Um daginn spurði kona hvaða orð hún gæti notað um sig og sonardóttur sína – hafði séð orðið ömmgur um konu og dótturdóttur hennar en fannst það eitthvað skrítið. Í umræðum var bent á að orðið langmæðgur væri stundum notað í þessari merkingu. Það orð er reyndar hvergi í orðabókum, aðeins á Nýyrðavef Árnastofnunar þar sem það er skýrt 'amma og dóttur- eða sonardóttir'. Á tímarit.is eru innan við 30 dæmi um orðið, það elsta í Vísi 1945: „Hún lét eftir sig tveggja ára dóttur, sem bar nafn ömmu sinnar, Ástríðar, og var mikið ástríki á milli þeirra langmæðgna.“ Orðið virðist þó oftar notað um ömmu og dótturdóttur en sonardóttur, en einnig eru dæmi um að það nái yfir ömmu, dóttur og dótturdóttur eða jafnvel fleiri ættliði.

Orðið langfeðgar er aftur á móti í gamalt í málinu – elsta dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um það er frá 17. öld. Það orð er bæði í Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók skýrt 'forfeður í beinan karllegg'. Sú merking er vissulega algeng og kemur t.d. fram í „Hafa langfeðgar hans búið um langan aldur á Halldórsstöðum í Laxárdal í S.-Þingeyjarsýslu“ í Sindra 1922, og „Faðir minn var að elta þorskinn en þessir langfeðgar mínir voru allir útvegsbændur“ í Þjóðviljanum 1985. Hliðstæð merking er stöku sinnum lögð í orðið langmæðgur líka, eins og í Fréttablaðinu 2020: „Skagfirskar langmæðgur Sveinbjargar Sveinbjörnsdóttur leituðu sterkt á hug hennar og hún ákvað að skrifa um þær sína fyrstu skáldsögu.“

En skýring orðabókanna á langfeðgar er þó ekki fullnægjandi því að orðið er ekki bara notað um forfeður heldur líka oft um afa og sonar- eða dótturson, hliðstætt við venjulega notkun á langmæðgur. Þannig skrifar dóttursonur um afa sinn í Tímanum 1987: „Þrátt fyrir pólitískt bráðlyndi okkar langfeðga, var afi ávallt fyrri til sátta og hafði þar vit fyrir unglingnum.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir um mann og afa hans: „Á vissan hátt var það líkt og skóli fyrir okkur sem yngri vorum að hlýða á þá langfeðga ræða saman.“ Í orðabókunum þarf því að bæta við annarri merkingu í langfeðgar, 'afi og sonar- eða dóttursonur' og einnig bæta orðinu langmæðgur við sem sjálfstæðri flettu með tveimur merkingum hliðstætt við langfeðgar.

Svo að aftur sé komið að upphafi umræðunnar má segja að langmæðgur sé ekki að öllu leyti heppilegt orð yfir konu og dóttur- eða sonardóttur hennar. Það er bæði vegna þess að merking orðsins er ekki alveg ótvíræð – það gæti líka falið í sér milliliðinn, þ.e. dóttur eldri konunnar og móður barnsins – og einnig vegna þess að fyrri liðurinn lang- gæti bent til þess að um langömmu og barnabarnabarn væri að ræða. Orðið mæðgur er myndað með g-viðskeyti (og hljóðvarpi) af móðir og þótt -g- sé ekki virkt viðskeyti í nútímamáli má alveg hugsa sér að mynda orð af amma á sama hátt. Það ætti þó reyndar væntanlega að vera myndað af stofninum amm- án hljóðvarps og vera *ammgur frekar en ömmgur.

Ég segi „ætti“ vegna þess að ef orðið væri myndað á sama hátt og mæðgur ætti þarna ekki að vera neitt hljóðvarp – þessari orðmyndun fylgdi ekki u-hljóðvarpið a > ö. En þótt æ-ið í mæðgur sé ekki komið úr fleirtölunni mæður (enda aðeins um eina móður að ræða) heldur tilkomið með hljóðvarpi sem tengist viðskeytinu er trúlegt að málnotendur skynji mæð- í mæðgur sem fleirtölu, enda óneitanlega um fleiri en eina konu að ræða. Á sama hátt finnst málnotendum eðlilegt að nota fleirtölumyndina ömm- frekar en eintöluna amm- vegna þess að konurnar eru fleiri en ein, þótt vissulega sé aðeins ein þeirra amma. Á endanum eru það auðvitað málnotendur sem ráða hvaða orð komast í umferð en ekki málfræðingar – vilji fólk nota ömmgur gerir það það.

Um daginn sá ég bent á það hjá Facebookvini að þótt orðið kjúlli sé vissulega í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er það ekki að finna í neinni íslenskri orðabók þrátt fyrir að flestir Íslendingar noti það sennilega eða a.m.k. þekki. Þetta orð, sem er vitanlega stytting eða gæluyrði fyrir kjúklingur, er fjarri því að vera nýtt í málinu. Elsta dæmi á tímarit.is er í sögu eftir Þorstein Antonsson í Lystræningjanum 1980: „Nanna hlustaði með öðru eyranu og varla það, hugsaði um hvað gera þyrfti. Kaupa rauðkál rauðbeður með kjúlla.“ Þar sem orðið tilheyrir óformlegu málsniði eins og aðrar slíkar styttingar segir aldur og tíðni þess á prenti væntanlega ekki alla söguna, en orðið verður algengt í rituðu máli kringum aldamótin.

Slíkar styttingar eða gæluyrði eru gífurlega margar og algengar í óformlegu málsniði, einkum talmáli. Stundum eru þær það algengar og útbreiddar að flestir málnotendur nota þær eða þekkja, og þá er vitanlega ástæða til að skrá þær í orðabækur. Í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1983 var t.d. að finna orðin hjúkka sem var skýrt „hjúkrunarkona (gæluyrði)“ og lögga sem var merkt með ? og skýrt „lögregla, lögreglumaður (niðrandi stytting)“. Í ritdómi var bent á að það yrði „naumast sagt að þessar umsagnir um stílgildi orðanna hitti í mark (nema gert sé ráð fyrir að löggum beri meiri virðing en hjúkkum)“. Í nýjustu útgáfu bókarinnar eru orðin hins vegar án spurningarmerkis en merkt „óforml.“.

Þessar styttingar eru af ýmsum tegundum en margar hverjar myndaðar á svipaðan hátt og gælunöfn, svo sem með því að lengja eitthvert samhljóð í grunnorðinu og hugsanlega samlaga það öðrum, eins og þegar kl verður ll í kjúklingur > kjúlli, eins og lf > ll í Úlfar > Úlli og lk > ll í stúlka > Stúlla. Sama gildir um gr > gg í lögregla > lögga og kr > kk í hjúkrunarkona > hjúkka. Ýmsum öðrum aðferðum er einnig beitt til að mynda gælunöfn og gæluyrði. Viðskeytið -ó, eins og í Sigló, Kvennó, Iðnó, púkó, sleikjó, Samfó o.s.frv. var mjög algengt í slíkri orðmyndun áður fyrr en er sennilega minna notað til nýmyndunar núorðið. Stundum gegnir viðskeytið -ari einnig þessu hlutverki, eins og í Ólsari og fössari.

En iðulega er tíðni og útbreiðsla orða af þessu tagi miklu takmarkaðri – þau eru oft bundin við ákveðinn hóp, t.d. aldurshóp, skólafélaga, kunningjahóp, vinnufélaga, fjölskyldu o.s.frv. Þau eru líka iðulega einnota – fólk bregður þeim fyrir sig og þau eru þá skiljanleg út frá samhengi, en aldrei notuð aftur. Eins geta orð af þessu tagi komist í tísku um tíma en gleymast svo fljótt. Orðið fössari var t.d. valið orð ársins 2015 og er í BÍN en ég veit ekki hvort það er lífvænlegt – það er a.m.k. ekki komið inn í orðabækur. Í Orðabók um slangur sem kom út 1982 er að finna styttinguna Orðó fyrir Orðabók Háskólans. Það helgast af því að höfundar bókarinnar unnu þar allir um tíma, en tæpast hafa margir aðrir notað þetta orð.

Mjög mörg orð af þessu tagi eiga því ekkert erindi í orðabækur – ýmist vegna þess að þau hafa svo takmarkaða notkun og útbreiðslu (í tíma eða rúmi) eða vegna þess að þau eru svo gagnsæ að þau þarfnast ekki skýringar. Það má vel halda því fram að það síðarnefnda gildi um orðið kjúlli. En vegna þess að það er orðið meira en 40 ára gamalt og er mjög útbreitt í málinu fyndist mér samt ekkert óeðlilegt að skrá það í orðabækur.

Í gær sá ég umræðu um það í hópnum Skemmtileg íslensk orð hvaða orðflokkur gær væri. Skoðun flestra var að það væri atviksorð en sum töldu það þó frekar nafnorð. Við höfum væntanlega flest lært að þetta sé atviksorð og þannig er það flokkað í flestum orðabókum og kennslubókum, held ég, sem og í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Undantekning er þó Ritmálssafn Árnastofnunar þar sem gær er flokkað sem nafnorð í hvorugkyni. Í Den Danske Ordbog er går sem er auðvitað sama orð og kemur eingöngu fyrir í sambandinu i går flokkað sem nafnorð. Samsvarandi orð í þýsku, gestern, er hins vegar flokkað sem atviksorð enda stendur það sjálfstætt en ekki með forsetningu.

Vissulega er hægt að færa bæði merkingarleg og beygingarleg rök fyrir því að gær sé atviksorð. Það kemur eingöngu fyrir í sambandinu í gær sem hefur atvikslega merkingu – í setningum eins og ég kom í gær getum við sett dæmigerð atviksorð eins og áðan, nýlega o.s.frv. í staðinn fyrir í gær. En þar koma atviksorðin í stað sambandsins í gær, ekki bara í stað orðsins gær. Við getum líka tekið setningu eins og ég kom í morgun og sett áðan eða nýlega í staðinn fyrir í morgun en samt dettur engum í hug að segja að morgun sé atviksorð. Ástæðan er auðvitað sú að morgun kemur fyrir sjálfstætt, utan sambandsins í morgun, en gær kemur eingöngu fyrir í þessu sambandi. Merkingarlegu rökin duga því varla ein og sér.

Sú staðreynd að gær kemur eingöngu fyrir í þessu sambandi er líka notuð sem rök fyrir greiningu orðsins sem atviksorðs. Á bak við það virðist liggja sú hugmynd að öll nafnorð hljóti að geta komið fyrir í mismunandi beygingarmyndum. En því fer fjarri – það er til sægur nafnorða sem koma eingöngu fyrir í einu orðasambandi og þar af leiðandi aðeins í einni beygingarmynd. Engum dettur í hug að flokka takteinum, boðstólum og kyrrþey sem atviksorð þótt þau komi aðeins fyrir í samböndunum á takteinum, á boðstólum og í kyrrþey. Ástæðan er sú að við tengjum orðhlutana -teinn, -stóll og -þeyr við orðin teinn, stóll og þeyr sem auðvitað eru til sjálfstæð, og hikum þess vegna ekki við að greina samsetningarnar sem nafnorð.

Þannig er það ekki með gær – við finnum það hvergi sem seinni lið samsetninga (nema fyrragær). En sama máli gegnir t.d. með tagi (eða tæi) í samböndum eins og af þessu/ýmsu tagi. Það kemur eingöngu fyrir í þessari mynd og er ekki að finna í neinum samsetningum. Samt sem áður er það ævinlega flokkað sem hvorugkynsnafnorð. Líklega er það endingin -i sem er þágufallsending allra sterkra hvorugkynsorða sem ýtir undir þá flokkun. Orðið gær hefur enga endingu, enda stendur það í þolfalli (ef það er fallorð) og sterk hvorugkynsorð eru endingarlaus í þolfalli. Það eru þess vegna engar beygingarlegar eða orðmyndunarlegar vísbendingar um að gær sé nafnorð. En ekki heldur gegn því að það sé nafnorð.

Þá má leita til upprunans. Í Íslenskri orðsifjabók er orðið tengt við gestern í þýsku, gistradagis í gotnesku (sem merkir reyndar 'á morgun' eins og í gær gat gert í skáldamáli) og hĕrī í latínu sem allt eru atviksorð. Í þessum málum stendur orðið ekki á eftir forsetningu eins og í íslensku og dönsku – hún er síðari tíma viðbót. Það er því engin ástæða til að efast um að gær sé upphaflega atviksorð, en það er fjarri því að vera einsdæmi að orð flytjist milli flokka. Nægir að nefna atviksorðið stundum sem er upphaflega þágufall fleirtölu af nafnorðinu stund, og nafnorðið nó í sambandinu á nóinu sem er komið úr ensku neituninni no. Orðin já og nei eru oftast greind sem atviksorð (eða upphrópanir) en geta einnig verið nafnorð. O.s.frv.

Hvorki merkingarleg né beygingarleg né orðsifjafræðileg rök duga því til að sýna fram á að gær sé atviksorð. Aftur á móti bendir setningafræðileg staða orðsins eindregið til þess að það sé nafnorð. Það stendur á eftir dæmigerðri forsetningu, í, í samböndum sem virðast alveg hliðstæð við sambönd í og ótvíræðra nafnorða – í dag, í morgun, í kvöld. Einnig má benda á hliðstæðu við sambandið í fyrradag. Orðið fyrradag er ekki til í nefnifalli – það kemur bara fyrir í þessu sambandi, rétt eins og gær, en engum dettur þó í hug að kalla það atviksorð. Er eitthvert vit í að segja að í dag og í fyrradag séu sambönd forsetningar og nafnorðs, en í gær sé samband tveggja atviksorða (í telst ekki forsetning nema stjórna falli)?

Að öllu samanlögðu tel ég engan vafa leika á því að réttast sé að greina gær sem nafnorð. En þá vaknar spurningin: Í hvaða kyni? Því er ekki auðvelt að svara. Þær vísbendingar sem við notum venjulega til að greina kyn nafnorða eru beygingin, greinirinn, kyn lýsingarorða og fornafna sem með þeim standa, og kyn fornafna sem vísa til þeirra. Engu þessara einkenna er til að dreifa hér og þá er aðeins eftir að líta á gerð orðsins sjálfs. Í sjálfu sér gæti orð af þessu tagi verið í hvaða kyni sem er en einhvern veginn finnst mér eðlilegast að telja þetta hvorugkyn. Í raun er þetta þó eingöngu fræðileg spurning – vegna þess að orðið kemur eingöngu fyrir í einu sambandi, og aldrei er vísað til þess með fornafni, reynir aldrei á kynið.

Nafnorðið gerandi hefur fleiri en eitt hlutverk. Í málfræði táknar það „þann sem gerir eitthvað, framkvæmir einhvern verknað, vinnur eitthvert verk“ eins og segir í íðorðasafni í málfræði í Íðorðabankanum. Í þessari merkingu er orðið hlutlaust, notað með fjölbreyttum sögnum – tala, kyssa, vinna, borða, lesa, berja, meiða, drepa taka allar með sér geranda. En auk þess hefur orðið lengi verið notað í lagamáli og dómum um fólk sem brýtur eitthvað af sér eða hagar sér á refsiverðan hátt – talað er um gerendur í fjársvikamálum, þjófnaðarmálum, morðmálum og ýmsum öðrum tegundum afbrota. Síðast en ekki síst er talað um gerendur í kynferðisbrotamálum en notkun orðsins á því sviði hefur aukist mjög á undanförnum árum.

Í tengslum við notkun orðsins gerandi um fólk sem brýtur eitthvað af sér hefur orðið áhugaverð breyting á setningafræðilegri hegðun þess. Nú tekur það iðulega með sér nafnorð í eignarfalli sem lýsir því hvers eðlis umrædd meingerð er – talað er um geranda eineltis, geranda ofbeldis, geranda afbrots, geranda árásar og fleira í þeim dúr, og í kjölfar bankahrunsins 2008 var líka iðulega talað um gerendur hrunsins. Þessi notkun orðsins virðist ekki nema svona þrjátíu ára gömul. Elstu dæmi sem ég finn um hana eru frá 1991 og örfá dæmi eru til frá tíunda áratug síðustu aldar. Notkunin hefst hins vegar að ráði um aldamót og hefur farið stöðugt vaxandi síðan samfara aukinni umræðu um mál af þessu tagi.

Það er auðvitað algengt að nafnorð sem eru mynduð af sögnum með viðskeytinu -andi (upphaflega lýsingarháttur nútíðar) taki með sér eignarfallsorð. Við tölum um eiganda hússins, notendur þjónustunnar, lesendur blaðsins o.s.frv. Í þeim tilvikum tekur samsvarandi sögn oft sams konar nafnorð sem andlag – við tölum um að eiga húsið, nota þjónustuna, lesa blaðið o.s.frv. En því er ekki til að dreifa með sögnina gera – við segjum ekki *gera einelti, *gera ofbeldi, *gera hrunið eða neitt slíkt. Það er þó ekki einsdæmi að orð myndað með -andi samsvari viðkomandi sögn ekki að þessu leyti. Við tölum t.d. um nemendur skólans þótt ekki sé talað um að *nema skólann. Tengsl -andi-orðs við eignarfallsorðið geta verið mismunandi.

En eignarfall með orðinu gerandi getur líka haft annað hlutverk en að lýsa eðli meingerðarinnar – það getur líka staðið fyrir þolanda hennar, einkum í eineltis- og kynferðisbrotamálum. Nú er t.d. sagt ég hætti að óttast geranda minn, hann gat horfst í augu við gerendur sína, þó er hún enn hrædd við geranda sinn, það er verið að hylma yfir með geranda hennar o.s.frv. Þessi notkun eignarfalls með gerandi er mjög nýleg – elsta dæmi sem ég fann um hana er frá 2007 en árið 2012 blossar hún upp og hefur breiðst mjög út á síðustu árum í kjölfar #metoo. Væntanlega er hún tilkomin fyrir áhrif frá hliðstæðum samböndum þar sem þolandinn er í eignarfalli eins og morðingi hans, nauðgari hennar o.fl.

Þar er þó sá munur eins og áður að samræmi er milli nafnorðsins og samsvarandi sagnar – við segjum myrða hann, nauðga henni o.s.frv. Við segjum hins vegar ekki *gera mig/mér, *gera hana/henni. Þar verður að koma eitthvað meira, annað andlag – gera mér/henni mein/miska. En þótt þarna sé ekki samræmi á milli er ástæðulaust að amast við samböndum eins og gerandi minn/hennar/hans o.s.frv. Merkingartengsl milli nafnorðs sem er höfuðorð í nafnlið og eignarfalls sem það tekur með sér geta verið með ýmsu móti. Þó sakar ekki að nefna að í orðinu meingerðamaður sem er gamalt í málinu en mjög sjaldgæft koma bæði andlögin fyrir. Það mætti hugsa sér að segja meingerðamaður minn í stað gerandi minn.

Í kverinu Gætum tungunnar sem kom út 1984 segir:

• Maður sagði: Líttu við í kvöld.
• Hann hugsaði: Líttu inn, eða Komdu við.
• (Að líta við merkir að líta um öxl, horfa til baka; en það merkir ekki að líta inn eða koma við.)

Það er ekki einsdæmi að amast hafi verið við notkun sambandsins líta við í áðurgreindri merkingu. Gísli Jónsson gerði það t.d. í þætti sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1984, og Guðni Kolbeinsson sagði í Helgarpóstinum 1995: „Við getum komið við á einhverjum stað og litið inn til kunningjanna. Hins vegar megum við ekki slá þessu tvennu saman og fara að líta við hjá þeim. Líta við merkir bara að snúa höfðinu og líta um öxl.“ Í þætti sínum 1985 birti Gísli Jónsson þó bréf frá Kristjáni Jónssyni frá Garðsstöðum þar sem sagði: „„Að líta við“ merkir auðvitað að líta um öxl […] en ég kannast við það í merkingunni að ætla að koma við og þykir það ekki ljótt. Vil ég því ekki fordæma það heiftarlega.“

En á hverju byggist þessi andstaða? Vorið 1985 skrifaði ég grein í Skímu þar sem m.a. var vísað í Gætum tungunnar og sagt: „Manni er líka sagt að það megi ekki segja líta við í merkingunni 'koma við' eða 'líta inn', því að líta við merki 'líta um öxl'; en af hverju má þá nota koma við í merkingunni 'líta inn', þó að koma við merki líka 'snerta'?“ Þessu svaraði Helgi Hálfdanarson, höfundur kversins: „Við spurningu Eiríks um […] líta við og koma við hygg ég ráðlegast að leita svara í orðabók Sigfúsar Blöndals eða Árna Böðvarssonar og láta sér lynda það sem þar er sagt.“ Og bætti við: „Sambandið líta við í merkingunni koma við eða líta inn finnst hvergi í orðabók; og væri þó e.t.v. tímabært að benda á það sem málleysu.“

Það var vissulega rétt hjá Helga Hálfdanarsyni árið 1984 að líta við í merkingunni 'koma við' eða 'líta inn' fannst þá ekki í neinum orðabókum. En alkunna er að ýmis orð og merkingar sem til eru í málinu hafa ekki komist í orðabækur, og það tekur tíma fyrir ný orð og merkingar að komast þangað inn. Ljóst er að þessi merking er a.m.k. hátt í aldargömul, því að í Vísi 1930 auglýsir skóverslun: „Þegar þér þurfið á bamaskófatnaði að halda, þá gerið svo vel og líta við hjá okkur.“ Eftir 1950 verður merkingin algeng. Hún komst loks inn í þriðju útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 2002, að vísu merkt !? sem táknar að hún njóti ekki fullrar viðurkenningar, en hins vegar er hún nefnd alveg athugasemdalaust í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Eins og áður kom fram segir í Gætum tungunnar að líta við merki 'að líta um öxl, horfa til baka' og Guðni Kolbeinsson sagði: „Líta við merkir bara að snúa höfðinu og líta um öxl.“ En aðeins örfá dæmi frá seinustu árum á tímarit.is hafa þá merkingu. Hvorki Helgi né Guðni nefnir hins vegar að sambandið getur einnig tekið með sér nafnlið og hefur þá aðra merkingu sem er oftast höfð með neitun – líta ekki við einhverju í merkingunni 'vilja ekki, kæra sig ekki um, hafa ekki áhuga á, virða ekki viðlits'. Við það bætist að í fornu máli merkti sambandið líta við einhverjum 'líta á, horfa í átt til' – „Konungur leit við honum og þagði“ segir í Heimskringlu. En sú merking er að mestu eða öllu leyti horfin í nútímamáli.

Við snögga skoðun á tímarit.is sýnist mér að þótt merkingin 'líta inn, koma við' hafi ekki komist inn í aðra útgáfu Íslenskrar orðabókar 1983 hafi þetta verið algengasta merking sambandsins líta við a.m.k. frá því um 1970, og yfirgnæfandi meirihluti dæma frá þessari öld hefur þá merkingu. Ég veit ekki hvort einhvers staðar er enn verið að fetta fingur út í þessa notkun sambandsins – ég hef ekki rekist á nýlegar athugasemdir við hana og hún er t.d. ekki nefnd í Málfarsbankanum. Þótt líta við hafi vissulega aðrar merkingar líka veldur það engum misskilningi. Það væri auðvitað fráleitt að amast við merkingu sem er hátt í aldargömul í málinu og er greinilega aðalmerking sambandsins í nútímamáli.

Í umræðu um starfsheiti hér í gær var vitnað í grein á Vísi þar sem var talið óheppilegt að nota orðið leiðtogi í starfsheitum, sem þýðingu á lead, eins og eitthvað hefur borið á. Rökin voru þau að leiðtogi væri „einstaklingur en ekki starfsheiti“ og auk þess skildi fólk orðið á mismunandi hátt. Ég benti á að vitanlega væri möguleiki að taka orð sem til eru í málinu og gefa þeim ný hlutverk, eins og hefði t.d. verið gert með orðin formaður og forseti. Ég var samt ekki beinlínis að leggja þetta til, og vissulega tæki tíma að venja fólk við nýtt hlutverk orðsins. Breyting af þessu tagi er ekki heldur alveg einföld eða óumdeild. Illugi Jökulsson segir t.d. á Facebook-síðu sinni: „Það er dónaskapur af einhverjum fyrirtækjum eða stofnunum eða auglýsingastofum að ætla sér að ræna merkingu orðsins.“

Ég legg til að orðið leiðir verði tekið upp í þessari merkingu. Það er að finna í Íslenskri orðabók í merkingunni 'leiðið efni' og í sömu merkingu í Íslenskri nútímamálsorðabók þar sem það er skýrt með orðinu leiðari sem er venjulega orðið um þetta fyrirbæri. Í Ritmálssafni Árnastofnunar er vísað í eitt dæmi um orðið, í þýðingu séra Jóns Þorlákssonar á Bægisá á Messíasi eftir Klopstock. Þar segir í ávarpinu „Til frelsarans“, sem er aftan við bækurnar 20: „logann lét ek mér / til leiðirs kjörinn, / leyptrar hátt á leið / ljóss-glóð undan.“ Ég sé ekki betur en leiðir (sem er þarna beygt eins og gert var um aldir) hafi þarna merkinguna 'foringi, leiðtogi'. En vegna þess að þetta er ekki orð sem við erum vön er hægt að taka það upp í starfsheitum. Það er stutt, lýsandi og lipurt í samsetningum.

Í gær sá ég á vefmiðli frétt með fyrirsögninni „Önnur þáttaröð af Svörtu söndum væntanleg: „Ennþá margar ósvaraðar spurningar““. Í fréttinni stóð: „Fyrir þá sem horfðu á seríu eitt, þá voru margar ósvaraðar spurningar sem eru í raun og veru að fara vera viðfangsefni seríu tvö.“ Þegar ég leit aftur á fréttina nokkru síðar var búið að breyta bæði fyrirsögninni og fréttatextanum. Fyrirsögnin er nú „Önnur þáttaröð af Svörtu söndum væntanleg: „Mörgum spurningum enn ósvarað““ (þótt upphaflega fyrirsögnin sjáist enn í slóðinni á fréttina) og í fréttinni segir: „Fyrir þá sem horfðu á seríu eitt, þá er mörgum spurningum enn ósvarað sem eru í raun og veru að fara vera viðfangsefni seríu tvö.“ Hvað var athugavert við fyrra orðalag?

Sögnin svara tekur með sér andlag í þágufalli – ég svaraði spurningunum. Þegar setningum með þágufallsandlagi er snúið í þolmynd helst þágufallið venjulega – spurningunum var svarað. Sama gildir um eignarfallsandlög – þau halda falli sínu í þolmynd eins og sést á ég spurði engra spurninga – engra spurninga var spurt. En þolfallsandlög verða að nefnifallsfrumlögum í þolmynd – þolmyndin af hundurinn beit hana er hún var bitin, ekki *hana var bitið (þolfallið helst vissulega í „nýju þolmyndinni“ en þá á eftir sögninni – það var bitið hana). Í upphaflegri gerð áðurnefndrar fréttar hagaði þágufallsandlagið sér því eins og dæmigerð þolfallsandlög – varð að nefnifallsfrumlagi í þolmynd.

Þetta er vissulega ekki einsdæmi. Ég hef áður skrifað um dæmi eins og lagðir bílar, þar sem hinn upphaflegi lýsingarháttur þátíðar verður að lýsingarorði, eins og í hliðið var lokað, ég var boðinn í mat o.fl. Þá er ekki lengur um að ræða þolmynd sem lýsir athöfn eða verknaði, heldur germynd sem lýsir ástandi – óspurðar spurningar er þá sams konar dæmi og áhugaverðar spurningar. Fjöldi hliðstæðna er til í málinu. Við tölum t.d. um ólokin verkefni, lítið ekinn bíl, ólokaðar dyr o.s.frv. þótt sagnirnar ljúka, aka og loka taki allar þágufallsandlög og því mætti búast við verkefninu var lokið, bílnum var ekið, dyrunum var lokað. Þær setningar eru vitanlega til líka, en hafa aðra merkingu – tákna athöfn, ekki ástand.

Hvers vegna var þá verið að breyta ósvaraðar spurningar í spurningum enn ósvarað í áðurnefndri frétt? Væntanlega hafa verið gerðar athugasemdir við fyrrnefnda orðalagið og vissulega er það ekki algengt, en þó fjarri því að vera nýjung. Á tímarit.is eru tæp 200 dæmi um ósvöruð spurning, flest yngri en 1980 en allnokkur þó eldri, það elsta í Ísafold 1882 – „En með eintómum ósvöruðum spurningum upplýsir hann ekki málið nægilega“. Í Ritmálssafni Árnastofnunar er dæmi úr bréfi frá Jóni Árnasyni þjóðsagnasafnara 1858 – „Eg hefi fengið bréf frá þér, þrjú, og eru enn öll ósvöruð“. Með hliðsjón af fjölda dæma, aldri og augljósum hliðstæðum er engin ástæða til annars en telja ósvaraðar spurningar gott og gilt mál.

Eina pólitíkin sem á heima í Facebook-hópnum Málspjall er málpólitík. Þótt við höfum hvert og eitt okkar skoðanir á pólitískum ágreiningsmálum svo sem einkarekstri eiga slík mál ekki erindi þangað inn – nema þau komi íslenskunni beinlínis við. Þannig er um þessa grein. Í henni er nefnilega vakin athygli á því að á öldrunardeild Landspítalans á Vífilsstöðum er flest starfsfólk útlent – en það talar íslensku. „Landspítalinn ræður þetta fólk því aðeins í vinnu að það skilji sjúklingana og þeir skilji það. Allt annað væri glundroði. Gremja á einum stað, farsi á öðrum, enda byggja flestir gamanleikir á endalausri röð fáránlegra atvika, þar sem allir misskilja alla. Landspítalinn hefur því kostað íslenskunám erlendra starfsmanna sinna.“

En nú hefur ríkisstjórnin falið einkafyrirtæki að reka Vífilsstaði, og þetta fyrirtæki auglýsti eftir starfsfólki um helgina. Í lýsingu á kröfum til þeirra sem eiga að veita almenna umönnun og aðhlynningu stendur: „Góð íslenskukunnátta og/eða enskukunnátta, skrifuð og töluð.“ Það eru sem sé ekki gerðar kröfur um íslenskukunnáttu fólks í umönnunarstörfum – enskukunnátta dugir. Þó er ljóst að fólkið sem á að sinna er flest komið um eða yfir áttrætt, uppalið áður en enskukunnátta varð almenn á Íslandi og skilur iðulega lítið sem ekkert í ensku. Það er auðvelt – en ekki skemmtilegt – að ímynda sér ýmiss konar mistök, vandræði og þjáningar sem geta hlotist af því að gagnkvæman skilning skorti.

Hér var nýlega tekið undir orð forsætisráðherra um að það væri „menningarlegt stórslys“ ef íslenskan hyrfi. En það er ekki nóg að vera með stórar yfirlýsingar – þeim þarf að fylgja eftir með aðgerðum. Í þessu tilviki eru aðgerðir ríkisstjórnar undir forystu þessa sama forsætisráðherra að vinna beinlínis gegn íslenskunni, þótt það hvarfli ekki að mér að það sé með ráðum gert. En þegar ríkið gerir samninga af þessu tagi við einkafyrirtæki væri auðvitað hægt, ef vilji væri fyrir hendi, að setja inn í samningana skilyrði um að fyrirtækin sæju starfsfólki fyrir ókeypis íslenskukennslu á vinnutíma, og fólk yrði ekki ráðið til umönnunarstarfa nema það talaði íslensku. Mér finnst það vera sjálfsögð krafa.

Í Vísi í dag er haldið áfram fróðlegri umfjöllun um starfsheiti – á íslensku og ensku. Fyrirsögn greinarinnar er „Íslenskan stundum hamlandi: „Leiðtogi er einstaklingur en ekki starfsheiti““. Þarna kemur fram sá varhugaverði misskilningur sem virðist vera töluvert útbreiddur að enska sé á einhvern hátt liprari og meira lýsandi en íslenska – ensk starfsheiti lýsi því nákvæmlega hvað í starfinu felst en erfitt sé eða útilokað að búa til íslenskar samsvaranir þeirra. Það er einfaldlega rangt. Þessi misskilningur stafar af því að fólk lærir ensku starfsheitin sem heild, og hvað í þeim felst, án þess að pæla í merkingu einstakra hluta þeirra. Merking starfsheitisins er nefnilega alls ekki summa af merkingu orðanna sem mynda það.

Þegar á að finna íslenskar samsvaranir finnst mörgum hins vegar að ekki sé hægt að nota tiltekin íslensk orð vegna þess að fólk hafi mismunandi skilning á þeim, og aðrar merkingar þeirra flækist fyrir. Undirliggjandi er þá sú hugmynd að þannig sé þetta ekki í ensku – þar sé merking orða skýr og ótvíræð. Viðmælandi Vísis segir: „Með leiðtoganum sem starfsheiti erum við hins vegar að taka orð sem kemur úr enskunni; orðið Lead. Í enskum starfsheitum er merking orðsins að leiða og mentora. Sem er ekkert endilega sá skilningur sem allt fólk hefur á íslenska orðinu leiðtogi.“ En lead á sér auðvitað fjölmörg merkingartilbrigði í ensku og við þurfum að læra hvaða merking á við í hverju sambandi.

„Í dag vitum við öll hvað forstjóri gerir, framkvæmdastjóri og svo framvegis. En það eru að koma inn orð eins og leiðtogi sem fólk er ekki að upplifa og skilja á sama hátt.“ Hér má benda á að forstjóri er gamalt orð í málinu en í fornmáli var það ekki starfsheiti – það var einhvers konar ráðamaður, leiðtogi. „Var hann forstjóri fyrir liði og landvörn“ segir í Egils sögu, og í Flóamanna sögu segir „Þorgrímur var góður forstjóri héraðsins“. Einnig má nefna orðið forseti sem í upphafi var alls ekki starfsheiti eða hlutverksheiti af neinu tagi, heldur nafn eins af Ásum. Þessum orðum hafa hins vegar verið gefin ný hlutverk sem við höfum vanist. Sama væri auðvitað hægt að gera með önnur orð, eins og leiðtogi.

Viðmælandi Vísis segir einnig: „Já íslenskan getur verið hamlandi. Oft vantar okkur hreinlega fleiri orð. Fyrir vikið eru til starfsheiti þar sem íslenskan nær ekki að lýsa starfinu eins vel og enska starfsheitið […]. Orðið „Learning“ er gott dæmi um slíkt orð og lýsandi í enskum starfsheitum, án þess að þau störf komi starfi fræðslustjóra hér nokkuð við.“ Það má taka undir að okkur vanti fleiri orð, og sjálfsagt er fræðslustjóri ekki alltaf heppilegt orð – en það táknar ekki að útilokað sé að finna íslenskt orð í stað learning í starfsheitum. Og þótt learning þyki „lýsandi í enskum starfsheitum“ þýðir það ekki að orðið hafi sömu merkingu í öllum enskum starfsheitum þar sem það kemur fyrir.

„Það sama má segja um starfsheitið Global Engagement & Culture Manager sem byggir á að efla helgun, drifkraft, ástríðu og byggja upp menningu, en er erfitt að þýða yfir í íslenskt starfsheiti.“ Ég skil ensku þokkalega og þykist vita hvað orðin global, engagement, culture og manager merkja – og merkingu þeirra er líka hægt að fletta upp í orðabókum. En ég er samt engu nær um verksvið þeirra sem eru Global Engagement & Culture Managers – og ég sé ekki að það sé hægt að lesa lýsinguna „efla helgun, drifkraft, ástríðu og byggja upp menningu“ ótvírætt út úr orðunum. Málið er að við þurfum að læra heildarmerkingu svona sambanda – rétt eins og við þyrftum að gera ef þau væru íslenskuð. En það gleymist.

Í lok greinarinnar spyr blaðakona Vísis: „Þurfum við þá mögulega að hugsa oftar út fyrir boxið: Ekki um þýðingar heldur hvert hlutverk viðkomandi er og búa þá jafnvel til ný heiti sem við skiljum öll eins sbr. fyrirliði?“ Og viðmælandinn svarar: „Þetta gæti verið áhugavert verkefni fyrir aðila eins og félag Mannauðsfólks á Íslandi eða Samtök atvinnulífsins. Að skoða hvort mögulegt sé að gefa út einhverjar leiðbeinandi upplýsingar.“ Þetta er einmitt málið, held ég. Það er misskilningur að reyna að elta ensku starfsheitin orð fyrir orð. Við þurfum að búa til íslensk starfsheiti á íslenskum forsendum og nota þau, þannig að fólk venjist þeim. Samtök atvinnulífsins segjast vilja styrkja íslenskuna – hér er ein leið.

Á Vísi í dag er fróðleg grein með titlinum „Erum við hætt að skilja sum starfsheiti?“ og boðað að hún sé upphaf umfjöllunar um starfsheiti og þróun þeirra. Í upphafi greinarinnar segir: „Stöðuheiti á ensku eru sífellt að verða fleiri og sýnilegri í íslensku atvinnulífi. Enda mörg fyrirtæki sem starfa á alþjóðavettvangi og orðið algengara en áður að aðal tungumál vinnustaða sé enska.“ Þetta er auðvitað eitt af mörgum dæmum um það að enskan sé smátt og smátt að leggja undir sig fleiri og fleiri svið þjóðlífsins og ýta íslenskunni út. Í greininni er m.a. rætt við fulltrúa þriggja ráðningarstofa og spurt: „Hver er þín upplifun/reynsla og hver heldur þú að þróunin á þessu verði?“

Einn viðmælandi segir: „Í algjörum undantekningum eru starfsheiti fyrirtækja sem starfa að mestu leyti á íslenskum markaði á ensku, en þá er það fyrst og fremst vegna þess að við eigum ekki til nógu góð lýsandi starfsheiti á íslensku, til dæmis „Growth Manager“.“ En ef ekki er til íslenskt starfsheiti ætti ráðningarstofan að hafa metnað til að smíða það. „Growth Manager“ gæti t.d. heitið vaxtarstjóri. Ég sé ekki að það starfsheiti væri neitt minna lýsandi en það enska, en vegna þess að það er nýtt hljómar það vitanlega framandi. En verkefni vaxtarstjórans væru væntanlega skilgreind í auglýsingunni og ef starfsheitið kemst í notkun venst það fljótlega.

Sami viðmælandi heldur áfram: „Auk þess eru sum störf einfaldlega meira lýsandi á ensku, eins og til dæmis „Multimedia Sales Engineer“.“ Hér verður að spyrja: Meira lýsandi en hvað? Ekki er vísað til neins íslensks starfsheitis sem stungið hafi verið upp á. Á bak við þetta virðist búa sú hugsun að það sé einfaldlega ekki hægt að orða þetta starfsheiti á lýsandi hátt á íslensku. Það er auðvitað fráleitt. Hins vegar er auðvitað spurning hversu lipur sú þýðing yrði, en þá má einnig spyrja hvort Multimedia Sales Engineer sé sérstaklega lipurt. Málið er auðvitað það sama og með „Growth Manager“: Viðmælandinn þekkir ensku starfsheitin og finnst þau þess vegna lýsandi. En það er ekki þar með sagt að öðrum finnist það.

Sami viðmælandi segir einnig: „Það er mikilvægt að fyrirtæki noti starfsheiti sem er lýsandi fyrir starfið því slæmt er ef þau valda misskilningi, bæði meðal starfsfólks og þeirra sem kunna að sækja um starfið.“ Annar viðmælandi segir: „Það er mikilvægt að starfsheiti séu skiljanleg, gegnsæ og gefa vel til kynna um hvaða starf er að ræða til að hægt sé að átta sig á hvað fólk hefur starfað við á ferlinum.“ Þriðji viðmælandi segir: „Starfsheiti er það fyrsta sem dregur umsækjanda að starfi og er mikilvægt að það sé nægilega lýsandi fyrir það starf sem viðkomandi mun sinna.“ Hér held ég að gagnsæi starfsheita sé verulega ofmetið. Því fer fjarri að öll algeng íslensk starfsheiti séu gagnsæ eða lýsi því út á hvað starfið gengur.

Það er t.d. ekki svo að allir framkvæmdastjórar stýri einhverjum framkvæmdum. Það sem áður hét starfsmannastjóri heitir nú oft mannauðsstjóri – er sú breyting lýsandi fyrir breytingu á eðli starfsins? Hvað með samskiptastjóra – sjá þeir um samskipti innan vinnustaðarins eða út fyrir hann? Hver er munurinn á upplýsingafulltrúa, almannatengli, kynningarstjóra og fjölmiðlafulltrúa? Á mínum gamla vinnustað er fjöldi deildarstjóra sem ekki stýra neinum deildum og verkefnisstjóra sem ekki stýra neinum verkefnum. Það þýðir auðvitað ekki að þetta fólk sé ekki að vinna vinnuna sína, heldur þarf að raða fólki í tiltekin starfsheiti sem skilgreind eru í kjarasamningum.

Málið er að við þekkjum þessi starfsheiti og vitum – eða þykjumst vita – hvað í störfunum felst, og þess vegna finnst okkur heitin vera gagnsæ. En það er iðulega blekking. Meginatriðið í þessu er að gagnsæi orða skiptir fyrst og fremst máli þegar orðin eru ný og óþekkt. Þegar við erum búin að læra orðin og átta okkur á því hvað þau merkja og hvernig þau eru notuð hættir gagnsæið að skipta máli. Þá fer orðið – starfsheitið í þessu tilviki – að lifa sjálfstæðu lífi óháð uppruna sínum og orðhlutum. Þannig getur það líka orðið með íslensk starfsheiti fyrir „Growth Manager“ og „Multimedia Sales Engineer“. En auðvitað ekki ef við gefum okkur fyrir fram að útilokað sé að þýða þessi starfsheiti almennilega.