Einu sinni lagði ég til í færslu á Facebook „að sögnin læka og hvorugkynsnafnorðið læk verði viðurkennd sem fullgild íslensk orð. Þau innihalda engin framandi hljóð, brjóta ekki íslenskar hljóðskipunarreglur, og falla auðveldlega inn í íslenskt beygingarkerfi. Síðast en ekki síst er mikil þörf fyrir þau. Það er miklu betri kostur að nota sögnina læka en halda áfram að misþyrma sögninni líka („4 aðrir líkar þetta“; „líkaðu (við) þetta“), og nafnorðið lík er ónothæft í þessu samhengi af augljósum ástæðum“.

Það sem ég átti við með að „misþyrma sögninni líka“ var að sögnin tekur – eða tók – alltaf þágufallsfrumlag – mér líkar (við) þetta en ekki ég líka (við) þetta. Það er svo sem hægt að hugsa sér að nota sögnina þannig á samfélagsmiðlum og segja mér líkaði þetta. Það er samt svolítið óeðlilegt vegna þess að mér líkar felur í sér tilfinningu sem við höfum ekki stjórn á, en að líka (við) á samfélagsmiðlum felur í sér verknað sem við framkvæmum af ásettu ráði. Við það bætist að þegar sögnin er notuð í tengslum við samfélagsmiðla þarf ekki síst að nota hana í boðhætti – fólk er hvatt til að (láta sér) líka við tiltekna síðu eða hóp. En sagnir með aukafallsfrumlagi er ekki hægt að nota í boðhætti – boðhættir eins og *langaðu, *vantaðu o.s.frv. eru ekki til – og ekki líkaðu heldur, til skamms tíma.

En þótt sögnin læka hafi vissulega verið heilmikið notuð á þeim sjö árum sem eru liðin síðan ég skrifaði áðurnefnda færslu hefur notkun líka með nefnifallsfrumlagi stóraukist, og dæmum eins og Líkaðu við okkur á Facebook virðist fara fjölgandi. Ég hef því skipt um skoðun. Ég ætla svo sem ekki að snúast gegn læka, en mér finnst ekki lengur neitt að því að nota líka með nefnifallsfrumlagi – ég líkaði við þessa færslu. Málnotendur hafa valið að breyta sögninni á þennan hátt, og þá er ástæðulaust að amast við því. Enda eru svo sem fjölmörg dæmi um að sama sögnin taki bæði nefnifalls- og þágufallsfrumlag, í svolítið mismunandi merkingu. Ég skrifaði nýlega um sagnir eins og batna og versna – heilsan batnaði/versnaði en mér batnaði/versnaði, og fjölmargar fleiri mætti nefna.

Sögnin líka er því að bætast í þeirra hóp – ég líkaði við síðuna en mér líkar síðan. Það er ekki eins og þágufallsfrumlaginu sé ýtt út – það heldur sér í hefðbundinni notkun sagnarinnar, en ný notkun hennar með nefnifallsfrumlagi bætist við. Mér finnst það í góðu lagi þótt ég hafi verið annarrar skoðunar áður. En þetta leysir þó ekki vandann með tilsvarandi nafnorð. Eftir sem áður er ótækt að nota það sem lægi beinast við, lík, í þessari merkingu. Hugsanlegt væri að nýta sér viðskeytið -un og búa til orðið líkun – ég fékk bara eina líkun á þessa færslu en margar líkanir á færsluna í gær. Ég skal ekki segja hvernig fólki líst á það eða hvort þetta orð gæti náð fótfestu.

Annars sitjum við bara uppi með læk. Í fljótu bragði virðist það falla ágætlega að málinu – í því eru engin framandi hljóð eða hljóðasambönd eins og áður segir, og enginn vandi er að beygja það. Fólk sem hefur næga málsöguþekkingu áttar sig hins vegar á því að þetta orð gæti ekki verið íslenskt að uppruna vegna þess að af sögulegum ástæðum (sem hér er óþarfi að fara út í) hafa einkvæð hvorugkynsorð aldrei æ í stofni. Hvorugkynsorð með æ eru tvíkvæð og enda á -i, svo sem kvæði, færi, tæki o.s.frv. Hvort þetta er gild ástæða til að amast við læk sem tökuorði skal ósagt látið.

Í gærkvöldi borðuðum við hjónin á ágætum veitingastað í Skagafirði og ákváðum að nýta okkur ferðagjöf stjórnvalda (þ.e. skattborgaranna) með þartilgerðu appi. Það var ekkert mál, en við urðum dálítið hissa þegar við fengum í símana okkar skilaboðin „Giftcard used“ – sem sagt á ensku. Þó var þetta app skrifað sérstaklega af þessu tilefni og aðeins ætlað til innanlandsnota. Reyndar held ég að ferðagjöfin hafi verið send öllum með íslenska kennitölu og því hugsanlegt að einhverjir notendur skilji ekki íslensku, þannig að það væri ekki endilega óeðlilegt að láta enskan texta fylgja með – en að sleppa íslenskunni er vitanlega ótækt.

Á vefsíðu ferðagjafarinnar er gefið upp netfang þangað sem hægt er að senda fyrirspurnir um appið. Ég skrifaði og sagði: „Ég hafði skilið það svo að ferðagjafarappið væri íslensk smíð og eingöngu ætlað Íslendingum. Hvernig í ósköpunum stendur þá á því að appið sendir manni skilaboð á ensku? Gott væri að fá skýringu á því.“ Svarið sem ég fékk var: „Ferðagjafar appið er byggt á YAY appinu sem er íslensk smíði og er ætlað til notkunar á heimsvísu. Því er kerfið skrifað á ensku en við höfum íslenskað flest allt þó að örfá atriði hafa ekki verið þýdd.“

Ég var ekki alveg sáttur við þetta svar og skrifaði aftur og spurði hvort þeim fyndist ekki að það hefði átt að íslenska appið að öllu leyti. Ég fékk svar um hæl: „Auðvitað hefði það verið best. Við höfum ekki fengið skeyti áður vegna þessa, þökkum því fyrir ábendinguna og munum taka þetta til okkar.“ Það var eiginlega þetta seinna svar sem vakti mig mest til umhugsunar.

Samkvæmt fréttum virðast u.þ.b. 70 þúsund manns þegar hafa nýtt sér ferðagjöfina. Það þýðir væntanlega að 70 þúsund manns hafa fengið skilaboðin „Giftcard used“ á undanförnum vikum – án þess að gera nokkra athugasemd við það. Nú veit ég ekkert hvort fólk hefur yfirleitt tekið eftir þessum skilaboðum, eða tekið eftir því að þau væru á ensku. Auðvitað getur vel verið að fjöldi fólks hafi verið að ergja sig á þessu undanfarnar vikur án þess að gera nokkuð í málinu. En ég efast samt um það.

Auðvitað stafar íslenskunni engin hætta af einstöku enskum slettum, einstöku fyrirtækjaheitum á ensku, eða einstöku skilaboðum á ensku. Henni stafar hins vegar hætta af andvaraleysi okkar sjálfra – við tökum ekki eftir því þegar eitthvað er á ensku sem sjálfgefið ætti að vera að hafa á íslensku, og ef við tökum eftir því kippum við okkur ekki upp við það heldur finnst það bara eðlilegt, og ef við kippum okkur upp við það gerum við samt ekkert í því.

Það liggur beint við að gagnrýna fyrirtækið sem skrifaði appið fyrir að ljúka ekki verkinu, og sjálfsagt að gera það – en ábyrgðin er endanlega hjá okkur sjálfum. Við erum öll almannavarnir – og við berum líka öll ábyrgð á íslenskunni.

Fyrir rúmum 20 árum var stofnaður stjórnmálaflokkur sem heitir fullu nafni Vinstrihreyfingin - grænt framboð en gekk yfirleitt undir nafninu Vinstri grænir framan af. Karlkynið grænir vísaði auðvitað ekki til þess að eingöngu karlmenn væru í flokknum, heldur var það notað þarna sem hlutlaust kyn - eins og eðlilegt var.

Einhvern tíma, líklega kringum 2006 ef marka má fjölda dæma á tímarit.is (innanbúðarfólk í flokknum getur væntanlega upplýst nánar um þetta) var ákveðið að hafa þessa styttingu í hvorugkyni og tala um Vinstri græn í staðinn. Ég man að mér fannst þetta kjánalegt á sínum tíma og þusaði um það við samkennara mína að þetta fólk áttaði sig ekki á því hvernig tungumálið virkaði.

Ég er hins vegar löngu búinn að venjast þessu og taka það í sátt og nota núna hvorugkynið án umhugsunar. Það hefur líka greinilega tekist að kenna þjóðinni þetta, eða a.m.k. fjölmiðlum - samkvæmt tímarit.is hefur dæmum um karlkynið vinstri grænir farið ört fækkandi á síðustu árum en dæmum um vinstri græn fjölgað að sama skapi.

Ég nefni þetta hér sem innlegg í umræðu um mál og kyn því að þetta er dæmi um að það er hægt að breyta málnotkun hvað þetta varðar. Vissulega er hér um einangrað dæmi að ræða, og auk þess sérnafn en um þau gildir oft annað en um önnur orð. Eigi að síður gæti þetta hugsanlega rutt brautina fyrir meiri breytingar í þessa átt.

Í umræðu um mál og kyn í Facebook-hópnum Málspjall nefndi Lára Ómarsdóttir að ungt fólk í sínu umhverfi notaði orðið fólk á nýstárlegan hátt, til að vísa til einstaklings af ótilgreindu kyni, og talaði um eitt fólk og mörg fólk. Ég veit ekki hversu útbreitt þetta er en ég hef a.m.k. aldrei heyrt það fyrr og geri ráð fyrir að það hljómi framandi og jafnvel fáránlega í eyrum flestra. En þegar eitthvert nýtt málbrigði ber fyrir augu eða eyru er ekki endilega vænlegt til árangurs að fordæma það umsvifalaust og vísa því út í hafsauga. Skynsamlegra og skemmtilegra er að velta fyrir sér hvert eðli þess er og hvers vegna það kemur upp – og taka afstöðu að því loknu.

Auðvitað er fólk dálítið sérstakt orð – formlega séð eintöluorð þótt það vísi til hóps (í hefðbundnu máli). Þess vegna er talað um margt fólk og allt fólkið, ekki mörg fólk og öll fólkin, og þess vegna er okkur kennt að vísa til þess með fornafni í eintölu, eins og segir í Málfarsbankanum: „Beygingin miðast við form orðsins, þ.e. eintöluna, fremur en merkingu þess. Allt fólkið, sem ég talaði við, ætlaði út að skemmta sér, svo sagði það a.m.k. (ekki: „allt fólkið, sem ég talaði við, ætluðu út að skemmta sér, svo sögðu þau a.m.k.“).“

Þetta getur valdið vandkvæðum og verkað truflandi, bæði vegna þess að það stríðir gegn málkennd margra að nota eintölufornafn til að vísa til hóps af fólki, og eins vegna þess að persónufornafnið það fer oft ekki vel í vísun til fólks og getur verið niðrandi að mati margra (sem er ástæðan fyrir upptöku fornafnsins hán). Enda er fleirtalan þau oft notuð í staðinn eins og flestir íslenskukennarar þekkja vel – annars þyrfti ekki að brýna það fyrir fólki að nota eintöluna.

Með því að hliðra merkingu orðsins fólk á þennan hátt mætti leysa margan vanda. Við losnuðum við að nota orðin maður og manneskja um fólk af ótilgreindu kyni. Þau orð hafa óneitanlega ákveðna tengingu við karla og konur í huga margra, þótt það sé ekki ætlun þeirra sem nota þau. Að auki gæti þetta losað okkur undan því að nota orð eins og aðili, einstaklingur, persóna o.fl. sem iðulega eru notuð í þessum tilgangi og ekki þykja alltaf fara vel.

Þarna væri vissulega verið að víkja dálítið frá venjulegri og upphaflegri merkingu orðsins fólk sem er ‘lýður, almenningur, mannfjöldi’ samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. En það er svo sem fjarri því að vera einsdæmi að merking orða breytist með tímanum og þessi breyting væri ekki meiri en ýmsar sem hafa orðið á undanförnum öldum.

Það verður forvitnilegt að sjá hvort þessi notkun breiðist út á næstu árum. Ég er ekki tilbúinn til þess enn að hafa skoðun á því hvort þessi breyting væri til bóta, ef hún gengi í gegn - vil hvorki mæla með henni né móti að svo stöddu. Það er hins vegar mikilvægt að hún er sjálfsprottin meðal málnotenda en ekki komin neins staðar að ofan. Sé það vilji málnotenda að breyta málnotkuninni á þennan hátt gerist það, sama hvað málfræðingar og aðrir segja.

Mér þykir vænt um íslenskuna og var svo lánsamur að geta gert kennslu hennar og rannsóknir að ævistarfi. Ég var harður málvöndunarmaður á unglingsárum og nokkuð fram á háskólaár mín – ekki í vafa um hvað væri rétt mál og fordæmdi það sem var talið rangt, og dró ekki í efa óskeikulleik kennslubóka og málsmetandi manna þar um. Ef ég heyrði eða sá einhvern nota það sem ég taldi rangt mál dró umsvifalaust úr áliti mínu á þeim hinum sama. En ég skipti um skoðun þegar ég áttaði mig á því hvernig tungumálið væri notað sem valdatæki til að halda fólki niðri og gera lítið úr því, og hversu ósanngjarnt það væri að flokka fólk eftir því hvaða tilbrigði málsins það hefði tileinkað sér á máltökuskeiði.

Þótt ég sé málfræðingur get ég vitanlega ekki talað í nafni allra íslenskra málfræðinga, og mér finnst rétt að vekja athygli á því að margir þeirra eru mér örugglega ósammála um ýmis atriði. Ég hef verið talinn frjálslyndur í málfarsefnum, jafnvel úr hófi fram, í þeirri merkingu að ég vilji leyfa ýmislegt sem hefðbundið er að flokka sem rangt mál. Stundum er því haldið fram að ég vilji „leyfa allt“ en það er mikil einföldun. Aðalatriðið er að þetta snýst að mínu mati ekki um að leyfa eða banna eitt eða annað, heldur um að fræða í stað þess að fordæma, að hvetja til fjölbreyttrar málnotkunar í stað þess að hafna tilbrigðum, og að hlúa að málkennd fólks í stað þess að ýta undir óöryggi og málótta.

Ég er þeirrar skoðunar að það sé ekkert athugavert við ýmis tilbrigði sem venja hefur verið að kalla „málvillur“ og reynt hefur verið að venja fólk af. En vitanlega er eðlilegt og sjálfsagt að vekja athygli á ýmsum nýjungum í málinu – bæði enskum áhrif á setningagerð og orðafar og sjálfsprottnum breytingum sem koma upp án þess að þær verði raktar til utanaðkomandi áhrifa – ræða ástæður þeirra og eðli, og skoða hvort ástæða sé til að reyna að sporna við þeim. Það er líka sjálfsagt og eðlilegt að hvetja til skýrleika í máli og vandaðrar framsetningar en vinna gegn hvers kyns ósamræmi og hroðvirkni. En hvað með „málvillurnar“ – ýmsar málbreytingar sem eru og hafa verið í gangi? Á að láta þær óáreittar?

Já og nei. Mér finnst mikilvægt að fólki sé ekki innrætt að málið sem það hefur alist upp við sé „rangt“ í einhverjum skilningi. Á hinn bóginn verður ekki fram hjá því litið að fólk er enn flokkað eftir málfari – í skólum að sjálfsögðu, þar sem prófað er í „réttu“ máli, en líka í atvinnuviðtölum, fjölmiðlum og víðar. Þess vegna skiptir máli að fólk viti hvað hefur verið talið rétt og hvað rangt, og geri sér grein fyrir því að í sumum tilvikum geti það komið sér illa að hafa ekki vald á þeim tilbrigðum sem hafa verið talin „rétt“. Fólk hefur þá val um hvort það leggur á sig að tileinka sér tilbrigði sem kunna að vera í ósamræmi við eiginlegt mál þess.

En langtímamarkmiðið er að þessari flokkun eftir málfari verði hætt og fólk geti óhikað notað sitt eigið mál án þess að eiga á hættu að verða dæmt fyrir það.

Oft er amast við málbreytingu sem nú er í gangi og tekur til hóps orða sem mætti e.t.v. kalla „líkamsorð“, þ.e. orð um ýmis líffæri og líkamshluta. Til skamms tíma hefur verið notaður forsetningarliður með þessum orðum til að vísa til „eigandans“ – talað um hárið á mér, hjartað í þér, nefið á honum, augun í henni, o.s.frv. En nú er orðið algengt, einkum meðal yngra fólks, að nota eignarfornafn eða eignarfall í staðinn og segja hárið mitt, hjartað þitt, nefið hans, augun hennar o.s.frv.

Fólk talar oft eins og þetta sé nýjung en svo er ekki – þetta afbrigði hefur alltaf verið til, þótt það hafi ekki verið algengt. Í Sturlungu segir Snorri Þorvaldsson „Hvar er nú fóturinn minn?“ þegar fóturinn hefur verið höggvinn af honum. „Augun mín og augun þín“ kvað Vatnsenda-Rósa. „Hausinn minn er þröngur“ sagði jólasveinninn sem hélt að krakkasöngurinn væri væl. Á tímarit.is má finna slæðing af dæmum um þessa setningagerð frá 19. öld og síðan. En vissulega virðist tíðnin hafa aukist mjög á undanförnum árum.

Reyndar er rétt að hafa í huga að hefðbundna setningagerðin, að nota forsetningarlið, er líka „nýjung“ – að vísu nokkurra alda gömul. Í fornu máli var yfirleitt notað eignarfornafn eða eignarfall, eins og í nýja afbrigðinu – hár mitt, hjarta þitt, nef hans, augu hennar. Munurinn er sá að nú hefur „líkamsorðið“ ákveðinn greini, en var greinislaust í fornmáli. Sú setningagerð er vitanlega enn til í formlegu ritmáli. Notkun forsetningarliðar kemur svo til á 14.-15. öld eða svo og hefur verið aðalafbrigðið síðan.

Sú skoðun virðist mjög útbreidd að hér sé um ensk áhrif að ræða en mér finnst ekkert benda sérstaklega til þess. Því fer nefnilega fjarri að nýja afbrigðið hermi eftir enskunni. Þar er sagt my hair, your heart, his nose, her eyes. Eignarfornafnið fer þar á undan „líkamsorðinu“, ekki á eftir eins og í íslensku. Þar að auki notar íslenskan ákveðinn greini en enskan ekki. Ef sagt væri mitt hár, þitt hjarta, hans nef, hennar augu væru ensk áhrif líkleg – en þetta er yfirleitt ekki sagt, held ég.

Það er rétt að athuga að hefðbundin hegðun „líkamsorðanna“ er í raun undantekning – öll önnur nafnorð tjá eigandann með eignarfornafni eða eignarfalli persónufornafns, en ekki í forsetningarlið. Við segjum bókin mín, bíllinn þinn, hundurinn hans, húsið hennar. Það liggur beint við að álykta að „líkamsorðin“ séu einfaldlega að laga hegðun sína að hegðun annarra nafnorða í málinu. Þess vegna er varla hægt að halda því fram að þessi breyting feli í sér einhver málspjöll.

En í umræðu á netinu um þessa breytingu kom einu sinni upp annað sem ég hafði ekki leitt hugann að. Þar var bent á að á undanförnum árum er – sem betur fer – lögð mikil áhersla á það við ung börn að þau eigi líkama sinn sjálf. Maður hefur tilfinningu fyrir því – eða börn hafa það a.m.k. sennilega – að hárið mitt sé miklu meiri einkaeign mín en hárið á mér. Mér finnst ekki ótrúlegt að þetta stuðli að aukinni útbreiðslu þessa afbrigðis þótt það sé væntanlega ekki eina ástæðan.

Ég hef lagt áherslu á það að okkur beri að sýna málnotkun annarra virðingu og umburðarlyndi og taka tilbrigðum í máli fagnandi – eða a.m.k. sætta okkur við þau. Það er einlæg sannfæring mín að þetta sé ein meginforsenda þess að íslenska lifi áfram hjá börnum okkar og barnabörnum. En umburðarlyndið á sér þó takmörk. Málnotkun okkar má ekki misbjóða fólki eða niðurlægja það á nokkurn hátt. Íslenskan á það ekki skilið að hún sé notuð til að meiða fólk.

Þess vegna eigum við ekki að nota um fólk einhver orð sem fólkið vill ekki að séu notuð um það. Þótt orð eins og kynvillingur, negri og önnur slík hafi þótt eðlileg áður fyrr – raunar fyrir ekki mjög löngu – er svo ekki lengur. Þótt fólk á mínum aldri sé alið upp við þessi orð höfum við flest áttað okkur á því að þau þykja ekki lengur við hæfi, og vanið okkur af notkun þeirra. Það er eðlilegt og sjálfsagt – og ekki svo erfitt.

Málið verður hins vegar flóknara þegar kemur að kynjuðu málfari – bæði notkun karlkyns sem ómarkaðs (hlutlauss) kyns, og notkun orðsins maður og samsetninga af því í vísun til beggja (eða allra) kynja. Ég veit að mörgum konum og kynsegin fólki finnst slík málnotkun útilokandi, finnst ekki vísað til sín. Við þurfum að taka þá tilfinningu alvarlega en ekki vísa henni umsvifalaust á bug.

Ef málnotkun eins og Allir þurfa að fara í skimun eða Mönnum er skipað að fara í sóttkví í vísun til blandaðs hóps verkar útilokandi á fólk, má þá ekki bara breyta henni? Það er vel hægt að segja Öll þurfa að fara í skimun (eins og var gert í fjölmiðlum nýlega) og Fólki er skipað að fara í sóttkví. Er þetta ekki jafn sjálfsagt og að hætta að tala um kynvillinga og negra?

Kannski – og þó. Þetta er ekki sambærilegt. Það er einfalt að læra ný orð – við erum alltaf að því. Það er dálítið meira mál að venja sig á að nota þessi nýju orð í stað annarra sem við erum vön að nota, en með tímanum gengur það yfirleitt. En orðið maður og samsetningar af því er ekkert venjulegt orð. Það er algengasta nafnorð málsins og notað í mjög fjölbreyttu samhengi. Það er meiriháttar breyting að finna gott orð í staðinn og koma því í almenna notkun. Það er ekki þar með sagt að það sé ekki hægt – en það tæki tíma.

Breyting á hlutlausu kyni er enn snúnari. Það er ekkert náttúrulögmál að karlkynið sé hlutlaust, en það er það sem við erum öll alin upp við. Ég skil samt vel að sumum finnist það ekki höfða til sín, og venji sig á að nota hvorugkyn sem hlutlaust kyn í staðinn. Vissulega er hægt að nefna dæmi þar sem þetta gæti valdið misskilningi en ég held að það sé ekki líklegt til að valda vandkvæðum. Því hefur líka verið haldið fram að þetta geti valdið óvissu í málnotkun en ég hef ekki miklar áhyggjur af því heldur.

En þetta er ekki sambærilegt við það að hætta að nota ákveðin orð – þetta snýst um breytingu á málkerfi fólks og mér finnst ekki hægt að ætlast til þess að fólk breyti málkerfi sínu. Aðalatriðið í þessu er umburðarlyndi og virðing fyrir öðru fólki og málnotkun þess. Þau sem vilja hafna karlkyni sem hlutlausu kyni þurfa að hafa í huga að við erum flest alin upp við að karlkynið hafi þetta hlutverk, og þau sem vilja halda í karlkynið sem hlutlaust kyn þurfa að sýna því skilning að ýmsum finnst karlkynið eingöngu vísa til karlmanna og þar með vera útilokandi.

En það má ekki gerast að fólk verði flokkað eftir málnotkun hvað þetta varðar og annað hvort tilbrigðið verði talið villa eða óviðeigandi málnotkun.

Ég sá nýlega fyrirsögnina „Heilsa eldri borgara hrakaði í síðasta heimsóknarbanni“. Ég er vanur því að sögnin hraka stýri þágufalli á frumlagi sínu og hélt því að þetta væri fljótfærnisvilla (satt að segja var töluvert um þær í fréttinni) – þarna ætti að standa Heilsu fólks hrakaði en ekki Heilsa fólks hrakaði. En þegar ég las fréttina sá ég að þar stóð líka „Heilsa fólks á hjúkrunarheimilunum hrakaði mjög í síðasta heimsóknarbanni“ og „heilsa fólks hrakaði mikið“ þannig að væntanlega hefur blaðamaðurinn ætlað að hafa þetta svona.

Sögnin hraka er eingöngu tilgreind með þágufallsfrumlagi í orðabókum (reyndar rakst ég á dæmi frá 1857 þar sem hún tekur nefnifallsfrumlag og þágufallsandlag: „komi eitthvað upp á, sem hrakar skepnunni“). Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru tilgreindar tvær náskyldar merkingar sagnarinnar: 'verða verri til heilsunnar' og 'verða verra, versna'. Í fyrri merkingunni er sögnin notuð um fólk (og hugsanlega dýr) – sjúklingnum hrakar, henni hrakaði. Í seinni merkingunni er hún notuð um heilsu, kunnáttu, ástand, horfur o.s.frv. – heilsunni hrakar, ástandinu hrakar.

Önnur sögn mjög svipaðrar merkingar er versna. Hún hefur líka hliðstæð merkingarblæbrigði: 'verða verri til heilsunnar, líða verr', og tekur þá þágufallsfrumlag, eins og sjúklingnum versnaði; og svo 'verða verri'. En munurinn er sá að í seinni merkingunni tekur versna frumlag í nefnifalli, ekki þágufalli – heilsan versnaði. Á netinu fann ég fáein dæmi um nefnifallsfrumlag með hraka, en þau voru öll um seinni merkinguna, heilsan hrakaði eða eitthvað slíkt, eins og í fréttinni. Engin dæmi voru um nefnifall á persónunni, *sjúklingurinn hrakaði.

Alveg sama gildir um sögnina batna, nema hún er þveröfugrar merkingar – en hún tekur líka þágufall á persónu (sjúklingnum batnar) en nefnifall á heilsu, ástand o.þ.h. (heilsan batnar). Mér finnst líklegt að þarna sé ástæðuna fyrir nefnifallinu með hraka að finna. Þar er farið með sögnina á sama hátt og versna og batna – sem eru báðar miklu algengari en hraka og því líklegri til að hafa áhrif á hana en öfugt. Þarna finnst málnotendum (sumum a.m.k.) vera eitthvert kerfi og leitast við að fella hraka inn í það. Ég sé svo sem enga ástæðu til að amast sérstaklega við því.

Það er almennt séð æskilegt að fylgja málhefð, og í þessu tilviki, eins og svo mörgum öðrum, væri einfalt að úrskurða heilsan hrakar rangt og segja að blaðamaðurinn þurfi að læra íslensku betur. En það er bara svo miklu skemmtilegra og gagnlegra að velta fyrir sér og reyna að grafast fyrir um hvers vegna tilbrigði af þessu tagi komi upp. Það eykur skilning okkar á tungumálinu og eðli þess, og sýnir okkur betur hvað tungumálið er undursamlegt fyrirbæri, kennir okkur að meta það betur, og gerir okkur umburðarlyndari fyrir tilbrigðum. Þar með aukum við líkurnar á að börnin okkar vilji áfram tala íslensku.

Flestar sagnir sem hafa nd í stofni mynda þátíð með ‑ti. Þetta eru benda, henda, lenda, venda — þátíð benti, henti, lenti, venti. Sögnin enda fær oftast ‑aði í þátíð, en þó bar við áður fyrr að hún fengi þátíðina enti — „það enti með því að hann varð að hverfa aftur við svo búið“ segir í Les­bók Morgun­blaðsins 1968. Miðmyndin endast (ef það er talin sama sögn) er líka entist í þátíð. En sögnin senda er undantekning — hún hefur venjulega haft þátíðina sendi þeg­ar hún merkir ʻflytja einhverjum eitthvaðʼ eða ʻláta ein­hvern fara eitt­hvaðʼ eins og hún gerir oftast.

Í Málfarsbankanum segir þó: „Þátíðin senti er einnig til en aðeins í merkingunni: kasta.“ Í þeirri merkingu stjórn­ar sögn­in þágufalli á því sem kastað er — í Tímanum 1957 segir: „Lögregluþjónn kom út, gekk aftur fyrir bílinn, opn­aði farangursgeymsluna og tók í rófuna á dauðum ketti og senti honum af hendi fram í fjöruna.“ Miðmyndin send­ast hefur þá­tíðina sendist ef hún merkir ʻsnúast (fyrir ein­hvern)ʼ eða eitthvað slíkt — ég sendist oft fyrir hana áður fyrr. Aftur á móti er þátíðin sentist ef sögnin merkir ʻbregða skjótt viðʼ eða álíka — ég sentist strax af stað. Sama máli gegn­ir með enda­sendast.

En þótt áðurnefndar sagnir með nd í stofni endi á ‑ti í þá­tíð í nútímamáli, aðrar en senda, hefur það ekki alltaf ver­ið svo. Í fornu máli enduðu þær yfirleitt á ‑di, eins og senda gerir enn, þótt myndum með ‑ti bregði fyrir af ein­hverj­um þeirra. Þátíðin var sem sé bendi, endi, hendi, lendi, vendi — og sendi. Það þarf því ekki að koma á óvart þótt senda sýni til­hneigingu til að elta þær og verða senti í þátíð — ekki bara í merkingunni ʻkastaʼ. Sú tilhneiging á a.m.k. aldargamlar rætur — í blaðinu Reykjavík segir árið 1913: „Og skipið rak og rak þangað til það stóð, og hann senti á það hverja öld­una hvítfyssandi á fætur annari.“

Á síðustu árum virðist þessi þátíð vera mjög algeng ef marka má Risamálheildina. Ef hún nær yfirhöndinni verð­ur senda ekki lengur undantekning og þar með mætti segja að sagnbeygingin hefði einfaldast — beyging senda hefði lagað sig að beygingu annarra sagna með sömu stofn­gerð. En við þetta verður til ný beygingarmynd — mis­munandi beyg­ing­ar­myndum sagnarinnar fjölgar. Það er ekki ein­földun, heldur þvert á móti. En svona er þetta iðu­lega — ein­földun á einum stað hefur venjulega þver­öfug áhrif á einhverjum öðrum stað í málkerfinu þótt það liggi ekki alltaf í augum uppi.

Oft er því haldið fram að málbreytingar stefni jafnan í átt til einföldunar og stafi jafnvel iðulega af leti. Það má vísa letinni algerlega á bug sem skýringu, en hitt er rétt að marg­ar málbreytingar virðast í fljótu bragði leiða til ein­föld­unar í málkerfinu. Þar er þó yfirleitt ekki allt sem sýn­ist eins og hér hefur verið sýnt, og það má fullyrða að mál­breytingar leiða sjaldnast eingöngu til einföldunar. Ef svo væri, þá væri tungumálið fyrir löngu búið að ná há­marks­stigi einföldunar — orðið fullkomið.

Hér er líka rétt að athuga að í hefðbundinni beygingu er senda eins í nútíð og þátíð framsöguháttar — ég sendi bréfið í gær (þátíð), ég sendi bréfið á eftir (nútíð). Það má þess vegna halda því fram að senti sé „betri“ þátíðarmynd en sendi vegna þess að með henni er greint milli nútíðar og þátíðar. Þar með verður málið nákvæmara tján­ingar­tæki. Þegar við bæt­ist að sams konar breyting hefur orðið á öðrum sögn­um af sömu stofngerð án þess að það það valdi vand­kvæð­um sé ég enga ástæðu til að amast við því að þátíð senda verði senti.

Sögnin streyma er mikið notuð þessi árin, ekki síst eftir að samkomutakmarkanir tóku gildi.  Við streymum fundinum beint,  Fundinum verður streymt o.s.frv. Þetta merkir að viðburður eða athöfn er send út gegnum netið. Oft er um að ræða beina útsendingu frá atburðum sem eru að gerast, en einnig er talað um að streyma kvikmyndum, streyma tónlist, streyma sjónvarpsstöðinni o.s.frv., þar sem sendar eru út upptökur af efni sem horft er eða hlustað á í streymi, án þess að því sé hlaðið niður á tölvu notandans.

Sögnin streyma er gömul í málinu, erfðaorð, og á sér ættingja í öðrum germönskum málum. Merking hennar er ‚fljóta, renna fram‘ sem fellur ágætlega að þeirri nýju notkun sem vísað er til hér að ofan. En hins vegar hefur setningafræðileg hegðun sagnarinnar gerbreyst. Hún var áður fyrr áhrifslaus, tók ekkert andlag og hafði engan geranda. Við sögðum áin streymir – en það er enginn sem streymir ánni. Í nýju notkuninni tekur sögnin hins vegar andlag, og frumlag hennar er gerandi. Þetta er grundvallarbreyting.

Þegar ný áhrifssögn kemur inn í málið, eða áhrifslaus sögn er gerð að áhrifssögn eins og í þessu tilviki, þarf andlagið að fá eitthvert fall. Þolfall er algengasta andlagsfallið en streyma tekur yfirleitt þágufall. Hvernig skyldi standa á því? Merkingarlega er þetta hliðstætt við senda (út) sem tekur þolfall, en e.t.v. er fólk fremur með sögnina veita í huga – veita straumnum til áhorfenda/áheyrenda. Reyndar má finna fáein dæmi um þolfall; „verður þá auðvelt að skutlast með 4G pung upp í sumarbústað og streyma kvikmyndir í sjónvarpið“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2013. En þetta er mjög sjaldgæft.

Þessi notkun er ekki gömul, frekar en sú tækni sem hún vísar til. Elsta dæmi sem ég hef fundið er í mbl.is frá árinu 2000 þar sem segir „Aðal Be stýrikerfisins er hversu vel það streymir hreyfimyndum“. Næstu ár eru dæmin sárafá, flest eða öll úr Morgunblaðinu eða mbl.is – hugsanlega flest frá sama blaðamanni. Um 2010 fer þessi notkun svo að sjást í flestum fjölmiðlum og það verður fljótlega sprenging í notkuninni – nú er hún t.d. farin að sjást í þingræðum, þingskjölum og dómum og komin inn í Íslenska orðabók á Snöru og Íslenska nútímamálsorðabók.

Það er auðvitað ekkert undarlegt að sögnin streyma skyldi bæta við sig þessari nýju merkingu. Bæði er hún náskyld hefðbundinni merkingu sagnarinnar, og svo er sögnin stream notuð um þetta fyrirbæri á ensku. Það lá því beint við að gefa streyma þetta nýja hlutverk, þótt til þess þyrfti að gerbreyta setningafræðilegu eðli hennar. Það virðist hafa gerst áreynslulaust. Og það merkilega er að málnotendur virðast hafa samþykkt þetta umyrðalaust – a.m.k. man ég ekki eftir kvörtunum yfir þessu í málfarsumræðunni, og hefur þó oft verið kvartað undan minni breytingum.