað töluverðum gjöfum handa fólkinu“ segir í Fjölni 1836; „Amtmenn og sýslumenn skulu með tilstyrk merkra manna gángast fyrir að safna gjöfum handa þeim er liðið hafa tjón af kláðafaraldrinum“ segir í Þjóðólfi 1857; og allmörg sambærileg dæmi eru frá 19. öld. Elsta dæmi sem ég hef fundið um fyrir í hliðstæðri merkingu er í titli rits sem kom út 1884 og heitir „Kvöldvaka í sveit eða jóla og nýárs-gjöf fyrir fólkið“. Í Eimreiðinni 1896 segir: „Auk þessa hefur fjelagið mjög opt haft jólatrje með gjöfum fyrir börn fátæklinga“ og í Lögréttu 1907 segir: „Góð, hentug og mátulega dýr tækifærisgjöf fyrir unga og fullorðna.“

Annars eru fá dæmi um fyrir í þessari merkingu í íslenskum blöðum fram um 1920. Hins vegar er fjöldi dæma í vesturíslensku blöðunum, Lögbergi, Heimskringlu og fleiri, og liggur beint við að álykta að þar sé um að ræða áhrif frá ensku forsetningunni for sem er notuð í sambærilegum dæmum. En um 1920 fer dæmum um fyrir fjölgandi í íslenskum blöðum. „Smekklegustu og nýtustu jólagjafirnar fyrir unga og gamla“ segir í Vísi 1920, „Spegiltöskur eru hin fallegasta gjöf fyrir ungar fermingarstúlkur; fást nú fallegar, vandaðar og ódýrar“ segir í Vísi 1923, „Saga Oddastaðar er góð jólagjöf fyrir þá, sem fremur unna þjóðlegum fræðum og sögulegum rannsóknum, en tilbúnum (misjöfnum) skáldskap“ segir í Morgunblaðinu 1932.

Þrátt fyrir að ég telji mig nota fyrir og handa nokkurn veginn jöfnum höndum finnst mér geta verið blæbrigðamunur á þeim eftir því hvort verið er að lýsa hugmynd eða orðnum hlut. Þannig finnst mér eðlilegt að segja þetta væri upplögð gjöf fyrir mömmu þegar gjöfin hefur ekki verið keypt en aftur á móti myndi ég kannski fremur segja ég keypti gjöf handa mömmu. En ég veit ekki hvort ég er einn um þessa tilfinningu. Hvað sem því líður er ljóst að notkun fyrir í sömu merkingu og handa í ýmsum samböndum er mjög algeng í málinu og á sér a.m.k. hundrað ára óslitna sögu, og því kemur ekki annað til greina en telja þessa notkun rétt mál. En vitanlega er sjálfsagt að þau sem gera áðurnefndan mun á fyrir og handa haldi því áfram.

Inn í umræðu sem varð hér í dag um orðið hvítvoðungur fléttaðist deila um orðið ungabarn sem sumum þykir rangt og telja að einungis myndin ungbarn sé rétt. Málfarsbankinn segir vissulega „Frekar skyldi segja ungbarn en „ungabarn““, og í grein á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran: „Báðir rithættirnir, ungbarn og ungabarn, teljast réttir en frekar er mælt með rithættinum ungbarn.“ En bæði Íslensk orðabók og Íslensk nútímamálsorðabók hafa myndina ungabarn sem flettiorð án nokkurra athugasemda, og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er myndin ungabarn líka gefin og merkt „Af.“ sem merkir að orðið tíðkist á Austurlandi. Vel má vera að þessi mynd hafi í upphafi verið algengari þar en annars staðar, en hún er ekki staðbundin nú.

Orðmyndin ungabarn á sér a.m.k. 140 ára sögu í málinu. Í Iðunni 1884 segir: „hefði ekki Ingibjörg komið þjótandi með ungabarnið í fanginu.“ Lengi framan af eru þó aðeins örfá dæmi á tímarit.is úr blöðum gefnum út á Íslandi en langflest úr vesturíslensku blöðunum. Sé það rétt í Íslensk-danskri orðabók að orðið hafi upphaflega einkum tíðkast á Austurlandi gæti þetta endurspeglað það að hlutfall Austfirðinga í hópi vesturfara var mjög hátt. Það er ekki fyrr en upp úr 1950 sem farið er að nota orðið að ráði í íslenskum blöðum og tíðnin eykst verulega eftir 1970. Myndin ungbarn hefur þó alltaf verið margfalt algengari en heldur hefur dregið saman með orðunum á síðustu áratugum. Vitaskuld er ungabarn rétt íslenska, ekkert síður en ungbarn.

Því er oft haldið fram að ungabarn hljóti að merkja 'barn unga'. Það byggist á þeim misskilningi að orðið sé eignarfallssamsetning og fyrri liður þess sé nafnorðið ungi í eignarfalli (eintölu eða fleirtölu). Formsins vegna gæti þetta vissulega verið eignarfallssamsetning en merkingarlega er það útilokað – ungar eiga ekki börn og það er þeim auðvitað ljóst sem lesa merkinguna 'barn unga' út úr orðinu. Það er vitanlega hreinn útúrsnúningur og ekki málefnalegur. Þarna er a-ið ekki eignarfallsending heldur tengihljóð eða tengistafur (bandstafur), eins og í ruslafata, dótakassi og fjölmörgum öðrum orðum. Slík orðmyndun er fullgild í íslensku þótt hún sé ekki eins algeng og eignarfallssamsetning.

Það hefur verið bent á að í fleirsamsettum orðum er myndin ungbarn einhöfð en ungabarn þekkist ekki – við tölum um ungbarnaföt, ungbarnamat, ungbarnasund o.s.frv. en ekki *ungabarnaföt, *ungabarnamat, *ungabarnasund o.s.frv. Ástæðan fyrir þessu – og fyrir uppkomu myndarinnar ungabarn – er sennilega tilhneiging málsins til víxlhrynjandi, þ.e. til að láta áhersluatkvæði og áherslulaus atkvæði skiptast á. Í orðinu ungbarn standa saman tvær rætur, tvö áhersluatkvæði, og það er frekar stirt. Með því að skjóta inn tengihljóðinu a og fá myndina ungabarn fáum við víxlhrynjandi (áhersluatkvæðið ung – áherslulausa atkvæðið a – áhersluatkvæðið barn). Í fleirsamsettum orðum fæst víxlhrynjandi fram án slíks innskots.

Það er vel þekkt að ýmsar málfarsnýjungar eiga rætur í íþróttamáli og ein slík vakti athygli mína í gær þegar ég sá setningagerð sem ég kannaðist ekki við í fyrirsögn á vef Ríkisútvarpsins – „Lenti erfiðasta stökki sögunnar“. Þessi setningagerð var svo endurtekin inni í fréttinni þar sem sagði: „Hinn 18 ára gamli Bandaríkjamaður Ilia Malinin skráði sig á spjöld sögunnar er hann lenti fyrstur allra fjórföldum „Axel“ á alþjóðlegu móti.“ Í fréttinni kemur fram að þessi skautasnillingur hafi tekið einstaklega erfitt stökk sem nefnt er „Axel“ og lent á réttan hátt (á öðrum fæti) eftir stökkið. Það sem ég kannaðist ekki við var að sögnin lenda væri notuð á þennan hátt, þ.e. með andlagi (stökki) í þessari merkingu. Þarna hefði ég sennilega talað um að takast eða heppnast stökkið.

Elsta dæmi sem ég fann um sambandið lenda stökk(i) er úr umræðu um fjallahjólreiðar á Hugi.is 2006: „það tekur hellvíti mikið á bakið og svo auðvitað höggin við að lenda stökk!“. En sambandið er aðallega notað í fimleikum og í listdansi á skautum í merkingunni 'lenda á réttan hátt eftir stökk'. Elsta dæmi sem ég fann um þá notkun var á Eyjunni 2007: „Kurt Browning frá Kanada var fyrstur allra til að lenda fjórföldu stökki í listdanskeppni á skautum.“ Í Fréttablaðinu 2014 segir: „þetta verður hörkukeppni og mun koma til með að ráðast af því hverjir lenda stökkunum sínum best.“ Í Vísi sama ár segir: „Auðvitað hefðum við viljað lenda fleiri stökkum.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2015 segir: „Við þurfum að lenda 36 stökkum og negla þetta.“ Mörg fleiri dæmi eru frá síðustu árum.

Í dæmunum hér að framan er andlagið stökk í þágufalli nema í dæminu af Huga.is. Þágufallið er vissulega langalgengast en nokkur dæmi má þó finna um þolfallið. Í Fréttablaðinu 2021 segir: „Það ætlaði allt um koll að keyra innan liðsins eftir að hann lenti stökkið.“ Í sama blaði sama ár segir: „Það trylltist allt í keppnishöllinni þegar Kolbrún lenti stökkið.“ Í Vísi sama ár segir: „þar með varð hann fyrstur í heiminum til þess að framkvæma og lenda þetta stökk í keppni.“ Af þessu mætti e.t.v. draga þá ályktun að þolfallið væri í sókn en dæmin eru of fá til að unnt sé að fullyrða nokkuð um það. Hins vegar er rétt að benda á að í málfarsnýjungum er algengt að fallstjórn sagna flakki milli þolfalls og þágufalls, í dæmum eins og negla boltann/boltanum, rústa leikinn/leiknum o.fl.

Svo má velta fyrir sér hvort eitthvað sé við þessa nýjung að athuga. Það er auðvitað ekki nýjung að sögnin lenda taki andlag – það er talað um að lenda skipi þegar í fornu máli og nú er talað um að lenda flugvélum. Vissulega eru merkingarvensl sagnar og andlags önnur í sambandinu lenda stökk(i), en þá má benda á að sögnin er einnig oft notuð í yfirfærðri merkingu – lenda málinu sem merkir 'leiða málið til lykta, ljúka málinu á viðunandi hátt'. Það má halda því fram að lenda stökk(i) sé ekki ósvipað – merkingu sambandsins má orða sem 'enda stökkið á viðunandi hátt'. Þarna er verið að búa til nýtt orðasamband með skýra og afmarkaða merkingu sem blasir við út frá merkingu orðanna sem mynda sambandið. Ég sé ekki betur en þetta samband auðgi málið en spilli því ekki.

Eins og alkunna er sker íslenska sig frá flestum skyldum málum í því að hafa aðeins ákveðinn greini en engan óákveðinn. Ákveðinn greinir í íslensku er í stórum dráttum notaður á sama hátt og í t.d. dönsku og ensku, en þar sem þau mál nota óákveðinn greini hefur íslenska nafnorðin ein, án nokkurs fylgiorðs. Við segjum ég las bók í gær, í dönsku er sagt jeg læste en bog i går, og í ensku I read a book yesterday. Þar með er búið að kynna bókina til sögunnar og ef vísað er til hennar fljótlega aftur er hún orðin þekkt, ljóst er til hvers er verið að vísa, og þess vegna fær hún ákveðinn greini í öllum málunum, viðskeyttan í íslensku og dönsku en lausan í ensku – bókin var leiðinleg, bogen var kedelig, the book was boring. Þetta vitið þið að sjálfsögðu.

Það er þó margvíslegur munur á notkun ákveðins greinis í íslensku og skyldum málum eins og fólk sem hefur lært íslensku sem annað mál hefur komist að – ég hef stundum heyrt að greinirinn sé eitt af því sem erfiðast er að ná fullum tökum á. Helsti munurinn felst í því að í íslensku er oft hægt að hafa orð án greinis í stöðu þar sem verður að nota ákveðinn greini í t.d. ensku og dönsku. Þetta á einkum við ef tilvísun orðs er ótvíræð, t.d. vegna þess að aðeins eitt kemur til greina. Þannig getum við sagt forsætisráðherra flutti ræðu á fundinum en í ensku er alls ekki hægt að segja a prime minister gave a speech at the meeting í sömu merkingu, heldur verður að segja the prime minister. Ef greinirinn er óákveðinn merkir það 'einhver ótiltekinn forsætisráðherra'.

Því er oft haldið fram að notkun ákveðins greinis hafi aukist í íslensku og það er sennilega rétt. Þegar það er skoðað er samt mikilvægt að bera saman sambærilega texta því að notkun greinis er töluvert stílbundin – hann er meira notaður í óformlegu málsniði en formlegu. Þetta má sjá ef við berum saman notkun ákveðins greinis með hversdagslega orðinu bíll og formlega orðinu bifreið. Á tímarit.is eru hátt í fjórum sinnum fleiri dæmi um bifreið mín án greinis en bifreiðin mín með greini. Aftur á móti eru meira en ellefu sinnum fleiri dæmi um bíllinn minn með greini en bíll minn án greinis. Það er því dæmigert að nota formlega orðið án greinis en það hversdagslega með greini. Í sambærilegum dæmum væri reyndar enginn greinir í dönsku eða ensku.

En það er samt líklegt að notkun ákveðna greinisins hafi að einhverju leyti aukist fyrir ensk áhrif. Iðulega sést hann notaður þar sem ekki er hefð fyrir honum í íslensku en enska hefur hann. Það er t.d. algengt, einkum í þýðingum, að talað sé um íslenska málið, íslenska tungumálið eða íslensku tunguna, og nokkuð ljóst að the Icelandic language liggur þar á bak við. Í hefðbundnu máli væri ekki notaður greinir þarna, heldur talað um íslenskt mál og íslenska tungu – en tæplega íslenskt tungumál. Eðlilegast væri þó að nota einfaldlega heiti málsins og tala bara um íslensku í stað þess að nota íslenska sem lýsingarorð með nafnorði. Hitt getur svo sem ekki talist rangt, en ég mæli þó eindregið með því að við höldum okkur við málhefð.

Ég hef áður nefnt hér að nýnemar í íslensku við Háskóla Íslands voru færri í haust en nokkru sinni undanfarna hálfa öld og vel það – rétt á annan tuginn. Eins og fjármögnun háskólastigsins er háttað þýðir fækkun nemenda minnkaðar fjárveitingar sem leiða til þess að nýliðun í kennarahópnum verður lítil, námskeiðum fækkar og námsframboð verður fábreyttara – með öðrum orðum: Námið verður ekki eins áhugavert og þess vegna fækkar nemendum enn frekar. Þetta er vítahringur sem ekki er séð hvernig má komast úr og það er grafalvarlegt mál á sama tíma og íslenskan þarf á öllu sínu að halda. Við þurfum að efla íslenskukennslu á öllum stigum, og á bak við það þarf að vera öflugt háskólastarf, bæði kennsla og rannsóknir.

En því miður benda orð háskólaráðherrans á Sprengisandi í morgun ekki til þess að til standi að leggja meiri áherslu á íslenskuna innan Háskólans: „Ef við munum geta stjórnað betur í gegnum öðruvísi fjármögnun háskólanna. Að fjármagna betur nemendur í raunvísindum og STEM greinum, þar sem eru vísindi, verkfræði, tölvunarfræði og slíkar greinar. Sem og í heilbrigðisvísindum. Ef við getum stýrt fjármunum aukalega í þessar greinar þá gætum við verið að svara stórum hluta af kalli atvinnulífsins gagnvart háskólamenntuðum sérfræðingum.“ Ekkert bendir til þess að ætlunin sé að setja meira fé í háskólastigið þannig að „stýrt fjármunum aukalega“ merkir örugglega 'fært fjármuni frá óarðbærum greinum'.

Sannarlega þarf að efla þær greinar sem ráðherra nefndi. En færsla fjárveitinga til þeirra frá öðrum greinum mun leiða til þess að staða hug-, félags- og menntavísinda, þar á meðal íslenskunnar, versnar enn frá því sem nú er, þvert á fyrirheit í stjórnarsáttmála þar sem sagt er „mikilvægt að huga enn betur að íslenskukennslu“. Á sama tíma situr háskólaráðherrann í sérstakri ráðherranefnd um íslenska tungu sem á m.a. að „vinna markvisst að stefnumótun stjórnvalda og aðgerða í þágu tungumálsins“. Þarna fer ekki saman hljóð og mynd, eins og nú er sagt. Ef stjórnvöld vilja efla íslenskuna verða þau að sýna þann vilja í verki. Áframhaldandi veiking íslenskunnar í Háskóla Íslands er grafalvarleg og hana verður að stöðva.

Morgunblaðið birtir í dag viðtal við Linu Hallberg sem hefur verið óþreytandi að skrifa ýmsum ráðuneytum og opinberum stofnunum og krefja þau um svör við því hvað verið sé að gera og hvað standi til að gera í málefnum íslensku sem annars máls. „Vandinn er hversu erfitt það er að læra íslensku á Íslandi og þá er það ekki tungumálið sjálft sem er vandamálið“ segir Lina og leggur áherslu á að það er kerfið sem er vandamálið. Það er bráðnauðsynlegt að stjórnvöld átti sig á þessu og grípi til aðgerða nú þegar, og í því sambandi er rétt að vekja athygli á að samkvæmt þingmálaskrá ríkisstjórnarinnar verður „Tillaga til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026“ lögð fram á mánudaginn, 27. mars.

Í þessari tillögu á að birta „aðgerðir sem menningar- og viðskiptaráðherra, forsætisráðherra, félags- og vinnumarkaðsráðherra, háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra og mennta- og barnamálaráðherra standa að og varða málefni íslenskrar tungu vítt og breitt í samfélaginu í þágu íslenskrar tungu (aðgerðaáætlun)“. Ég vona sannarlega að þessi tillaga verði samþykkt og skili sér m.a. í auknum og bættum stuðningi við kennslu íslensku sem annars máls. Að öðrum kosti eigum við á hættu „að hér komi til að með að búa stór hópur borgara sem ekki kann tungumálið.“ Það er alvarlegt mál sem verður að bregðast við hið fyrsta því að það er nefnilega hárrétt sem Lina segir: „Eft­ir tíu ár verður orðið of seint að grípa inn í.“

Það er vitað að ungt fólk, sérstaklega strákar, spilar mikið tölvuleiki og þeir eru flestir á ensku. Þegar þessir leikir eru til umræðu verður mál spilaranna mjög enskuskotið. Ég hef lengi talað fyrir því að við fáum fleiri tölvuleiki á íslensku – það er ekki síður mikilvægt en þýðingar á hvers kyns sjónvarpsefni. Kannski heldur fólk að það skipti ekki máli að tölvuleikir séu á ensku, eða það sé eitthvert náttúrulögmál að svo sé, eða spilarar hafi engan áhuga á að fá þá á íslensku – en í könnun sem sagt er frá á mbl.is segjast 45,6% svarenda vera til í að spila tölvuleiki á íslensku. Kannski vanmetum við áhuga ungs fólks á því að nota íslensku? Það væri þá ekki í fyrsta skipti – þetta gæti nefnilega verið svipað og með GSM-símana fyrir 20-25 árum.

Þegar GSM-símar komu fram skömmu fyrir aldamótin var viðmót þeirra í upphafi eingöngu á ensku. Þá voru þetta auðvitað fyrst og fremst símar en ekki margmiðlunartölvur með hringimöguleika eins og nú, og texti viðmótsins ekki ýkja mikill. Flestum þótti eðlilegt að þetta væri bara á ensku, eins og viðmótið var yfirleitt á tölvum á þessum tíma – þetta var áður en Windows var þýtt á íslensku. En svo ákvað Síminn, sem þá var nánast eini söluaðili símanna, að prófa að láta þýða viðmót einnar tegundar GSM-síma á íslensku. Þá brá svo við að sala þeirrar tegundar jókst hlutfallslega miklu meira en annarra síma. Í framhaldinu var svo farið að þýða fleiri tegundir. Er nú ekki um að gera að prófa þetta með leikina?

Á dögunum var þess minnst að hundrað ár voru síðan fyrsta konan, Ingibjörg H. Bjarnason, tók sæti á Alþingi og varð þar með alþingismaður – eða var hún kannski alþingiskona? Fram til 1923 sátu eingöngu karlar á Alþingi og því skipti ekki máli hvort -maður í alþingismaður var talið kynhlutlaust eða skilið sem 'karlmaður'. Í tilefni af áðurnefndum tímamótum fannst mér fróðlegt að athuga hvernig Ingibjörg hefði verið titluð í blöðum á þessum tíma. Haustið 1922 stóð í Alþýðublaðinu: „Var bréfið sent stjórnarformanninum, alþingiskonu Ingibj. Bjarnason.“ En í sama blaði 1923 stendur líka: „Var málshefjandi Ingibjörg H. Bjarnason alþingismaður.“ Í Morgunblaðinu 1924 segir: „Á fundinum verður meðal annars alþingiskona I.H. Bjarnason.“

Þegar Ingibjargar er getið í blöðum á kjörtímabili hennar, 1922-1930, sýnist mér hún heldur oftar nefnd alþingiskona en alþingismaður. Þær örfáu konur sem sátu á þingi næstu fimmtíu árin – Guðrún Lárusdóttir, Katrín Thoroddsen, Kristín L. Sigurðardóttir, Rannveig Þorsteinsdóttir, Ragnhildur Helgadóttir, Auður Auðuns, Svava Jakobsdóttir, Sigurlaug Bjarnadóttir, Jóhanna Sigurðardóttir – voru líka allar iðulega nefndar alþingiskonur þótt alþingismaður væri vissulega hið venjulega starfsheiti þeirra eins og annarra sem sátu á þingi. Ekki verður séð að amast hafi verið við þessu orði, né heldur orðinu þingkona sem fyrst kemur fyrir í Kvennablaðinu 1907 í grein um kosningarétt kvenna í Finnlandi sem þá var nýfenginn.

En þegar Kvennalistinn kom til sögunnar 1983 og fékk þrjár konur kjörnar á þing, sem vildu kalla sig þingkonur, var fjandinn laus. Þá var orðið þingkona, sem hafði verið til í þrjá aldarfjórðunga og var vel þekkt og algengt í málinu, orðið „skrípi“. Eiður Guðnason sagði t.d. á Alþingi: „Sem betur fer hefur dottið upp fyrir það orðskrípi sem menn voru með tilburði til að koma inn í íslenska tungu á haustdögum, orðið „þingkona“. Sem betur fer hefur það ekki heyrst nefnt, enda á það ekki að vera til.“ Hann talaði líka um „þetta leiðinlega latmæli, þessi málspjöll“ og sagði „nokkurt alvörumál þegar þm. á Alþingi Íslendinga gera sér sérstakt far um að spilla íslenskri tungu eins og ég tel tvímælalaust að verið sé að gera með ónefninu þingkona“.

Eiður var alls ekki eini þingmaðurinn á þessari línu og gagnrýnin var ekki síður áberandi utan veggja þinghússins. Það myndi æra óstöðugan að tína til öll hrakyrði sem sögð voru um orðið þingkona – og um þingkonurnar sem vildu nota það. Í myndatexta í DV 1983 var talað um „„Þingkonur“ Kvennalistans“ – „þingkonur“ innan gæsalappa. Í pistli í sama blaði sama ár vitnaði blaðakona í Árna Böðvarsson sem vildi „meina réttilega að persóna sem gegnir nefndu starfi sé þingmaður, burtséð frá kyni. Starfið heiti þingmennska og þar af leiðandi þingmaður sá sem því gegnir“ – og blaðakonan bætti við: „Svo bregður svo við að kvenmaður sem orðinn er þingmaður heimtar að vera kallaður þingkona! Er þetta ekki orðin einhver hringavitleysa?“

Þannig gekk kona undir manns hönd að fordæma orðið þingkona. Á bak við það var annars vegar venjuleg málfarsleg íhaldssemi blandin karlrembu, en saman við það blönduðust líka áhrif frá kjörorði Rauðsokkahreyfingarinnar, „Konur eru líka menn“ – sem Kvennalistinn hvarf eiginlega frá og lagði þess í stað áherslu á að konur skilgreindu sig á eigin forsendum. Þannig sagði vinstrisinnuð kona í Þjóðviljanum 1986 um eina af þingkonum Kvennalistans: „ekkert lifandi kvikindi fær mig til að titla hana alþingiskonu“. Jafnréttissinnaður rithöfundur sagði líka í 19. júní 1986: „Ég legg ákaflega mikla áherslu á að orðið maður táknar í íslensku bæði karl og kona, og finnst leiðinlegt þegar þingmenn Kvennalistans kalla sig þingkonur.“

Þegar þetta er skoðað nú, fjörutíu árum síðar, er augljóst að málið snerist ekki um málfræði eða málsmekk, ekki frekar en deilur um fiskara, starfsfólksfund, leghafa o.fl. Það snerist um vald. Valdið yfir tungumálinu – skilgreiningarvaldið. Orðin þingkona og alþingiskona sem höfðu verið notuð í málinu áratugum saman án þess að amast væri við þeim urðu auðvitað ekki allt í einu „orðskrípi“, „latmæli“ og „málspjöll“ árið 1983. En þegar karlveldinu fannst sér ógnað með tilkomu Kvennalistans greip það til allra tiltækra ráða til að halda í völdin, og þá var nærtækt að nota tungumálið vegna þeirrar stöðu sem það hafði í huga fólks. Orðið þingkona var árás á tungumálið, og þar með árás á íslenskt þjóðerni – athæfi þingkvennanna var óþjóðlegt.

Ég sé iðulega athugasemdir um það – stundum á Málspjalli en aðallega í Málvöndunarþættinum – að það sé lítið að marka mig vegna þess að ég leggi mig fram um að réttlæta allar ambögur og telji ekkert rangt, a.m.k. ekki ef það finnst á tímarit.is. Eftir erindi sem ég flutti í ónefndum Rótarýklúbbi í haust kom einn fundarmanna til mín og sagðist hafa haldið að ég væri anarkisti. Það er ég ekki, en ég skil samt vel að fólk sem er alið upp við hefðbundna íslenska málvöndunarstefnu – eins og við erum flest, a.m.k. þau sem eru komin yfir miðjan aldur – skuli fá þessa tilfinningu. Við ólumst upp við að eitt væri rétt en allt annað rangt og aldrei þurfti að velkjast í vafa um, hvað þá réttlæta eða útskýra, hvaða málbrigði það væri sem teldist rétt.

Ég hef vissulega snúist gegn ýmsum þeim málfarskreddum sem ég lærði í æsku og taldi heilagan sannleik. En það er ekki vegna þess að ég sé anarkisti, heldur vegna þess að ég hef skoðað grundvöllinn undir þessum kreddum og iðulega komist að þeirri niðurstöðu að hann sé valtur eða hreint ekki til. En tilgangur minn með því að skrifa um þetta er samt ekki sá að brjóta niður barnatrú og barnalærdóm lesenda, heldur að auka umburðalyndi, benda á að heimurinn er ekki svarthvítur í þessum efnum frekar en öðrum, og málfarstilbrigði sem hafa verið fordæmd eiga sér oftar en ekki einhverja skýringu og jafnvel réttlætingu – tíðkast annars staðar á landinu, eru leifar úr eldra máli, eiga sér skýra hliðstæðu í viðurkenndu máli, eru frjó nýsköpun, o.s.frv.

Okkur finnst flestum að íslenskan eigi að vera eins og hún var þegar við tileinkuðum okkur hana á máltökuskeiði – eða eins og okkur var kennt að hún ætti að vera. Ég er ekkert öðruvísi en annað fólk í því að ef ég heyri eða sé orð eða málnotkun sem ég kannast ekki við finnst mér það oftast skrítið og það pirrar mig stundum, og ég á það til að hnussa yfir því – og jafnvel kenna hroðvirkni eða fákunnáttu um. Vissulega þurfum við öll að fá útrás fyrir pirring stöku sinnum en það er samt oftast nær miklu skemmtilegra og frjórra að velta málinu fyrir sér – skoða hvort ókunnuglegt orð eða orðalag eigi sér einhverja réttmæta skýringu. Þá er ekki að vita nema okkur fari eins og jólasveininum sem áttaði sig á að „þetta sem mér virtist væl, var þá krakkasöngur“.

Í gær sá ég fyrirsögnina „Guterres biður ríki heims um að hraðspóla í átt að kolefnisjöfnun“ á vef Ríkisútvarpsins. Þótt sögnin hraðspóla sé kunnugleg er hana ekki að finna í þessari merkingu í orðabókum – hún er hvorki flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók né Íslenskri orðabók, en í Orðabók Aldamóta (á Snöru) er hún flettiorð og skýrð 'snúa hratt bandi á mynd- eða hljóðsnældu', þýðing á „fast-forward“ á ensku. Ólíklegt er samt að merking þessarar fyrirsagnar vefjist fyrir lesendum, enda kemur skýringin strax á eftir: „Útlitið í loftslagsmálum er ansi svart að mati aðalframkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna. Auðugustu ríki heims verða að taka af skarið og flýta sínum áformum svo hægt verði að ná settum markmiðum.“

Elsta dæmi um hraðspóla á tímarit.is er í auglýsingu um myndbandstæki í DV 1983: „Hægt er að hraðspóla fram og til baka á níföldum hraða.“ Nafnorðið hraðspólun sem væntanlega er leitt af sögninni kemur þó fyrir nokkru fyrr, í smáauglýsingum Vísis 1975: „Langbylgja, miðbylgja, hraðspólun á báða vegu.“ Í ljósi þess að segulbandstæki urðu algeng á sjötta áratugnum er þó trúlegt að sögnin hraðspóla sé eldri en þetta. Framan af var hún eingöngu notuð í bókstaflegri merkingu, en elsta skýra dæmi sem ég hef fundið um yfirfærða merkingu sagnarinnar er í grein eftir Björk Guðmundsdóttur í Morgunblaðinu 1999: „Mörg Asíulönd misstu mikið til af iðnbyltingunni og þungaiðnaði og mengun og fengu að hraðspóla beint inn í hátæknina.“

En fleiri dæmi eru um líkingar af þessum uppruna. Ein merking sagnarinnar spóla í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'flytja segulband eða myndband fram eða aftur' og við hana eru gefin dæmin „spóla áfram“ og „spóla til baka“. Elsta dæmi um spóla til baka er í Alþýðublaðinu 1966: „Þetta er einkar þægilegt, þar eð bandinu má spóla til baka og sýna upptökuna strax á eftir á sjónvarpsskermi í upptökusal.“ Rétt eins og hraðspóla var spóla til baka framan af notað í bókstaflegri merkingu, en í Helgarpóstinum 1982 er merkingin greinlega yfirfærð: „Átta mig svo, spóla til baka og reyni eitthvað nýtt.“ Einnig er stundum talað um að spóla fram, t.d. í Morgunblaðinu 2012: „Spólum fram um fleiri ár en Víkverji kærir sig um að viðurkenna.“

Eftir aldamót fer dæmum um yfirfærða merkingu smátt og smátt fjölgandi, bæði í hraðspóla og spóla til baka, og flest dæmi frá síðustu árum eru þess eðlis, enda tilheyra segulbandstæki og myndbandstæki horfnum heimi. Meðal nýlegra dæma má nefna „Þjóðin gerir áætlanir, framkvæmir og hraðspólar“ í Morgunblaðinu 2018 og „Þá henti ég því sem ég hafði skrifað og spólaði til baka“ í Fréttablaðinu 2020. Þetta er komið inn í formlegt mál – spóla til baka er t.d. algengt í ræðum á Alþingi og hraðspóla hefur brugðið þar fyrir. Mér finnst þetta skemmtileg dæmi um hvernig ný tækni elur af sér líkingar sem lifa áfram í málinu þótt viðkomandi tækni verði úrelt. Annað dæmi um þetta er sambandið strauja kortið sem ég hef áður skrifað um.