Month: október 2020

Það hefur lengi verið viðtekin skoðun að íslenskan sé helsta réttlæting og forsenda fullveldis Íslands. Alkunna er að tungan lék eitt aðalhlutverkið í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Allt frá upphafi baráttunnar á 19. öld var áhersla lögð á tungumálið og mikilvægi þess fyrir íslenskt þjóðerni og þjóðarvitund. Iðulega var sett samasemmerki milli hnign­unar tungumálsins og dvínandi þjóðerniskenndar. Hnignun tungumálsins var einnig tengd við afturför á öðrum sviðum. Á seinni hluta 19. aldar var verið að draga skarpari landamæri en áður víða um Evrópu og þjóð­ríki í nútímaskilningi voru að verða til. Víða lentu þá innan sama ríkis hópar og þjóðar­brot sem töluðu mismunandi tungumál.

Til að tryggja einingu ríkisins lögðu stjórnvöld iðu­lega áherslu á eitt ríkismál, og bönnuðu jafnvel notkun annarra tungumála innan ríkisins. Það gerðu Danir hins vegar ekki á Íslandi. Því var það að þótt áhersla væri lögð á endurreisn tungunnar og hreinsun af dönskum áhrifum í tengslum við eflingu þjóðerniskenndar og baráttu fyrir auknum réttindum Íslend­inga á 19. öld var sú bar­átta fyrst og fremst háð innanlands en ekki við dönsk stjórn­völd. Öfugt við marga aðra minnihlutahópa innan ríkja þurftu Íslendingar ekki að berjast sérstaklega fyrir því að fá að nota móðurmál sitt á flestum sviðum. Tungan var hins vegar sameiningartákn, réttlæting Íslend­inga fyrir sérstöðu sinni og ekki síst notuð til að leiða Íslendingum sjálfum fyrir sjónir hver sú sérstaða væri. Víða í Evrópu var tungan vígvöllur baráttunnar – á Íslandi var hún vopnið.

Stjórnarskrá Íslands kveður ekki á um opinbera stöðu íslensku, þótt hugmyndir um slíkt hafi nokkrum sinnum komið fram, t.d. í skýrslu stjórnlaganefndar frá 2011. Með lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls frá 2011 fékk íslensk tunga þó stöðu sem opinbert tungumál á Íslandi. Í tillögum stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá fyrir Ísland sumarið 2011 er ekkert ákvæði um þjóðtungu en nefnt í skýringum að sterkar raddir hafa verið á lofti um að setja íslenska tungu inn sem eitt af grunngildum stjórnarskrárinnar. E.t.v. má ætla að ráðið hafi talið að slíkt ákvæði gæti orðið grundvöllur einhvers konar mis­mununar, nú á tímum alþjóðavæðingar og fjölmenningarlegra samfélags en áður. En tillaga um bæta ákvæði um íslenska tungu í stjórnarskrá hefur nú verið lögð fram.

Kringum 1980 umgekkst ég töluvert fólk úr ýmsum kommúnistasamtökum sem blómstruðu á Íslandi um það leyti, einkum KSML og EIKml. Þótt ég gengi aldrei í nein þessara samtaka fór ekki hjá því að ég fengi nasasjón af ýmsu í starfsháttum þeirra. Meðal þess sem okkur sem utan stóðu þótti sérkennilegast – og fyndnast – var hin eilífa sjálfsgagnrýni sem félagarnir stunduðu. Hún náði hámarki þegar tveir vinir mínir skiptu um lið, fóru úr KSML í EIKml, og skrifuðu af því tilefni 18 blaðsíðna sjálfsgagnrýni sem var dreift meðal félaga. Þetta veit ég vegna þess að plaggið var vélritað á stensla og síðan fjölritað (á þessum tíma var ljósritun munaður sem námsmenn gátu vart leyft sér) – og þeir fengu mig til að vélrita það af því að ég átti rafmagnsritvél (og var betri í vélritun).

Síðan þetta var hef ég haft lítil kynni af sjálfsgagnrýni þótt örugglega mætti segja að ég hefði mátt stunda hana meira. En nú er komið að því. Mér urðu á tvenn slæm mistök í Facebook-hópnum Málspjall í gær sem ég þarf að biðjast afsökunar á. Þar var sett inn spurningin „Hvað finnst málfróðum um notkun á sögninni að ávarpa“ í samhenginu „ávarpaði […] þær hugmyndir“. Nú tek ég fram að ég er alls ekki að áfellast fyrirspyrjanda. Það er ekkert augljóst að þessi fyrirspurn brjóti reglur hópsins um jákvæða og málefnalega umræðu, og í lýsingu hópsins er hvatt til spurninga „um málfarsleg atriði sem verða á vegi fólks“. Áþekkar fyrirspurnir hafa líka nokkrum sinnum verið settar inn, og þeim verið svarað.

Hins vegar sýnir reynslan að spurningar af þessu tagi kalla iðulega fram hneykslun og fordæmingu sem ekki er í anda hópsins. Þess vegna hefði ég átt að eyða færslunni og skrifa fyrirspyrjanda og biðja hann að orða spurninguna öðruvísi – spyrja t.d. frekar um aldur og útbreiðslu þessa orðalags en hvað lesendum fyndist um það. En það gerði ég ekki, heldur datt í þann pytt að fordæma orðalagið og segja: „Þetta er orðið nokkuð algengt og fer skelfilega í taugarnar á mér, af því að mér finnst þetta sýna bæði skort á málkunnáttu og skort á gagnrýninni hugsun.“ Það er vissulega alveg rétt að þetta fer í taugarnar á mér, en það afsakar ekki framhaldið. Það er skýrt brot á þeirri umræðuhefð sem ég hef boðað og vil að hér sé fylgt, og ég bið ykkur öll afsökunar á því.

Sem betur fer kom blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina sem fyrirspurnin spratt af inn í umræðuna og sagði: „Það kom mér á óvart að sjá þessa umræðu þar sem ég hélt að það væri alveg eðlilegt að nota sögnina með þessum hætti. Greinilega orðið ansi algengt víða í kringum mig.“ Þegar ég las þetta fór ég að hugsa málið betur og áttaði mig á því að þarna væri kannski ekki um að ræða hráa enskuþýðingu sem bæri vott um hroðvirkni og hugsunarleysi, heldur hefði sögnin ávarpa einfaldlega þessa merkingu í máli margra. Það rifjaðist líka upp fyrir mér að ég hef iðulega heyrt þessa notkun hjá harðfullorðnu fólki, t.d. stjórnmálamönnum sem örugglega vilja tala gott mál.

En í stað þess að hneykslast hefði ég mátt muna eftir pistli sem ég skrifaði í fyrra um það þegar fólk „hneykslast á orðfæri eða orðfátækt ungra blaðamanna“. Blaðamaðurinn sem skrifaði umræddan texta sagði líka í umræðunni í gær: „Hvet ykkur öll til þess að senda blaðamönnum tölvupóst ef þið rekið augun í svona villur.“ Ég hef líka hvatt til þess, og stundum gert það. Haldið endilega áfram að spyrja um málfar hér í hópnum – til þess er hann. En ekki spyrja hvað fólki finnist um tiltekin atriði.

Flest sagnorð taka með sér nafnorð eða fornöfn, eitt eða fleiri, til að tákna þátttakendur í þeirri athöfn, atburði eða aðgerð sem sögnin lýsir. Mjög oft stendur eitt þessara nafnorða eða fornafna fyrir þann eða þá sem framkvæmir það sem í sögninni felst, og kemur þá oftast á undan sögninni. Í setningunni Guðrún las bókina er það Guðrún sem framkvæmir þá athöfn að lesa, og í setningunni Sveinn brosti er það Sveinn sem framkvæmir þá athöfn að brosa. Þess vegna er talað um nafnorðið eða fornafnið sem geranda í slíkum setningum. Hver sögn tekur aðeins með sér einn geranda og önnur nafnorð eða fornöfn í setningunni hafa því önnur merkingarleg hlutverk (eru t.d. þolendur, þiggjendur o.fl.).

En ýmsar sagnir taka ekki með sér geranda vegna þess að þær lýsa ekki athöfn eða aðgerð, heldur tilfinningu, skynjun, upplifun eða einhverju slíku. Þannig er t.d. með sagnir eins og kvíða, langa og finnast. Þessar sagnir taka allar með sér nafnorð eða fornafn sem táknar þann eða þá sem fær þá tilfinningu eða upplifir þá skynjun sem í sögninni felst. Í setningunni Þór kvíðir fyrir prófinu er það Þór sem fær kvíðatilfinningu, í setningunni Sigríði langar í súkkulaði er það Sigríður sem fyllist súkkulaðilöngun, og í setningunni Sigrúnu finnst maturinn góður er það Sigrún sem upplifir tiltekna skynjun á matnum (gott bragð). Þór, Sigríður og Sigrún eru ekki gerendur í þessum setningum vegna þess að þau aðhafast ekkert, framkvæma enga athöfn eða aðgerð. Það mætti fremur kalla þau skynjendur.

Gerandi er ævinlega í nefnifalli, en nafnorð og fornöfn sem gegna öðrum merkingarlegum hlutverkum en gerandahlutverkinu fá mismunandi föll eftir því með hvaða sögn þau standa. Engar einfaldar reglur gilda um það hvaða sagnir af þessu tagi taka hvaða fall. Þannig tekur kvíða nefnifall – Ég kvíði fyrir prófinu – en langa tekur þolfall – Mig langar í súkkulaði. Langalgengast er þó að sagnir sem tákna tilfinningu, skynjun eða upplifun taki með sér nafnorð eða fornafn í þágufalli – Mér finnst maturinn góður, Honum leiðist í skólanum, Henni líkar við alla, o.s.frv. Þetta leiðir til þess að í nútímamáli er sterk tilhneiging til að þær sagnir af þessu tagi sem hafa tekið með sér nefnifall eða þolfall taki þágufall í staðinn. Þannig er algengt að sagt sé Mér kvíðir fyrir prófinu, Þeim hlakkar til jólanna, Honum langar í súkkulaði, Henni dreymdi illa, o.s.frv.

Þessi breyting, sem hefur verið kölluð „þágufallssýki“ eða „þágufallshneigð“, er ekki ný af nálinni – rætur hennar má rekja a.m.k. til 19. aldar og jafnvel lengra aftur. Nýlegar rannsóknir sýna að notkun þágufalls í stað nefnifalls eða þolfalls með sögunum af þessu tagi er mjög algeng um allt land og breiðist smátt og smátt út. Það má færa rök að því að þetta sé skiljanleg og „eðlileg“ málbreyting – vegna þess að yfirgnæfandi meirihluti sagna sem tákna tilfinningu, skynjun eða upplifun tekur með sér þágufall er hvorki óvænt né óeðlilegt að þessar sagnir hafi áhrif á hinar sem taka nefnifall eða þolfall og eru miklu færri. Þrátt fyrir það er þessi málnotkun („þágufallssýki“ eða „þágufallshneigð“) ekki viðurkennd sem „rétt mál“ í hinum óopinbera íslenska málstaðli.

Greiningarhugbúnaðurinn Greynir sem Vilhjálmur Þorsteinsson og fyrirtæki hans Miðeind hefur skrifað er opinn og öllum aðgengilegur á netinu. Þar er hægt að finna margvíslegar upplýsingar um orðanotkun í fréttum íslenskra fjölmiðla, einkum um fólk og staði. Einnig er hægt að skoða hvernig tíðni einstakra orða í fréttum hefur þróast undanfarna mánuði og ár. Síðast en ekki síst er hægt að láta Greyni greina texta, beygingarlega og setningafræðilega.

Það er nóg að að slá eða líma texta inn í textareitinn og smella svo á „Greina“. Textinn kemur þá neðar á skjáinn (fyrir neðan línu þar sem stendur „Málgreining - Smelltu á málsgrein til að sjá trjágreiningu hennar“) og ef farið er með bendilinn yfir einstök orð hans birtist málfræðileg greining þeirra. Ef smellt er á textann birtist setningafræðihrísla hans með greiningu. Einnig er hægt að fara í fréttayfirlit Greynis og smella þar á frétt og fá greiningu hennar.

Athugið að greiningin er vélræn og óhjákvæmilega eru villur í henni. Ég er samt sem áður viss um að þessi hugbúnaður getur nýst kennurum, nemendum og öllum almenningi á ýmsan hátt. Auk þess sem hér hefur verið nefnt er þarna að finna ýmiss konar tölfræði um notkun Greynis og gögnin sem hann byggist á, svo og nánari upplýsingar um hugbúnaðinn og gögnin.

Risamálheildin er safn íslenskra texta af ýmsu tagi, aðallega frá síðustu 20 árum. Þar eru textar af öllum helstu fréttamiðlum landsins, dómar, lög, þingræður, efni af Wikipediu og Vísindavefnum, blogg, efni úr héraðsfréttablöðum, íþróttafréttamiðlum og ýmsum sérritum. Textamagnið er gífurlegt – alls er þetta 1,64 milljarður orða sem jafngildir 20-30 þúsund meðalstórum skáldsögum. Athugið að textar frá þessu ári eru ekki enn komnir þarna inn.

Það er hægt að leita í Risamálheildinni á margvíslegan hátt. Hér er t.d. leitað að orðinu stjórnarskrá. Þá fæst bara þessi tiltekna orðmynd, þ.e. nefnifall, þolfall og þágufall eintölu án greinis, en til að fá allar beygingarmyndir þarf að velja „uppflettimynd“ eins og hér hefur verið gert. Svo er líka hægt að velja „Útvíkkuð“, setja inn atkvæð og velja „inniheldur“, velja svo „Bæta við leitarorði“ og skrifa um, og velja aftur „Bæta við leitarorði“, velja „Lemma“ til að fá allar beygingarmyndir, og leyfa „allt að“ eitt orð á milli. Þá fást dæmi eins og þjóðaratkvæðagreiðsla um stjórnarskrána, atkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá o.m.fl.

Það er líka hægt að leita eftir málfræðilegri greiningu. Hugsum okkur t.d. að við viljum leita að „nýju þolmyndinni“ svokölluðu – það var barið mig, það var hrint mér o.þ.h. Þá getum við byrjað á að setja inn það, valið „Bæta við leitarorði“ og skrifað var, aftur „Bæta við leitarorði“, valið „Sagnháttur“ og síðan „Lýsingarháttur þátíðar“, og enn „Bæta við leitarorði“, valið „Flokkun fornafns“ og „Persónufornafn“, og svo „Bæta við skilyrði (og)“ og „er ekki“ og „nefnifall“. Athugið að „nýja þolmyndin“ er mun fjölbreyttari en þetta – hér er aðeins verið að gefa einfalt dæmi um möguleikana. En þessi leit skilar fjölda dæma – mörg þeirra eiga að vísu ekki við, en þarna eru þó dæmi eins og það var barið mig (af Bleikt.is), það var náð honum (af Fótbolti.net) o.fl.

Risamálheildinni fylgja ítarlegar notkunarleiðbeiningar þar sem sýnd eru ýmis dæmi um fjölbreyttar leitarfyrirspurnir. Það tekur tíma að setja sig inn í það allt, en það er engin þörf á að átta sig á öllum möguleikum strax í byrjun – það getur komið smátt og smátt. Ég er ekki í vafa um að það er hægt að nota Risamálheildina til að sýna nemendum allt mögulegt og láta þá vinna fjölbreytt verkefni um orðtíðni, orðaforða, orðanotkun og margt fleira.

Fyrir 40 árum sat ég í námskeiði um setningafræði í Háskóla Íslands. Kennarinn var Höskuldur Þráinsson sem þá var nýkominn þar til starfa frá námi í Bandaríkjunum. Hann hafði þann hátt á í kennslunni að leggja fyrir okkur verkefni af öðru tagi en við höfðum kynnst áður. Þau verkefni sem ég hafði gert áður í há­skólanámi mínu höfðu flest þann tilgang að athuga hvort nem­andinn  hefði tileinkað sér það sem hann átti að vera búinn að læra í tímum og af les­efn­inu, eða voru til þess ætluð að finna einhverja tölu sem væri hægt að hengja á nemendur og kalla einkunn.

Þessi verkefni voru hins vegar mikilvægur hluti kennslunnar, e.t.v. sá mikilvægasti – í þeim fengum við sjálf að „uppgötva“ eitthvað og Höskuldur var einkar laginn við að láta nemendum finnast að þeir væru sjálfir að uppgötva stórmerkilegar nýjungar. Þar bar hæst þá „uppgötvun“ mína og annarra í námskeiðinu að sem og er væru ekki tilvísunarfornöfn eins og við höfð­um öll lært hjá Birni Guðfinnssyni, heldur samtengingar. Það lét Höskuldur okkur upp­götva með því að setja fyrst fram nokkrar einfaldar staðreyndir og síðan fá­einar setn­ingar og láta okkur svo skoða þetta í samhengi. Þá varð niðurstaðan augljós og óumflýjanleg.

Ég kunni minn Björn Guðfinnsson og hafði staðið í þeirri meiningu fram að þessu að málfræðigreining hans væri hafin yfir efa. Heimsmynd mín hefur því sjaldan orðið fyrir þyngra höggi en þegar ég var látinn gera þessa uppgötvun, og ekkert hefur kennt mér meira um gagn­rýna hugsun. Í gagnfræðaskóla var ég mjög sjóaður í því að finna fall tilvísunarfornafna, sem ekki var á allra færi, en þarna reyndist sú kunnátta allt í einu óþörf, gagns­laus – og raunar hlægileg. En ég sannfærðist, og hefur alla tíð síðan fundist þessi endurskilgreining Höskuldar á sem og er, sem birtist í svo í greininni „Tilvísunarfornöfn“ í Íslensku máli 1980, vera frábært dæmi um einfalda og skýra málfræðilega röksemdafærslu.

Samt er enn, 40 árum síðar, verið að kenna sumum íslenskum börnum og unglingum að sem og er séu tilvísunarfornöfn. Ég veit ekki hversu víða þetta er gert, en hef sannfrétt að það sé í einhverjum skólum. Ég verð að játa að það er ofar mínum skilningi. Auðvitað er mér vel ljóst að þótt eitthvað sé kennt á háskólastigi á það ekki endilega alltaf erindi í grunnskólakennslu. Auðvitað þarf að setja kennsluefni í grunnskóla fram á þann hátt að hæfi nemendum, og þá getur þurft að víkja frá fræðilegri nákvæmni til einföldunar. En hér er bara ekki um slíkt að ræða. Þvert á móti – það er miklu flóknara að kenna það að sem og er séu tilvísunarfornöfn en að þau séu tengingar.

Í hvaða grein annarri en íslensku myndi það þekkjast að enn sé verið að kenna eitthvað sem sýnt hefur verið fram á fyrir 40 árum að er kolrangt? Hvers á íslenskan að gjalda?

Í lýsingum á íslenskum málhljóðum er sagt að s sé myndað þannig að tungan leggist upp að tannberginu (stallinum aftan við efri framtennur) og myndi öng (þrengingu) sem loftstraumurinn frá lungunum þrýstist um. Í flestum lýsinganna er gert ráð fyrir að það sé tungubroddurinn sem myndar þrenginguna, en í Mállýskum I segir Björn Guðfinnsson þó að þrengingin myndist „milli tungubrodds (og stundum tungufitjar) og neðri hluta tannbergs“. Tungufit eða (tungublað) er sá hluti tungunnar sem er næst fyrir aftan tungubroddinn.

Þegar ég fór að kenna hljóðfræði fyrir 35 árum áttaði ég mig fljótlega á því að ég mynda þrenginguna í s ekki með tungubroddinum heldur tungufitinni/tungublaðinu, en tungubroddurinn er sveigður niður og liggur fyrir aftan framtennur í neðri gómi. Ég spurði nemendur hvernig þeir mynduðu s og u.þ.b. helmingur þeirra reyndist mynda þrengingu með tungubroddinum en hinn helmingurinn myndaði s eins og ég. Eftir þetta spurði ég alltaf að þessu þegar ég kenndi hljóðfræði og niðurstaðan var alltaf svipuð, þótt yfirleitt væru öllu fleiri með tungubroddsmyndun. Ég hef hins vegar aldrei kannað hvort einhver heyranlegur munur sé á s-hljóðum fólks eftir því hvora aðferðina það notar.

Það er rétt að hafa í huga að íslenska er sérstök að því leyti að hún hefur aðeins eitt s-hljóð en flest tungumál í kringum okkur hafa fleiri. Enska hefur t.d. samsvarandi raddað hljóð eins og í zero, auk hljóða þar sem þrengingin er aðeins aftar eins og upphafshljóðið í she og samsvarandi raddað hljóð í treasure, og svo tvinnhljóðin í chill og jam. En vegna þess að íslenska hefur aðeins eitt hljóð af þessu tagi hefur það verulegt svigrúm og getur hljómað á talsvert mismunandi hátt án þess að ruglast saman við nokkuð annað – og án þess að við tökum eftir því. Fólk sem er að læra íslensku verður hins vegar oft dálítið ruglað í ríminu vegna þess að það heyrir fjölbreytt s-hljóð og heldur að munur hljóðanna hafi eitthvert gildi.

Það er í sjálfu sér ekkert undarlegt að íslenskt s skuli vera myndað á fleiri en einn hátt. Setjum okkur í spor barns á máltökuskeiði sem er að ná valdi á íslenskum málhljóðum. Barnið skoðar vitanlega ekki upp í foreldra sína til að sjá hvernig þau myndi s, heldur reynir að beita eigin talfærum til að mynda svipað hljóð og það heyrir í umhverfi sínu. Sum börn prófa að mynda þrengingu með tungubroddinum og mynda hljóð sem þau finna að umhverfi samþykkir, þannig að þau hafa enga ástæðu til að endurskoða tilgátu sína. Önnur prófa að nota tungufit/tungublað til að mynda þrenginguna og finna einnig að umhverfið samþykkir þeirra sþannig að þau halda sig við það.

Þetta hefur aldrei verið rannsakað neitt. Við vitum ekki hlutföllin milli þessara tveggja aðferða, við vitum ekki hvort einhver kerfisbundinn heyranlegur munur er á þeim, við vitum ekki hvort þessi mismunandi hljóðmyndun tengist aldri, kyni, landshlutum, eða jafnvel genum. Ég gerði nýlega örlitla könnun á þessu á Facebook sem um 90 manns á ýmsum aldri tóku þátt í. Rétt tæpur helmingur sagðist mynda s með tungubroddi en rúmur helmingur með tungufit/tungublaði. Í yngsta aldurshópnum, hjá fólki fæddu eftir 1990, var tungubroddsmyndun í meirihluta en þátttakendur á þeim aldri voru svo fáir að það er ekki marktækt. Ekki var heldur hægt að lesa neitt um kynjamun út úr niðurstöðunum, og upplýsingar um uppruna fólks vantar. Þetta er því enn órannsakað mál.

Stundum er sagt að skýr framburður felist í því að „bera fram alla stafina“ en það er villandi orðalag af tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi berum við ekki fram stafi, heldur hljóð – bókstafirnir eru hins vegar fulltrúar hljóðanna í riti, og þessu tvennu má ekki rugla saman. Í öðru lagi er það rangt að hver einasti bókstafur í orðinu rituðu skuli alltaf eiga sér fulltrúa í framburðarmynd þess. Mjög algengt er að einhver hljóð sem koma fram í sumum beygingarmyndum orðs, t.d. lokahljóð stofns, komi ekki fram í öðrum myndum orðsins eða skyldum orðum, án þess að nokkur ástæða sé til að tala um óskýrmæli. Þótt g sé í stofni lýsingarorðsins margur og f (borið fram v) í nafnhætti sagnarinnar þurfa ber fólk aldrei fram neitt g-hljóð í hvorugkyninu margt, eða f/v í þátíðinni þurfti. Við segjum öll mart og þurti þótt g og f séu auðvitað skrifuð í þessum myndum.

Dæmi á við þessi eru mýmörg í málinu, einkum í samhljóðaklösum sem myndast þegar ending sem hefst á samhljóði bætist við stofn sem endar á tveimur (eða fleiri) samhljóðum, eins og í marg+t, þurf+ti. Þá er algengast að miðhljóð klasans (eitt eða fleiri) falli brott, en upphafs- og endahljóð hans standi eftir. Ekki er þetta þó algilt, og útilokað að gefa nákvæma lýsingu á slíkum brottföllum vegna þess að orð sem virðast sambærileg haga sér ekki alltaf eins. Sum brottföll eru algild, eins og í margt og þurfti, en önnur eru háð einstaklingum, talhraða, málsniði o.fl. Í slíkum tilvikum er oft álitamál hvort réttlætanlegt er að tala um „óskýran“ framburð – og eins hvenær hægt er að tala um ofvöndun, þ.e. að framburðurinn sé lagaður um of að stafsetningunni.

Það er fullkomlega eðlilegt að fella brott áherslulaus sérhljóð í enda orðs ef næsta orð hefst á sérhljóði. Ég sagði ekki neitt berum við fram Ég sagð' ekki neitt og Þeir fóru út berum við fram Þeir fór' út. h fellur einnig brott í upphafi áherslulausra orða í eðlilegu, samfelldu tali; Fór hann burt? berum við fram Fór 'ann burt? og Ég sýndi henni hann berum við fram Ég sýnd 'enn 'ann. Þegar h fellur framan af fornöfnunum henni og hann í seinna dæminu byrja þau á sérhljóði (enni og ann). Þá eru komin saman sérhljóð í upphafi orðanna og sérhljóð í enda næsta orðs á undan og þau síðarnefndu falla þá brott í samræmi við áðurnefnda reglu. Skemmtilegasta dæmið um þetta er ljóðlína Stuðmanna, Ann 'ann 'enn enn, þ.e. Ann hann henni enn. h er hins vegar borið fram í slíkum tilvikum ef orðin bera áherslu.

Ýmiss konar samlaganir eru algengar milli orðhluta í samsettum orðum, oftast þannig að fyrsta hljóðið í seinni orðhlutanum leitast við að laga seinasta hljóðið í þeim fyrri að sér, t.d. hvað varðar röddun. Þannig berum við fram f í Hafsteinn vegna þess að næsta hljóð, s, er óraddað; en í Hafrún berum við fram v vegna þess að r er raddað. Í upphafi ýmissa fornafna og atviksorða er borið fram ð í stað þ, þegar þessi orð standa í áherslulausri stöðu í setningum. Þannig berum við Ég sýndi þér það venjulega fram Ég sýndi ðér ðað, en þurfi hins vegar að leggja áherslu á orðin er borið fram þ; Ég sýndi ðér ÞETTA. Nefhljóð fá mjög oft sama myndunarstað og eftirfarandi lokhljóð. Þannig er eðlilegt að bera komdu fram kondu og innbær fram imbær – sbr. líka að algengt gælunafn af Ingibjörg er Imba, ekki Inba.

Ekkert af því sem hér hefur verið nefnt er ástæða til að kalla óskýrmæli – þvert á móti er flest af því eðlilegur vandaður framburður. Á hinn bóginn er venja að kenna það við óskýrmæli þegar rödduð önghljóð, ð, g og v, falla brott milli sérhljóða og í enda orðs. Þannig er algengt að fólk beri dagblað fram dabla, og felli því brott bæði g og ð. Smáorð eins og og og það eru líka oft borin fram o og þa (eða ða inni í setningu). Brottfall af þessu tagi leiðir til þess að forsetningarnar að og af falla iðulega saman í framburði, verða báðar að a, og það leiðir aftur til samblöndunar orðasambanda með þessum forsetningum. Til óskýrmælis má líka telja það þegar tvíhljóð einhljóðast, eins og oft gerist; einkum með stutt tvíhljóð, og frekar í áherslulausum atkvæðum. Sem dæmi má nefna námsbakur í stað námsbækur, vitlust í stað vitlaust, og solskin í stað sólskin.

Samhljóðasambandið rn er borið fram á ýmsan hátt í íslensku. Upprunalegur framburður hefur væntanlega verið sá sem rithátturinn bendir til, þ.e. r+n. Sá framburður hefur á síðari árum einkum verið bundinn við Austur-Skaftafellssýslu en virðist nú vera að hverfa. Í venjulegum framburði kemur lokhljóð, d, á milli r og n, þannig að orð eins og barn og stjarna eru borin fram bardn og stjardna. Stundum fellur r alveg brott, þannig að framburðurinn verður badn og stjadna. Staða þessara tilbrigða er ekki alveg sú sama – rdn-framburðurinn gengur alltaf, en sumum þykir dn-framburðurinn óformlegri og hann er síður notaður í formlegu málsniði. Hann er líka tæplega notaður í sumum orðum – þótt ég beri börnin venjulega fram bödnin myndi ég ekki bera vörnin fram vödnin.

Með þessum fyrirvara um málsnið og einstök orð má segja að þessi þrjú tilbrigði – rn, rdn og dn – njóti öll viðurkenningar sem góður og gildur íslenskur framburður. En svo er eitt tilbrigði enn, þar sem r-ið fellur alveg brott og n stendur eitt eftir. Þetta er að vísu miklu takmarkaðra en hin afbrigðin því að það kemur aðeins fyrir á mótum beygingarendinganna -ar, -ir og -ur og ákveðins greinis, þ.e. í orðum eins og skólanir í stað skólarnir, gestinir í stað gestirnir og bækunar í stað bækurnar. Ekki er mikið vitað um þennan framburð en samkvæmt rannsóknum Björns Guðfinnssonar upp úr 1940 bar nokkuð á honum um sunnan- og vestanvert landið. Kristján Árnason telur í Íslenskri tungu I að hann sé í sókn en það hefur ekki verið rannsakað. En öfugt við hin tilbrigðin nýtur þessi framburður ekki viðurkenningar.

Í sumar varð gífurlegt fjaðrafok í Málvöndunarþættinum hér á Facebook þegar menntamálaráðherra sagði skólanir í sjónvarpsviðtali og notað þar væntanlega þann framburð sem hún ólst upp við, eins og við gerum yfirleitt. En fólk brást ókvæða við og sagði að þetta væri „ekki boðlegt af menntamálaráðherra landsins“, það væri „mjög sorglegt að menntamálaráðherra skuli ekki tala betri íslensku“ og væri jafnvel „ekki talandi á eigin tungu“, talaði um „latmælgi“ og „linmælgi“ ráðherrans, „ambögur“ og „málhelti“ og ýjaði jafnvel að því að ráðherrann væri með tunguhaft. Slíkt orðfæri um tiltekinn einstakling er auðvitað algerlega ótækt og þeim til skammar sem viðhafa það. Ráðherra er vitaskuld opinber persóna sem er sjálfsagt að gagnrýna málefnalega, en þetta átti ekkert skylt við það.

Þótt þessi framburður sé ekki algengur á hann sér langa hefð, e.t.v. allt frá 18. öld, og ég sé ekki hvers vegna hann ætti að vera eitthvað verri eða óæskilegri en önnur framburðartilbrigði sambandsins rn – eða verri en önnur svæðisbundin framburðartilbrigði. Staðbundnar framburðarmállýskur eða tilbrigði hafa yfirleitt verið umborin eða þeim jafnvel hampað og engin ástæða til að þessi framburður fái aðra meðferð. Það eru engin rök í málinu að það eigi að bera fram r í skólarnir af því að þar sé skrifað r – með sömu rökum yrðum við að hafna hinum venjulega framburði, skólardnir, sem hefur d þótt það eigi ekki að koma fram í stafsetningunni. Stafsetningu er hvorki hægt að nota til að réttlæta tiltekinn framburð né hafna.

Oft er gerður munur á því sem kallað er lærð og virk orðmyndun. Með lærðri orðmyndun er átt við það þegar einhver – einstaklingur eða hópur – tekur sig til og ákveður að búa til íslenskt orð yfir tiltekið hugtak, eða íslenska samsvörun ákveðins erlends orðs. Stundum er þar aðeins um eitt orð að ræða (í einu), en meginhluti slíkrar orðasmíði fer fram í orðanefndum sem fást við að semja íslensk fagorð (íðorð) í tiltekinni grein, s.s. iðngrein eða vísindagrein. Í slíkum orðanefndum sitja yfirleitt sérfræðingar í viðkomandi grein, en fá oft ráðgjöf frá málfræðingum.

Þess vegna er það algengt í þessari tegund orðmyndunar að notuð séu forskeyti eða viðskeyti sem eru gömul í málinu, en hafa nú glatað merkingu sinni að einhverju eða öllu leyti. Þetta táknar að nýyrðin sem mynduð eru með þeim verða oft ekki gagnsæ; þ.e., oft er ekki hægt að skilja þau svo að ótvírætt sé út frá merkingu einstakra hluta þeirra. Viðskeytið -ald hefur t.d. verið dálítið notað í lærðri orðmyndun, í orðum eins og mótald, pakkald, rafald o.fl., en það hefur enga fasta merkingu sem geri fólki kleift að átta sig á merkingu orðanna.

Í lærðri orðmyndun eru líka stundum tekin upp gömul íslensk orð, sem fallin hafa verið úr notkun, og þeim gefin ný merking; stundum eitthvað breytt­um. Þekktasta dæmi um þetta er orðið sími, sem til var í fornmáli, stundum sem hvorugkynsorðið síma, og merkti ‘band, þráður’, en var svo endurvakið og gefin núverandi merking um aldamótin 1900. Einnig má nefna orðið bur, sem í fornmáli merkir ‘sonur’ en lagt hefur verið til að verði notað í hvorugkyni sem kynhlutlaust orð í merkingunni ‘barn, afkvæmi’ til hliðar við sonur/dóttir, ekki síst í kenninöfnum.

Virk orðmyndun er það aftur á móti kallað þegar orð sprettur upp vegna þess að þess er þörf á ákveðnum stað og tíma, án þess að það sé endilega skráð á blað, og oft án þess að hægt sé að benda á nokkurn sérstakan höfund. Vegna þess að við búum oft til orð um leið og við þurfum á þeim að halda verða þau að vera gagnsæ; viðmælandinn verður að átta sig á því umsvifalaust hvað við eigum við. Ef það gerist ekki, og við þurfum að fara að útskýra orðið, er auðvitað til lítils barist; þá er eins gott að byrja á útskýringunni.

Af þessu leiðir að í virkri orðmyndun eru aðallega notaðar samsetn­ingar, og svo tiltölulega fá forskeyti og viðskeyti sem hafa nokkuð fasta og afmarkaða merkingu, svo sem ó‑, ‑legur, ‑ari og ‑un. Þótt tengsl þeirra við grunnorðið séu að vísu ekki alltaf þau sömu (t.d. í ónæði og ólykt, eða ellilegur og asnalegur), þá skýra orð sem með þeim eru mynduð sig oftast sjálf. Í virkri orðmyndun er líka mikið um það að tekin séu erlend orð og löguð meira og minna að íslensku – sett á þau íslenskar beygingarendingar eða íslensk aðskeyti (töffari), breytt um orðflokk (sína) o.fl.

Annars má ekki skilja þetta svo að alltaf sé skýr munur á lærðri og virkri orðmyndun. Svo er ekki; miklu fremur má segja að þetta séu tveir andstæðir pólar, en milli þeirra sé samfella þar sem ómögulegt er að draga ákveðin skil. En með því að skoða Íðorðabankann annars vegar og Nýyrðavef Árnastofnunar hins vegar má fá ágæta hugmynd um muninn á orðum sem verða til við lærða og virka orðmyndun.