Oft eru gerðar athugasemdir við notkun sambandanna helmingi meira og helmingi minna og annarra hliðstæðra. Grétar Eiríksson skrifaði t.d. í Morgunblaðinu 2003: „Mér finnst leiðinlegar villur sem menn gera við notkun á einföldustu stærðfræðihugtökum. T.d. þegar menn segja helmingi meira þegar það á að segja tvöfalt meira. Helmingi meira þýðir heildin að viðbættum helmingi hennar eða 150% af upprunalegu tölunni. Þar með er 3 helmingi meira en tveir, og 4 tvöfalt meira en tveir. Enska orðið double þýðir tvöfalt en ekki helmingi meira eins og sumir virðast halda. Það er ansi leiðinlegt að heyra fréttamenn tala um helmingi meiri hagnað fyrirtækja og svo veit maður ekki hvort þeir séu að meina helmingi meira eða tvöfalt meira.“

Í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924 segir undir helmingur: „naar der er Tale om Forøgelse el. Formindskelse bet[yder] h[elmingi] henholdsv[is] 100% og 50%: helmingi meira, det dobbelte; helmingi minna, det halve; helmingi stærri, dobbelt saa stor.“ Í kverinu Gætum tungunnar frá 1984 segir: „helmingi miðast ávallt við hærri upphæðina; talan tuttugu er helmingi sínum hærri en tíu.“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er helmingur skýrt 'annar hluti af tveimur jafnstórum' og einnig í Íslenskri orðabók en þar er bætt við: „helmingi stærri ýmist tvöfalt eða hálfu stærri, 100% (50%) stærri; helmingi minni 50% minni.“ Þarna er því komin inn tvíræðni sem Gísli Sigurðsson skrifaði um í Tímariti Máls og menningar 2006:

„Mörgum þykir höfuðnauðsyn að málfar sé rökrétt og gangi upp í reikningsformúlu. Að sumu leyti er þetta krafa okkar vísindalega sinnuðu tíma því að í flestum fögum er nákvæm orða- og hugtakanotkun mikilsverð. Gallinn er sá að hefðbundið málfar er ekki alltaf jafn rökrétt og vísindi vorra tíma vilja helst vera. Þannig háttar til um þá málvenju að eitthvað sé helmingi meira en annað, Jói borðaði helmingi meira en Gunna, Bjössi er helmingi feitari en Gummi og svo framvegis. Það er hægt að efna í ágætt kaffitímaþras með því að spyrja hvað átt sé við með þessum orðum. Í nefndum dæmum eru nákvæmir útreikningar að vísu óviðeigandi því eiginleg merking er bara miklu meira og miklu feitari.“

En Gísli heldur áfram og bendir á vandamál við notkun þessara sambanda: „Alvara málsins eykst þó ef fjármálafyrirtæki auglýsir helmingi meiri ávöxtun hjá sér en öðrum. Þá viljum við vita hvort átt er við 100% meiri ávöxtun eða bara 50%. Samkvæmt rökréttri orðanna hljóðan er hægt að halda því fram að það sem er helmingi meira en eitthvað annað sé bara 50% meira. Í almennri málnotkun háttar samt þannig til að þetta orðasamband þýðir oftast nær að eitthvað sé 100% meira. Þessi óvissa hefur orðið til þess að í kennslubókum í stærðfræði er ekki hægt að nota hið hefðbundna málfar heldur verður að tala um tvöfalt meira. Má því segja að tilraunir til að leiðrétta málfar með rökvísina að vopni hafi hér gert málið fátækara.“

Í greinargerð Baldurs Jónssonar prófessors um þetta mál sem Gísli Jónsson birti í þætti sínum í Morgunblaðinu 1996 segir: „Ef til vill má orða það svo að þarna ljósti saman gömlum tíma og nýjum. Sá sem lærir reikning í skóla nútímans er ekki í vafa um að það sé rökrétt sem honum er kennt. Því ályktar hann sem svo að gamla orðalagið geti ekki staðist úr því að það brýtur í bága við hið nýja. Þetta viðhorf hefi ég orðið var við, jafnvel hjá glöggum reikningsmönnum, en á það get ég ekki fallist. Frá mínum bæjardyrum séð mætast hér ekki andstæðurnar rökrétt: órökrétt. Í gamla orðalaginu er ekkert órökrétt, en viðhorfið er allt annað en í prósentumáli og hefir líka mótast við allt aðrar aðstæður, löngu áður en prósentureikningur gerði vart við sig.“

Á Vísindavefnum er bent á að málvenja sé að helmingi meira merki 'tvöfalt meira', en: „Þessi hefðbundna merking orðasambandsins „helmingi meira en“ virðist hins vegar vera á undanhaldi um þessar mundir og gamla og nýja merkingin ruglast saman. Þar sem tilgangur tungumálsins er öðru fremur sá að tjá hugsun okkar er slíkur ruglingur óheppilegur, ekki síður fyrir það að mörgum reynist nógu erfitt að ná tökum á annarri hvorri merkingunni. Ruglingurinn verður þá meðal annars til þess að menn veigra sér við að taka svona til orða og leita annarra leiða til að orða hugsun sína. Jafnframt bendir þó flest til þess að nýja merkingin, sem er í samræmi við hliðstætt orðalag í almennum hlutfallareikningi að öðru leyti, muni verða ofan á innan tíðar.“

Í Málfarsbankanum segir: „Orðin alla vega og alla vegana merkja það sama og alls konar. Einnig eru þau notuð í merkingunni: að minnsta kosti, alltént (alltjent), hvað sem öðru líður. Sú merking hæfir ekki í vönduðu máli.“ Þetta er dálítið villandi. Vissulega getur allavega merkt sama og alls konar, í dæmum eins og „En það eru líka allavega menn sem veljast í þetta“ í Helgarpóstinum 1986. En þá er það lýsingarorð, stendur hliðstætt með nafnorði – eða sem sagnfylling, eins og „Liturinn á hestunum er alla vega“ í Búnaðarritinu 1916. Lýsingarorðið allavega hefur því alltaf merkinguna 'alls konar' en aldrei þá merkingu sem ekki er sögð hæfa í vönduðu máli. Það á einungis við um atviksorðið allavega (eða alla vega), ekki lýsingarorðið.

Orðið allavega er upphaflega forsetningarliður, á alla vega, og er algengt í fornu máli í merkingunni 'allar áttir' eða 'allar hliðar' – vega er eldri mynd nafnorðsins vegur í þolfalli fleirtölu (þar sem nú er vegi). Forsetningin á fellur oft brott og eftir stendur alla vega sem hefur þá stöðu atviksorðs. Í Heimskringlu segir: „En varðmenn voru á hestum og héldu hestvörð alla vega frá bænum“ (þ.e. 'í allar áttir'). Í Sturlungu segir: „En er hestarnir komu að þá sendi Þórður alla vega menn frá sér til mannsafnaðar“ ('í allar áttir'). Í Gísla sögu Súrssonar segir: „Hann verður nú var við menn á alla vega frá sér“ ('allar hliðar'). En merkingin 'á allan hátt' kemur líka fyrir í fornu máli: „Alla vega þykir mér þér fara sem lítilmannlegast“ segir í Sturlungu.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er atviksorðið allavega sagt hafa tvær merkingar – 'á allar hliðar' og 'á allan hátt'. Í Íslenskri orðabók (þriðju útgáfu frá 2002) er allavega(na) sagt hafa þrjár merkingar: 'á allar hliðar, allan hátt'; 'hvað sem öðru líður, hvort sem er'; og 'að minnsta kosti'. Síðastnefnda merkingin er sögð óformleg eins og í Málfarsbankanum, en merkingin 'hvað sem öðru líður' sem Málfarsbankinn amast líka við er gefin athugasemdalaust. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er merkingin 'að minnsta kosti' gefin án athugasemda. Í kverinu Gætum tungunnar er „Ég syndi allavega einu sinni í viku“ leiðrétt í „Ég syndi að minnsta kosti einu sinni í viku“ og bætt við: „Ath.: allavega merkir: á allan hátt, með ýmsu móti.“

Í fjölmörgum tilvikum er hægt að skilja atviksorðið allavega á fleiri en einn hátt. Í Alþýðublaðinu 1941 segir: „Það er alla vega ávinningur að fara snyrtilega með peninga.“ Í Þjóðviljanum 1945 segir: „Sigur A-listans er allavega tryggður í þessum kosningum.“ Í Tímariti Máls og menningar 1961 segir: „En það er allavega notalegt að hvíla sig eftir matinn.“ Í Alþýðublaðinu 1962 segir: „Jæja, ég er alla vega háður yðar skipunum á meðan ég er hér.“ Í öllum þessum dæmum er hægt að setja á allan hátt í stað allavega – en einnig hvað sem öðru líður og að minnsta kosti. Vegna þess hve munurinn milli þessara merkinga er oft lítill er mjög erfitt að sjá hvenær seinni merkingarnar – þessar sem amast hefur verið við – komu upp.

En fyrir 1960 eru allavega farin að koma fram dæmi þar sem merkingin 'á allan hátt' getur tæpast átt við. Í Þjóðviljanum 1958 segir: „Hún er allavega eitthvað meiri en 100 tonn.“ Í Þjóðviljanum 1958 segir: „Skákin er allavega töpuð.“ Í Heimilisblaðinu 1959 segir: „Það gat líka verið prentvilla, myndin var alla vega af Martinu.“ Í Vikunni 1960 segir: „Vonandi kæmu börnin ekki framar til Þýzkalands, og þá var alla vega tíu þúsund Júðum færra.“ Í Alþýðublaðinu 1960 segir: „Hún er allavega ástfangin af þér nú.“ Í Vikunni 1963 segir: „Það var allavega engin tilviljun, að þér stunguð honum í líkama Ralphs á fyrrverandi baklóð Ronalds Jaimet.“ Í þessum dæmum hlýtur merkingin að vera annaðhvort 'hvað sem öðru líður' eða 'að minnsta kosti'.

Eins og hér hefur komið fram er merking orðsins allavega önnur en í upphafi, þegar vega hafði bókstaflega merkingu. En viðhorfið til merkingartilbrigða orðsins í nútímamáli er mismunandi – yfirfærða merkingin 'á allan hátt' er viðurkennd en aðrar merkingar taldar óæskilegar. Gísli Jónsson sagði þó um allavega(na) í þætti sínum í Morgunblaðinu 1987: „Ég reyni að halda dauðahaldi í „að minnsta kosti“, en ég er sannfærður um að hinu verður ekki auðrýmt burtu í sömu merkingu, enda komið inn á bækur góðra höfunda.“ Það er ljóst að notkun allavega í merkingunni 'hvað sem öðru líður' eða 'að minnsta kosti' á sér langa hefð og er gífurlega algeng í nútímamáli. Ég sé ekki forsendurnar fyrir því að amast við henni.

Í dag heyrði ég útvarpsfrétt sem hófst svo: „Forsætisráðherra er einhuga um að bygging vindorkuvera eigi að vera áfram undir hatti rammaáætlunar.“ Mér hnykkti aðeins við, vegna þess að þetta er óvenjuleg notkun lýsingarorðsins einhuga – yfirleitt er það notað um hóp fólks, í merkingunni 'sammála, á einu máli'. Þannig er sagt ríkisstjórnin er einhuga í málinu, dómnefndin var einhuga um niðurstöðuna, o.s.frv. Stundum er einhuga líka notað í merkingunni 'einróma' – „Ákvörðun um það var einhuga“ segir í Fréttablaðinu 2008. Orðið er oftast í stöðu sagnfyllingar en stundum er það þó notað hliðstætt með nafnorði – „Það var einhuga vilji til þess í stjórn sjóðsins að styrkja þetta verkefni“ segir í Morgunblaðinu 2004.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er einhuga sagt hafa merkinguna 'sammála, samþykkur' en í Íslenskri orðabók er að auki gefin merkingin 'mjög hugrakkur, ákveðinn' og sama gildir um Íslensk-danska orðabók Sigfúsar Blöndals. Vissulega þarf ekki að vera langt á milli 'ákveðinn' og 'sammála' – setningu eins og ríkisstjórnin var einhuga í málinu má skilja bæði sem svo að allir ráðherrarnir hafi verið sammála, en einnig sem svo að afstaða ríkisstjórnarinnar hafi verið mjög ákveðin. Merkingin 'mjög hugrakkur' er hins vegar líklega alveg horfin úr orðinu en kemur t.d. fram í Alþýðublaðinu 1937: „Fanst hann síðla dags og var tjaldað yfir líkinu, og fenginn til að vaka yfir tjaldinu ung stúlka, einhuga, sem Guðrún hét, frá Eiríksstöðum.“

Þegar einhuga merkir 'ákveðinn' – eða kannski 'einbeittur' – þarf það ekki að eiga við hóp fólks heldur er hægt að nota það um einstakling. Í Samvinnunni 1939 segir: „Hann var einhuga og viljastyrkur.“ Í Tímanum 1956 segir: „Ásgeir var einhuga samvinnumaður.“ Í Alþýðublaðinu 1967 segir: „Hann var einhuga í starfi, fáskiptinn mjög og óáleitinn samstarfsmaður.“ Í Morgunblaðinu 1991 segir: „Skúli, sem er einhuga og kappsfullur, vildi víst ekki láta undan.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „maður sem vílaði ekkert fyrir sér, var einhuga og ötull og lá úti í stórhríðum eins og ekkert væri.“ Í Skessuhorni 2013 segir: „Hann er einhuga um að vinna með stjórnendum sveitarfélagsins, skólaráði, starfsfólki og foreldrum að eflingu skólans.“

Víkjum þá aftur að setningunni sem varð tilefni þessa pistils – „Forsætisráðherra er einhuga um að bygging vindorkuvera eigi að vera áfram undir hatti rammaáætlunar.“ Samkvæmt því sem hér hefur komið fram getur þetta staðist, öfugt við það sem mér sýndist í fyrstu – ef við lítum svo á að einhuga merki þarna 'ákveðin, einbeitt'. Sú merking virðist eiga ágætlega við í þessu tilviki og því eru engar forsendur til að áfellast þann sem skrifaði fréttina fyrir að nota orðið ranglega. Hitt er annað mál að vegna þess að einhuga er langoftast notað um hóp og notkun orðsins um einstaklinga hefur alla tíð verið sjaldgæf er líklega rétt að forðast að nota orðið á þann hátt sem gert var í fréttinni – til að forðast ásakanir um rangt mál, þótt ekki væri annað.

Frétt ársins ef ekki áratugarins á sviði íslensks máls er sú að íslenska hafi verið valin, eitt tungumála auk ensku, til þróunar á nýrri kynslóð gervigreindarmállíkans OpenAI. Þótt ég hafi ekki komið nálægt þeirri vinnu sem liggur þar að baki finnst mér þetta sérstaklega ánægjulegt eftir að hafa varið vinnutíma mínum undanfarinn aldarfjórðung að talsverðu leyti í íslenska máltækni og tekið þátt í fjölda þróunarverkefna og samstarfsneta á því sviði. Oft fannst manni lítið miða og takmarkaður skilningur ríkja á mikilvægi þessa starfs en nú er bjart fram undan.

Árið 1998, fyrir 25 árum, fékk Rögnvaldur Ólafsson dósent okkur Þorgeir Sigurðsson til liðs við sig til að semja skýrslu um stöðu og framtíð íslenskrar tungutækni eins og þetta svið var þá nefnt. Á laugardagskvöldi þá um haustið settist ég við tölvuna og samdi eftirfarandi lista um tíu verkefni sem ég lagði til að unnið yrði að.

1. Ákveðnum aðilum (stofnunum eða fyrirtækjum) verði falin ábyrgð á einstökum verkefnum.
2. Helstu tölvuforrit á almennum markaði verði á íslensku (Windows, Word, Excel; Netscape, Internet Explorer; Eudora; ...)
3. Unnt verði að nota íslenska bókstafi (áéíóúýðþæöÁÉÍÓÚÝÐÞÆÖ) við allar aðstæður; í tölvum, GSM-símum o.s.frv.
4. Til verði góð hjálparforrit við ritun texta á íslensku, s.s. orðskiptiforrit, stafsetningarleiðréttingarforrit, málfarsleiðréttingarforrit o.fl.
5. Til verði góður íslenskur talgervill sem geti lesið upp íslenskan texta með skýrum og auðskiljanlegum framburði og eðlilegu tónfalli.
6. Komið verði upp stórri tölvutækri textaheild með íslenskum textum af sem fjölbreyttustum toga til að byggja áframhaldandi vinnu á.
7. Komið verði upp fullgreindu orðasafni (með málfræðilegri og merkingarlegri greiningu) til nota í áframhaldandi vinnu.
8. Unnið verði að þróun talgreiningar fyrir íslensku, með það að markmiði að til verði forrit sem geti túlkað eðlilegt íslenskt tal.
9. Unnið verði að þróun málgreiningar fyrir íslensku, með það að markmiði að geta greint íslenskan texta í orðflokka og setningarliði.
10. Unnið verði að þróun forrita til vélrænna þýðinga milli íslensku og annarra tungumála, m.a. til að auðvelda leit í gagnabönkum.

Þessi listi rataði með smávægilegum breytingum inn í skýrsluna sem við skiluðum af okkur vorið eftir. Mér finnst hann hafa staðist tímans tönn nokkuð vel, en það er fyrst núna, í lok máltækniverkefnis stjórnvalda, sem segja má að allir þessir verkþættir séu komnir í viðunandi horf. Það er svo forsenda þess að hægt sé að halda áfram, m.a. í samstarfi við alþjóðleg tæknifyrirtæki eins og tilkynnt var um í dag. Framtíð íslenskrar máltækni er björt!

Á dögum sem þessum verður manni óneitanlega gripið til hins ágæta orðs gluggaveður sem er skýrt 'bjart og fallegt veður sem virðist gott þegar litið er út um glugga' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi um þetta orð er í Morgunblaðinu 1985 þar sem það er bæði notað í fyrirsögn og inni í frétt: „En þó að sólin skíni veldur köld norðan golan því oft að úti er ískalt, það er sem sagt bara „gluggaveður“.“ Næsta dæmi er í Austra 1989: „Í Reykjavík er mjög oft svokallað „gluggaveður“ þegar sólin skín glatt, en kuldabelgingur er úti.“ Fyrstu árin er orðið oft haft innan gæsalappa eða talað um „svokallað gluggaveður“ sem sýnir að það er ekki orðið almennt þekkt. Væntanlega hefur það orðið til einhvern tíma á níunda áratugnum.

En orðið hefur þótt hitta í mark og breiddist fljótt út upp úr 1990. Á tímarit.is eru tæp 150 dæmi um það frá síðustu þremur áratugum og í Risamálheildinni eru dæmin á fjórða hundrað. Það er líka komið inn í orðabækur – ekki bara Íslenska nútímamálsorðabók, heldur líka Íslenska orðabók og ISLEX-orðabókina milli íslensku og Norðurlandamála. Árið 2016 var gerð úttekt í Morgunblaðinu á skrifum útlendinga á twitter um ýmis sérkenni íslensku og þar sagði: „Það vekur gjarnan athygli útlendinga að Íslendingar skuli eiga sérstakt orð yfir fyrirbærið „gluggaveður“. Twitter er þar ekki undanskilið en með vinsælli tístum tengt Íslandi hefur verið þetta bráðsnjalla orð […].“ Í greininni er svo birt íslensk þýðing á nokkrum tvítum um þetta.

Þetta er nefnilega eitt fárra íslenskra orða sem hafa orðið „útflutningsvara“. Í Urban Dictionary er flettiorðið window weather skilgreint á sama hátt og í íslensku og bætt við: „origin: An Icelandic expression: „Gluggaveður“ (literally: Window-weather).“ Orðið er líka á síðu sem heitir Does not Translate þar sem er að finna óþýðanleg orð – „Words and concepts that can't easily be translated to other languages“. Á netinu má finna fjölda greina og færslna um orðið, t.d. „How the Icelandic Word Gluggaveður Can Help You Appreciate Being at Home“, og „Embrace Icelandic concept Gluggaveður and appreciate outdoor weather from inside“. Á youtube má líka finna myndband á ensku um orðið í röðinni „Weird Icelandic Words“.

Í umræðum um breytingar á orðafari í nafni kynhlutleysis hefur því verið haldið fram að slíkar breytingar séu af hinu illa – þetta sé „handstýrð ritskoðun á tungumálinu, sprottin af pólitískum ástæðum“ eins og sagt var hér í gær. Það er látið sem þetta sé nýjung í íslensku en því fer fjarri – það má halda því fram að tilraunir til „handstýringar“ málsins megi rekja allt aftur á tólftu öld þegar Fyrsti málfræðingurinn svonefndi setti fram tillögur sínar um róttækar endurbætur á íslensku stafrófi. Þetta var gert af hugsjón sem má vel fella undir pólitík – „til þess at hægra verði að rita og lesa, sem nú tíðkast og á þessu landi, bæði lög og ættvísi eða þýðingar helgar, eða svo þau hin spaklegu fræði, er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti“.

Það er svo sem skilgreiningaratriði hvort þetta er kölluð „pólitísk handstýring“, en það er ljóst að allt frá því snemma á nítjándu öld og fram á þennan dag hefur stórfelld málstýring verið rekin undir merkjum „málhreinsunar“ þar sem leitast er við að útrýma erlendum orðum sem hafa komið inn í málið, áður einkum úr dönsku en seinna úr ensku, og smíða í þeirra stað orð úr íslensku hráefni. Það blandast auðvitað engum hugur um að þetta „hreinsunarstarf“ átti sér pólitískar forsendur, enda rekið af mestum krafti á þeim tíma sem Íslendingar voru að berjast fyrir sjálfstæði frá Dönum. Mörg þeirra orða sem reynt var að útrýma áttu sér langa hefð í málinu og féllu ágætlega að því en ætterni þeirra var nóg til að gera þau óalandi og óferjandi.

Sama má segja um þá baráttu gegn „málvillum“ sem hér var rekin af hörku alla síðustu öld og að nokkru leyti enn. Þar er reynt með handafli að snúa við ýmsum sjálfsprottnum málbreytingum sem margar hverjar eiga sér áratuga eða jafnvel aldagamla sögu og hafa náð til verulegs hluta málnotenda. Þessi barátta er líka hápólitísk, vegna þess að „málvillurnar“, eins og „þágufallssýki“ og „flámæli“ svo að dæmi séu nefnd, eru eða voru yfirleitt útbreiddari meðal hópa sem eiga undir högg að sækja í þjóðfélaginu efnahagslega og félagslega og búa ekki yfir menningarlegu auðmagni. Þannig hefur þessi barátta stuðlað að því að viðhalda eða auka stéttaskiptingu í landinu, þótt ég ætli ekki að gera því skóna að það hafi verið ætlunin.

Við erum flest alin upp við það að málið eigi að vera „hreint“ og „rétt“ og það sé beinlínis óþjóðlegt að draga þá stefnu í efa. Aftur á móti finnst mörgum að kynjapólitík eigi ekkert erindi inn í tungumálið og það sé misskilin jafnréttisbarátta að leitast við að draga úr karllægni málsins. Eðlilegt er að um þetta séu skiptar skoðanir en æskilegt að fólk sé sjálfu sér samkvæmt í málflutningi. Mér býður samt í grun – og hef raunar séð ýmis dæmi um það – að sama fólkið og hugnast ekki breytingar á málinu í átt til kynhlutleysis hafi iðulega velþóknun á „málhreinsun“ og baráttu gegn „málvillum“ þótt það sé ekki síður „handstýrð ritskoðun á tungumálinu, sprottin af pólitískum ástæðum“ eins og hér hefur verið rakið.

Sakleysisleg frétt um að í Menntaskólanum við Sund hafi starfsfólksfundir nú komið í stað starfsmannafunda hefur vakið gífurlega athygli og er nú t.d. mest lesna fréttin á vef Fréttablaðsins auk þess sem ótal þræðir á samfélagsmiðlum hafa spunnist af henni – langflestir til að hneykslast á breytingunni og fordæma hana, þótt óvíða sé gengið svo langt að kalla hana „afskræmingu“ eins og viðmælandi Fréttablaðsins gerir. Í fréttinni er haft eftir mér að ég skilji ástæðu breytingarinnar og styðji hana, en bendi jafnframt á að það er ekki alveg einfalt að skipta starfsmaður út fyrir starfsfólk – þá vantar eintöluna. En ég kom ekki öllu að í stuttu símaviðtali og finnst því ástæða til að hnykkja á nokkrum atriðum sem ég nefndi og bæta öðrum við.

Orðið starfsfólk er vitanlega gott og gilt íslenskt orð sem hefur tíðkast í málinu a.m.k. frá byrjun 20. aldar. Samsetningin starfsfólksfundur er eðlileg og samræmist fullkomlega íslenskum orðmyndunarreglum. Það er vissulega rétt að orðið rennur ekki eins vel og starfsmannafundur vegna samhljóðaklasans sem myndast við samsetninguna – fyrri liðurinn endar á lks (þótt k fall oftast brott í eðlilegum framburði) og sá seinni hefst á f. Þar er kominn fjögurra samhljóða klasi og slíkir klasar eru oft stirðir. En því fer fjarri að þetta sé einsdæmi. Í orðum eins og fólksfjöldi og fólksflutningar eru m.a.s. fimm samhljóða klasar (lksfj og lksfl) sem við kippum okkur ekkert upp við. Þar að auki er starfsfólksfundur einu atkvæði styttra en starfsmannafundur.

Í hverju er þá „afskræmingin“ fólgin? Þarna er verið að setja nýtt en rétt myndað íslenskt orð í stað annars rétt myndaðs orðs sem hefð er fyrir. Það getur ómögulega verið „afskræming“ að bæta rétt mynduðu orði við málið. Ný orð auðga málið. Það er ekki eins og verið sé að þvinga fólk til að nota þetta nýja orð þótt það sé notað í opinberum gögnum skólans. Þetta snýst um að taka tillit til þeirra sem finnst orð sem enda á -maður ekki höfða til sín. Mörgum virðist finnast eðlilegt að gera lítið úr þeirri tilfinningu en hún er ekki tilbúningur. Það er ljóst að konur nota slík orð sjaldan um sjálfar sig ef annars er kostur – þær segja t.d. nánast aldrei ég er mikill X-maður, heldur ég er mikil X-kona eða ég er mikil X-manneskja eins og ég hef sýnt fram á.

Vissulega er alltaf snúið að skipta út orðum sem hefð er fyrir að nota og það tekur okkur tíma að venjast nýjum orðum. Þess vegna er mjög eðlilegt að skiptar skoðanir séu um breytingu af þessu tagi, en hér verður þó ekki annað sagt en viðbrögðin séu langt umfram það sem eðlilegt má telja. En eins og í umræðunni um orðið fiskari fyrr á árinu er augljóst að það er ekki nýjungin sjálf, í þessu tilviki orðið starfsfólksfundur, sem veldur mestum óróa, heldur ástæða hennar – tilhneiging og vilji til að draga úr karllægni málsins. Það kemur greinilega fram í meginhluta þeirra ótalmörgu athugasemda sem gerðar hafa verið við fréttina. Í því felst „afskræmingin“ að mati þeirra sem fordæma breytinguna. Ég er ósammála.

Elsta dæmi um orðið grúppa á tímarit.is og í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr Framsókn 1898 þar sem lýst er heimsókn í Glyptotekið í Kaupmannahöfn: „Svo þegar lengra er gengið, verða fyrir manni margar líkneskjur eptir annan franskan listamann Bárrías að nafni, þar er t. a. m. ein grúppa (grúppa kallast það, ef að 3. 4. osv. frv. myndir standa saman á einni plötu) sem er tekin úr sögu Rómverja.“ Ýmislegt sýnir að þessi texti er þýðing og þarna er liggur augljóslega danska orðið gruppe að baki. En næsta dæmi er úr vesturíslenska blaðinu Heimskringlu 1933 þar sem stendur „þessir þorpakofar voru bygðir saman í “grúppum”“ og er væntanlega af enska orðinu group. Orðið grúppa í íslensku styðst því bæði við danskar og enskar samsvaranir.

Þegar erlend orð eru tekin inn í íslensku þarf yfirleitt að laga þau eitthvað að málinu, einkum í framburði og stafsetningu. Áður fyrr komu langflest tökuorð í gegnum ritmálið og því eðlilegt að það hafi verið ráðandi í aðlöguninni. Til að fella gruppe að íslensku þurfti einungis að breyta stofnsérhljóðinu u í ú og endasérhljóðinu e í a. En tvíritað -pp- í íslensku er borið fram með svokölluðum aðblæstri, eiginlega h-hljóði á undan lokhljóðinu [kruhpa], eins og skrifað væri grúhpa. Í dönsku er hins vegar enginn aðblástur – þar er framburðurinn [gʁubə] þar sem stutt b kemur á eftir stuttu ú. Sú atkvæðagerð er ekki til í íslensku og stutta sérhljóðið veldur því að við skynjum yfirleitt langt bb í slíkum tilvikum – eins og borið væri fram grúbba.

Nýlega var sagt hér í færslu „nú skrifa allir „grúbba““. Þetta er reyndar mjög ofmælt en vissulega er það rétt að þarna tíðkast tvenns konar ritháttur. Eins og skýrt er hér að framan er grúppa það sem búast mætti við út frá rituðu máli og er viðurkenndur ritháttur, en út frá framburði liggur grúbba beinast við. Risamálheildin bendir til þess að sá ritháttur sé nær eingöngu bundinn við óformlegt málsnið þótt grúppa sé líka aðalmyndin þar. Nú á tímum heyrum við mjög mikið af erlendum málum, bæði á ferðalögum, í fjölmiðlum og á netinu, og því má búast við að framburður sé mun þungvægari í aðlögun og meðferð tökuorða en áður. Vissulega heyrum við aðallega ensku en ekki dönsku, en þar er framburðurinn líka án aðblásturs, [ɡruːp].

Annað svipað en þó svolítið frábrugðið dæmi má taka af orðinu túpa í merkingunni 'hólkur úr plasti eða málmi fyrir kremkennt efni' sem er tökuorð úr dönsku, tube. Elstu dæmi um orðið í þeirri merkingu eru frá því 1911. Í Norðra stendur „Skócreame í túpum á svarta, brúna og gula skó“ en í Gjallahorni stendur „Filscreme í túbum á svarta, brúna og gula skó“. Þarna er orðið sem sé ýmist ritað með p eða b – túpa eða túba. Rithátturinn túba samsvarar dönskum rithætti, og raunar dönskum framburði líka. Hins vegar er hann í ósamræmi við íslenskar ritvenjur þar sem b er yfirleitt ekki haft milli sérhljóða heldur p. Þar við bætist að í norðlenskum (harðmælis)framburði er aldrei borið fram ófráblásið b í slíkri stöðu heldur fráblásið p.

Þótt túpa sé viðurkenndur ritháttur orðsins í samræmi við íslenska rithefð hefur rithátturinn túba einnig verið algengur alla tíð (og er viðurkenndur sem heiti á hljóðfæri). Í sunnlenskum framburði stendur p milli sérhljóða fyrir ófráblásið hljóð, eins og í tapa, þannig að þetta olli engum vandkvæðum þar. En til að fella orðið túba að norðlensku hljóðkerfi voru farnar tvær mismunandi leiðir. Annars vegar var lokhljóðið gert fráblásið, p, [tʰuːpʰa] og þannig náðist venjulegt samræmi milli ritunar og framburðar. En hin leiðin var að lengja lokhljóðið b og bera orðið fram [tʰupːa] túbba, því að langt bb milli sérhljóða fellur að norðlensku hljóðkerfi þótt stutt b geri það ekki. Fáein slík dæmi má finna á tímarit.is, flest úr norðlenska blaðinu Degi.

Í gær vakti Guðmundur Andri Thorsson máls á því hér að atviksorðið aukinheldur sem Halldór Laxness notaði iðulega í merkingunni 'hvað þá' og er gefið upp í þeirri merkingu einni í Íslenskri orðabók er núna oftast notað í merkingunni 'auk þess' og sú merking ein er gefin upp í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmið um þetta samband er í bréfi frá 1569: „En eg gaf og gef þar sodan svar upp a um fyrr greinda iord at auckin helldur mun eg skial hafa fyrir heni at eg hef alldri heyrt þess gettit at hun nockun tima hafi komit i eign mins faudurs.“ Þarna er er merkingin sennilega 'hvað þá' – þetta virðist merkja eitthvað í átt við 'ég hef aldrei heyrt þess getið að jörðin hafi komist í eigu föður míns, hvað þá að ég hafi skjal fyrir henni'.

Sama merking kemur fram í ævisögu Eiríks á Brúnum frá seinustu áratugum 19. aldar: „það er ekkert látið gjöra úti við, hvorki sumar né vetur, ekki svo mikið sem að mjólka kýr, bændur og prestar gjöra það sjálfir, biskupinn aukin heldur aðrir.“ Sama máli gegnir um elsta dæmi á tímarit.is, í Fjallkonunni 1907: „Hér eru sóknirnar svo stórar og vegalengdirnar svo miklar, ár og aðrar torfærur svo margar að það er alveg ógjörningur frá fjölda af bæjum í skammdegi og harðviðrum vetrartímans fyrir fullorðið fólk, aukin heldur fyrir börn að sækja kirkja nema svo sem einu sinni á vetri eða tvisvar.“ Í Íslenzkri setningafræði Jakobs Jóh. Smára frá 1920 segir: „kaðallinn var ekki faðmur á lengd, aukinheldur meira (=hvað þá meira)“.

Það er athyglisvert að Jakobi finnst ástæða til að skýra aukinheldur sem bendir til þess að það hafi ekki verið algengt og merkingin á reiki – hún virðist önnur í Fram 1917: „Þarna misskilur höf. víst orðin kleif og gjögur. Hann lætur þau bæði þýða lægð eða slakka í landinu, en hvorttveggja er einmitt upphækkað land. Orðið »gjögur,« lætur höf. aukin heldur þýða »gjá.«.“ Hér verður ekki betur séð en þetta merki 'auk þess'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 stendur við orðið aukin: „adv. i Forb. aukin heldur (pop.) = auk heldur.“ Skammstöfunin pop. merkir 'populær', þ.e. óformlegt mál. Það er ekki fyrr en upp úr 1940 sem farið er að nota orðið eitthvað í riti, hugsanlega fyrir áhrif frá Halldóri Laxness sem notaði það fyrst í Heimsljósi.

Orðið var þó frekar sjaldgæft fram um 1980 en tók þá mikinn kipp og hefur verið mjög algengt síðustu 30 ár – 20 sinnum algengara á tímarit.is áratuginn 2000-2009 en áratuginn 1970-1979. Þetta virðist þó vera fyrst og fremst ritmálsorð – samkvæmt Risamálheildinni er það margfalt sjaldgæfara á samfélagsmiðlum sem endurspegla óformlegt mál. Framan af var það yfirleitt skrifað í tvennu lagi í samræmi við uppruna en það er e.t.v. líka fyrir áhrif frá Halldóri Laxness sem orðið er oftast skrifað í einu lagi eftir 1940 þótt nokkuð sé einnig um það alveg fram undir þetta að skrifað sé aukin heldur. Báðar merkingarnar eru líka algengar framan af en eftir því sem líður á öldina nær merkingin 'auk þess' yfirhöndinni og er nær einhöfð síðustu áratugina.

Orðið menningarnám skýtur sífellt oftar upp kollinum og hefur verið áberandi undanfarið í umræðu um uppsetningu Íslensku óperunnar á Madame Butterfly. Þar er þetta notað yfir cultural appropriation sem „merkir þegar við tökum eitthvað að láni úr menningu annarra og hugsum ekki út í eða yfirfærum hvaða gildi það hefur í þeirri menningu“. Elsta dæmi sem ég hef fundið um orðið í þessari merkingu er í grein Kristjáns Kristjánssonar í Morgunblaðinu 1997 þar sem segir m.a.: „Menningarnám („cultural appropriation“) er orðið yfir þetta; og „nám“ vísar þá til hernáms, ekki lærdóms!“ En eins og bent var á hér í gær er hægt að skilja orðið á fleiri en einn veg og það hefur einnig verið notað í öðrum merkingum.

Orðið menningarnám er nefnilega að finna í tveimur íðorðasöfnum í Íðorðabankanum og í báðum tilvikum þýðing á acculturation sem er allt annað en cultural appropriation. Í þessum söfnum er það skilgreint 'aðlögun að nýju menningar-umhorfi' eða 'aðlögun barns að menningarháttum samfélagsins'. Sú er greinilega merking orðsins í Uppeldi og menntun 2000: „Um leið og barnið verður þátttakandi í málsamfélagi fær það einnig aðgang að menningu viðkomandi tungumáls. […] Þegar barnið eldist og fer í skóla fer það eftir menningu skólans hvernig barninu gengur. Sé menning heimilisins og ráðandi menning innan skólans sú sama eða svipuð, heldur menningarnám og máltaka barnsins yfirleitt áfram án erfiðleika eða árekstra.“

En orðið hefur einnig verið notað í enn annarri merkingu. Í Mosfellingi 2008 segir að í nýjum framhaldsskóla í Mosfellsbæ verði lögð „Áhersla á heilsu-, íþrótta- og menningarnám auk umhverfis- og orkufræða“ og í Morgunblaðinu 2015 segir: „Ég fór að læra viðskiptafræði og þaðan í þverfaglegt tungu- mála-, viðskiptafræði- og menningarnám í Danmörku.“ Í þessum tilvikum er augljóslega verið að lýsa þeirri tegund skólanáms sem um er að ræða – hvorki aðlögun barna að samfélagi né yfirtöku menningar. Það eru sem sé til dæmi um orðið í þremur mismunandi merkingum en að undanförnu hefur fyrstnefnda merkingin (cultural appropriation) þó verið yfirgnæfandi eins og marka má bæði af tímarit.is og Risamálheildinni.

Nú er auðvitað algengt að orð í almennu máli séu notuð í fleiri en einni merkingu og veldur sjaldan vandræðum. En í þessu tilviki er um að ræða íðorð notuð yfir nákvæmlega skilgreind hugtök, og íðorð lúta dálítið öðrum reglum en orð í almennu máli – þurfa m.a. að vera ótvíræð. Þess vegna er óheppilegt að menningarnám skuli notað í þessum mismunandi merkingum. Erfitt er að sjá í hvaða merkingu orðið hafi fyrst verið notað en tilvist þess í tveimur íðorðasöfnum bendir þó til þess að sú merking sem þau hafa þar (acculturation) sé elst. Svo má líka velta fyrir sér hversu heppilegt það sé að nota menningarnám yfir cultural appropriation í ljósi þess að „námið“ er yfirleitt án samþykkis eða í óþökk „eigenda“ viðkomandi menningar.

Í þessu samhengi má benda á að fyrir löngu er hætt að tala um landnámsbyggðir Ísraelsmanna á Vesturbakkanum og í staðinn talað um landtökubyggðir. Hliðstætt því mætti hugsa sér að tala um menningartöku en menningarrán er líka lipurt og lýsandi orð. Jafnvel mætti hugsa sér menningarhrifs (hrifs er gamalt orð þótt það sé sjaldgæft í seinni tíð) – öll þessi orð komu fram í umræðu hér í gær. Ég hef vissulega margsinnis lýst þeirri skoðun að almennt sé óheppilegt að hrófla við orðum sem hafa unnið sér hefð í málinu enda þótt okkur finnist þau ekki alls kostar heppileg. En menningarnám er ekki gamalt í málinu og hefur lítið verið notað þangað til mjög nýlega, þannig að spurningin er hvort það sé orðið of fast – tíminn verður að skera úr um það.