Íslenska hefur þrjú málfræðileg kyn. Það væri sannarlega mjög mikið inngrip í málkerfið og meira en lítið vafasamt að ætla sér að breyta þessu. En með upptöku persónufornafnsins hán er ekki verið að bæta við fjórða kyninu í íslensku, því að hán er hvorugkyns og hvorugkyn er til í málinu. Það er bara verið að koma með nýtt orð sem leysir orð sem fyrir er af hólmi að hluta til. Í staðinn fyrir að hafa eitt orð, það, til að tákna þriðju persónu eintölu, höfum við nú tvö, það og hán.

Þetta er meira að segja ekkert einsdæmi í málinu. Til skamms tíma, meðan þéringar tíðkuðust enn, höfðum við tvö fornöfn til að tákna aðra persónu – venjulega fornafnið þú, í fleirtölu þið, og svo þér bæði í eintölu og fleirtölu. Þessi fornöfn höfðu með sér verkaskiptingu, þannig að þú var notað við allar venjulegar aðstæður en þér við fólk sem maður þekkti ekki eða til að sýna virðingu. Svipað má segja um fyrstu persónuna – þar höfum við ég, í fleirtölu við, en fornafnið vér var notað í upphöfnu tali bæði fyrir eintöluna og fleirtöluna.

Ég hef heyrt því haldið fram að þótt ekki sé verið að bæta við kyni sé þarna verið að breyta málkerfinu með því að búa til nýja málfræðilega formdeild, nýja tegund af flokkun – í fólk, sem vísað er til með hán, og dýr og dauða hluti, sem vísað er til með það. En slík flokkun er þegar fyrir hendi í kerfinu, a.m.k. hjá þeim sem vilja binda orð eins og éta, löpp o.fl. við dýr en nota borða, fótur o.s.frv. um fólk.

Í skólum er yfirleitt kennt að orðflokkarnir skiptist í opna og lokaða flokka. Opnir eru þá þeir flokkar sem geta bætt við sig nýjum orðum – aðallega nafnorð, en einnig lýsingarorð, sagnir, og að einhverju marki atviksorð. Samtengingar, forsetningar og fornöfn eru aftur á móti taldir lokaðir orðflokkar því að í þá bætist ekki ný orð. Það er líka talað um þetta sem mun á inntaksorðum og kerfisorðum. En ef fornöfn eru lokaður orðflokkur, hvernig er þá hægt að bæta við nýju fornafni?

Það er augljóst af hverju nafnorð, lýsingarorð og sagnorð eru opnir flokkar – það hlýst af eðli þessara flokka. Það eru alltaf að koma ný fyrirbæri eða nýjar hugmyndir sem þurfa nöfn, það þarf að lýsa fyrirbærum á nýjan hátt, og það eru alltaf að koma til nýjar athafnir eða aðgerðir. Um fornöfn, forsetningar og samtengingar gegnir öðru máli. Orð af þessum flokkum hafa fyrst og fremst hlutverk innan málsins, eru kerfisorð – lýsa ákveðnum venslum milli orða og setninga. Slík vensl breytast ekki svo glatt og þess vegna er sjaldan þörf fyrir ný orð af þessum flokkum. En lokuðu orðflokkarnir eru reyndar ekki harðlokaðir.

Orðið allur er t.d. greint sem lýsingarorð í eldri málfræðibókum en nú er það alltaf greint sem óákveðið fornafn og samkvæmt því hefur þar bæst orð í lokaðan orðflokk. Það hafa líka bæst við forsetningar og samtengingar frá fornu máli til nútímamáls. Það má sem sé halda því fram að ástæðan fyrir því að þessir flokkar eru venjulega taldir lokaðir sé ekki sú að þeir geti ekki tekið við nýjum orðum, heldur fremur sú að við þurfum svo sjaldan ný orð af því tagi sem þessir flokkar hafa að geyma. En ef við þurfum á þeim að halda, þá er alveg hægt að bæta þeim við.

Þannig er í þessu tilviki. Ég get alveg tekið undir það að handstýring tungumálsins er almennt séð óæskileg. En það er ekki síður óæskilegt að hópur fólks upplifi sig utangarðs í móðurmáli sínu. Vissulega er ekkert auðvelt að breyta málnotkun sinni þegar um er að ræða fyrirbæri sem eru jafn inngróin í málkerfi manns og persónufornöfn. Ég þarf alltaf að hugsa mig um þegar ég nota hán – en það þarf ég líka að gera þegar ég nota orðin ær og kýr. Þetta tekur tíma – en það þýðir ekki að það sé ógerlegt.

Sumt fólk er kynsegin, skilgreinir sig ekki sem (eingöngu) annaðhvort karlkyns eða kvenkyns. Þetta fólk vill því ekki að persónufornöfnin hann og hún séu notuð um það – finnst þau ekki eiga við sig. Það vill reyndar svo vel til að íslensk málfræði býður upp á þriðja kynið, hvorugkyn, sem eins og orðið bendir til er hvorki karlkyn né kvenkyn, en vandinn er sá að hið venjulega þriðju persónu fornafn í hvorugkyni, það, er sjaldan notað til að vísa til fólks og ekki vel til þess fallið.

Þegar það er notað á þann hátt virðist það oft vera til að tala niður til fólks eða gera lítið úr því – a.m.k. er það upplifun margra að svo sé. Fólk sem hvorki vill skilgreina sig sem hann né hún, og finnst niðurlægjandi að það sé notað um það, var því í vanda. Við hefðum öll gott af að prófa að setja okkur í spor þessa fólks. Okkur liði ekki vel ef fjölskylda okkar og vinir ættu ekki orð til að tala um okkur – orð sem við gætum tekið til okkar. Okkur fyndist móðurmálið hafa brugðist okkur – ekki gera ráð fyrir okkur. Það er ekki góð tilfinning.

Þess vegna hafa komið fram nokkrar tillögur um nýtt hvorugkyns þriðju persónu fornafn sem nota mætti um fólk í stað það. Meðal þeirra eru hé og hín, en það orð sem hefur náð mestu flugi er hán, sem beygist hán – hán – háni – háns – í fleirtölu er notað þau – þau – þeim – þeirra. Fyrirmynd orðsins er sænska hvorugkynsfornafnið hen sem var búið til í stíl við han og hon sem kynhlutlaust persónufornafn fyrir nokkrum áratugum og hefur hlotið talsverða útbreiðslu. Sérhljóðið í hán, tvíhljóðið á, er samsett úr a og ú og tengir því hann og hún.

Þótt þau sé formlega séð fleirtala af það vísar orðið líka til blandaðs hóps karla og kvenna og er því mjög oft notað um fólk. Fleirtölumyndirnar hafa því ekki á sér þann neikvæða blæ sem það hefur þegar það er notað um fólk og þess vegna er engin ástæða til að skipta þeim út fyrir eitthvað annað. Þágufalls- og eignarfallsmyndirnar eru líka sameiginlegar öllum kynjum og því væri mjög óeðlilegt að setja eitthvað annað þar.

Hán er hvorugkynsfornafn og tekur með sér lýsingarorð í hvorugkyni – hán er skemmtilegt/ lasið/ ungt/ glatt o.s.frv. Ýmsum finnst þetta undarlegt og halda að þau sem vilja láta vísa til sín með hán séu á móti því að nota hvorugkyn um fólk. En svo er ekki – þau hafa ekkert á móti hvorugkyninu út af fyrir sig. Andstaðan beinist eingöngu gegn því að nota fornöfnin það og þetta í vísun til fólks, vegna þess að í þeirri notkun felist lítilsvirðing.

En upptaka hán er ekki óumdeild og hefur mætt nokkurri andstöðu. Mörgum finnst ótækt að taka upp nýtt fornafn og segja að það sé ekki hægt – þarna sé verið að breyta málkerfinu og bæta orði í lokaðan flokk. Hvort tveggja er rangt að mínu mati. Ég er talsmaður þess að hán fái þegnrétt í málinu og sé notað í vísun til þeirra sem ekki vilja láta nota karlkyns eða kvenkyns persónufornöfn um sig. Auðvitað verður engum skylt að nota það en þetta snýst um virðingu og tillitssemi gagnvart þeim sem er þetta hjartans mál.

Í Málfarsbankanum segir: ­­„Rétt er að segja að einhver sé sjálfs sín herra en ekki „sjálfs síns herra“.“ Báðar myndirnar, sín og síns, eru vitanlega fullgildar fornafnsmyndir. Sú síðarnefnda er eignarfall eintölu í karlkyni og hvorugkyni af eignarfornafninu sinn, en sú fyrrnefnda getur bæði verið eignarfall afturbeygða fornafnsins sig og nefnifall eintölu í kvenkyni og nefnifall og þolfall fleirtölu í hvorugkyni af sinn. Vandinn er sá að hvorugt á við í sambandinu sjálfs sín(s) herra. Þar mætti búast við eignarfornafni sem stæði með herra, en það ætti þá að vera í sama kyni, tölu og falli, þ.e. karlkyni, eintölu og nefnifalli, og vera *sjálfs sinn herra – og það gengur ekki.

Það mætti líka búast við að hægt væri að sleppa sjálfs og láta sín(s) standa eftir – en það er hvorki hægt að segja *hann er sín herra né *hann er síns herra. En hvað er þá sín(s)? Í fornu máli var eignarfornafnið iðulega hliðstætt nafnorðinu sem það á við – stendur í sama kyni, tölu og falli. Þetta samband eignarfornafns og nafnorðs tók síðan með sér sjálfur í eignarfalli, en kyn og tala á sjálfur réðst af undanfaranum, þ.e. orðinu sem sjálfur vísaði til. Í Snorra-Eddu segir: „stjórnari himintunglanna, sá er stilla mundi gang þeirra að vilja sínum sjálfs“, og í Sturlungu segir „Páll Kolbeinsson og þeir menn er með honum voru höfðu eigi ránsfé og voru á sínum kosti sjálfra“. Hér er undanfari fornafnanna sinn og sjálfur undirstrikaður.

Í þessum dæmum hegðar eignarfornafnið sér sem sé alveg eins og það gerir án sjálfur, og hægt er að fella sjálfur brott án þess að nokkuð breytist í gerð setninganna. Eins og sést í dæmunum hér á undan fara merkingarleg og setningafræðileg skil ekki saman. Setningafræðilega stendur eignarfornafnið með nafnorðinu, sambeygist því, en það myndar aftur á móti merkingarlega heild með sjálfur. Þetta er býsna flókið og því er í sjálfu sér ekkert skrítið að þetta samband taki breytingum. Þegar í fornu máli má finna ýmis dæmi um að eignarfornafnið sambeygist sjálfur í stað þess að sambeygjast nafnorðinu, en sjálfur þiggur sem fyrr kyn og tölu frá undanfara sínum. Í Sturlungu segir: „og veitti hann Þorvarði mikið lið með sjálfs síns framkvæmd og rösklegri framgöngu“ (í stað framkvæmd sinni sjálfs).

Í margar aldir virðist sambandið sjálfs síns hafa verið einhaft, og það er ekki fyrr en eftir miðja 19. öld sem fer að bera á dæmum um sjálfs sín og dæmum um sjálfs síns að fækka. Jakob Jóh. Smári segir í Íslenzkri setningafræði fyrir 100 árum: „reglan í nýísl. ritmáli er sú, að nota eignarfall af »sjálfur« í réttri tölu og eignarfall persónufornafnsins, en ekki eignarfornafn (t.d. stela úr sjálfs sín hendi, eg kom til sjálfs mín aftur, hún kom til sjálfrar sín, þeir gæta sjálfra sín, kraftur sjálfra vor o.s.frv.).“ Það er þó töluvert um að sjálfs sín og sjálfs síns vísi til undanfara í kvenkyni eða fleirtölu þar sem búast mætti við sjálfrar eða sjálfra: „Kristrún í Hamravík bar einnig höfuðið hátt fyrir sjálfs síns hönd“ (í stað sjálfrar sín); „Menn eiga að verða sjálfs síns herrar en jafnframt hjálpa þeim sem er hjálpar þörf“ (í stað sjálfra sín).

Eins og áður er nefnt getur sín(s) í samböndum eins og sjálfs sín(s) herra, sjálfs sín(s) sök o.fl. hvorki verið mynd af afturbeygða fornafninu sig né eignarfornafninu sinn. Ég sé ekki betur en það verði að líta á sjálf(s) sín sem sérstakt tvíyrt fornafn. Hvorki sjálfs síns né sjálfs sín er upprunalegt, en sjálfs síns er eldra og á sér óslitna hefð allt frá fornmáli, en varla er hægt að tala um að hefðin fyrir sjálfs sín sé eldri en frá seinni hluta 19. aldar. Vissulega er sjálfs sín algengast í nútímamáli, en sjálfs síns er þó mjög algengt líka, a.m.k. í talmáli og óformlegu ritmáli. Ég sé engar forsendur fyrir því að telja það rangt.

Í nútímamáli er stundum val milli tveggja setningagerða í aukasetningum til að orða sömu merkingu; annars vegar setninga tengdra með að og sögn í persónu­hætti og hins vegar ótengdra setninga með nafnháttarsögn:

• Mér fannst að ég væri ríkur.
• Mér fannst ég vera ríkur.

Í nútíma­máli er seinni setningagerðin margfalt algengari en sú fyrri, og þótt einhver blæ- eða stílmunur kunni að vera á setningunum tveimur er merking þeirra sú sama. En svo er – eða var –  til þriðja gerðin: „Stundum er blandað saman að-setningu og nefnifalli með nafn­hætti, einkum á eftir sögnunum þykja, finnast, lítast, sýnast, virðast“, segir Jakob Jóh. Smári í Íslenzkri setningafræði (1920):

• Mér fannst að ég vera ríkur.

Þetta er mjög sjaldgæft í nútímamáli og verkar yfirleitt á málnotendur sem einhvers konar óregla eða villa — og er það kannski oftast. Það var a.m.k. skoðun Björns Guð­finns­sonar sem tekur eftirfarandi setningu upp úr þýddri sögu í greininni „Tilræði við íslenzkt mál“ í Andvara 1940 og flokkar hana undir „setningarugl“ sem hann skilgreinir þó ekki nánar:

• Mjer fanst ávalt að hún vera í nánd við mig.

Ég býst við að flestir nútíma málnotendur gætu tekið undir með Birni. En í textum frá seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta þeirrar 20. er þessi setningagerð nokkuð algeng – mun algengari en svo að hægt sé að líta fram hjá henni og afgreiða sem mistök eða villu. Hún blómstraði kringum alda­mótin 1900 en hnignaði síðan smátt og smátt, einkum um og eftir miðja 20. öld, og er nú nær eða alveg horfin ef marka má íslensk blöð og tíma­rit. ­Hins vegar lifði hún góðu lífi í Vesturheimi alla 20. öldina og jafnvel enn, sam­kvæmt bréfum Vestur-Íslendinga og viðtölum við þá.

Óvíst er hvað olli uppgangi þessarara setningagerðar seint á 19. öld, og orsakir hnignunar hennar og hvarfs eru sömuleiðis á huldu. Þó er líklegt að lág tíðni og sam­keppni við aðrar setn­inga­gerðir hafi ráðið þar miklu, en í vestur­íslensku gætu ensk áhrif hafa stuðlað að betri varðveislu hennar. Að auki er trúlegt að leiðréttingar og neikvætt við­horf til setninga­gerðar­innar hafi ráðið einhverju um hnignun hennar. At­hyglis­vert dæmi sem bendir í þá átt er að finna í þjóðsagnasafni Jóns Árnasonar. Í ann­arri útgáfu þjóðsagnanna er að finna eftirfarandi dæmi, bæði úr sömu sögunni:

• Sofnar hann nú aftur og þótti honum að kerling koma í annað skipti.
• Sofnar hann nú í þriðja sinn; þótti honum að hún þá koma aftur.

En í frumútgáfu þjóðsagnanna eru setn­ing­arnar dálítið öðruvísi:

• Sofnar hann nú aptur, og þókti honum, að kerlíng kæmi í annað skipti.
• Sofnar hann nú í þriðja sinn; þókti honum hún koma þá aptur.

Það er vitað að Jón Árnason umskrifaði mörg þjóðsagnahandrit sem hann fékk frá öðrum, en önnur útgáfa var hins vegar prentuð eftir upphaflegu handritunum eftir því sem kostur var. Það virðist ljóst að hér hefur Jón Árnason breytt textanum til að losna við blönduðu setninga­gerðina. Í fyrra skiptið setur hann tengda persónuháttarsetningu í staðinn, en í það seinna ótengda nafnháttarsetningu.

Þessi setningagerð kemur fyrir í skáld­verkum margra helstu rithöfunda þjóðarinnar kringum aldamótin 1900 og því ekkert sem bendir til þess að rithöfundar hafi forðast hana sér­stak­lega eða nokkuð hafi þótt athugavert við hana í byrjun 20. aldar. Viðhorfið hefur þó greinilega breyst þegar kom fram á 20. öldina. Þannig segir Jakob Jóh. Smári í Íslenzkri setningafræði: „Þetta ber að varast.“ Það er líka ljóst af orðum Björns Guð­finns­sonar um „setninga­rugl“ að hann fordæmdi þessa setn­inga­gerð, og alþekkt er að skoð­anir hans höfðu mikil áhrif á sínum tíma.

Einu sinni fyrir óralöngu var ég að stjórna fundi í Menntaskólanum á Akureyri og bað þá sem styddu einhverja tillögu að rétta upp hend. Í því gekk skólameistari í salinn og sagði mér að segja rétta upp hönd. Auðvitað leiðrétti ég mig samstundis enda var ég mikill málvöndunarmaður í þá daga og vildi tala „rétt“, og þessi „mistök“ hafa setið í mér síðan. Í Málfarsbankanum segir: „Það er í samræmi við upprunalega beygingu að segja: höndin á honum stóð fram úr erminni, hann tók í höndina á mér, hún rétti mér höndina, hún hélt á töskunni í hendinni. Síður: „hendin á honum stóð fram úr erminni“, „hann tók í hendina á mér“, „hún rétti mér hendina“, „hún hélt á töskunni í höndinni“.“

En orðið hönd er viðsjálsgripur. Það víkur frá því annars ófrávíkjanlega mynstri kvenkynsorða að vera eins í þolfalli og þágufalli eintölu, því að viðurkennd beyging er hönd – hönd – hendi – handar. Það er auðvitað ekki furða þótt svo afbrigðileg beyging raskist eitthvað, enda hefur það gerst á ýmsan hátt. Reyndar eru til nokkur önnur dæmi um að sterk kvenkynsorð fái endingu í þágufalli þótt þau séu endingarlaus í þolfalli – orð eins og jörð, mold, stund og fáein fleiri – en þar er um að ræða leifar eldri beygingar sem birtast einkum í föstum orðasamböndum, og endingarlausa myndin er sú venjulega og nýtur fullkominnar viðurkenningar.

Miðað við mynstur annarra kvenkynsorða væri eðlilegast að þágufallið breyttist og yrði hönd í stað hendi – beygingin er þá hönd – hönd – hönd – handar og fellur fullkomlega að venjulegu beygingarmynstri kvenkynsorða. Þetta gerist vissulega, en ekki síður hitt, að þágufallsmyndin yfirtaki nefnifall og þolfall þannig að beygingin verði hendi – hendi – hendi – handar. Á þann hátt næst einnig samræmi við þekkt beygingarmynstur, eins og heiði – heiði – heiði – heiðar. Þótt bæði þessi tilbrigði í beygingu orðsins séu í góðu samræmi við málkerfið nýtur hvorugt þeirra viðurkenningar eins og fram kemur í tilvitnuninni í Málfarsbankann.

En fleiri afbrigði eru til. Í knattspyrnumáli er notuð myndin hendi – það er aldrei dæmd *hönd á leikmann. Þessi mynd er líka notuð í eignarfalli – markið var dæmt af vegna hendi, alls ekki *vegna handar. Orðið beygist þá hendi – hendi – hendi – hendi. Þetta afbrigði beygingarinnar fellur líka að þekktu mynstri kvenkynsorða sem enda á -i, t.d. gleði. Og svo er myndin sem nefnd var í upphafi, þolfallsmyndin hend, án endingar – orðið getur sem sé líka beygst hend – hend – hend – handar. Sú beyging er auðvitað í fullu samræmi við beygingu flestra sterkra kvenkynsorða.

Enn er ekki allt upptalið. Það er vel þekkt að orð beygist öðruvísi í samsetningum en ein sér, venjulega þá þannig að afbrigðileiki í beygingunni skilar sér ekki inn í samsetta orðið. Þannig er þágufall samsetninga með hönd oft eða alltaf -hönd frekar en -hendi – venjulega er sagt með sömu rithönd frekar en rithendi, og oftast er talað um að hafa eitthvað í bakhöndinni. Einnig kemur fleirtalan handir stundum fyrir, einkum í merkingunni 'rithendur'. Fleirtalan höndur var líka nokkuð algeng áður fyrr, framan af 20. öld, og ég man eftir fólki fæddu í lok 19. aldar sem notaði hana. En hún er nú líklega alveg horfin.

Hér hafa verið nefnd fjögur afbrigði beygingar orðsins hönd/hendi/hend sem öll eiga það sameiginlegt að samræmast þekktum beygingarmynstrum kvenkynsorða. Fimmta mynstrið, það sem talið er „rétt“, er það eina sem gerir það ekki. Sambærilegar breytingar á breytingu ýmissa orða eru fullkomlega viðurkenndar, t.d. brottfall -u í þágufalli ýmissa kvenkynsorða.  „Viðurkennda“ beygingin hönd – hönd – hendi – handar er leifar af fornu beygingarmynstri og var afbrigðileg þegar í fornu máli.  Er ekki tími til kominn að taka önnur mynstur í sátt?

Í kverinu Gætum tungunnar sem var gefið út 1984 segir: „Að dingla merkir EKKI að hringja. Að dingla merkir að sveiflast eða vingsa. Bendum börnunum á það!“ Elstu dæmi sem ég finn á tímarit.is um að sögnin dingla sé notuð í merkingunni 'hringja bjöllu' eru frá 1979, og í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar sem kom út 1983 er ein merking dingla merkt tákni fyrir sjaldgæft mál og sögð vera 'hringja (dyra-)bjöllu' og vera „barnamál“. Það er sem sé ljóst að þessi merking hefur verið orðin nokkuð útbreidd um og upp úr 1980. Í þriðju útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 2002 er þessi merking merkt „óforml.“ og sögð „einkum barnamál“.

En það lítur samt út fyrir að þessi notkun sé upprunnin töluvert fyrr en ritaðar heimildir benda til, og ekki endilega í barnamáli. Í þætti sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1979 birti Gísli Jónsson bréf þar sem bréfritari segir að fyrir 57 árum, þ.e. 1922, hafi hann heyrt bónda í Seyðisfirði segja „Dinglaðu fyrir mig inn í Kaupfélag“, og að loknu símtalinu sagði bóndinn „Dinglaðu af, dinglaðu af““. Samkvæmt þessu er þessi notkun dingla orðin hundrað ára gömul.

Líklegast er að dingla hafi fengið þessa merkingu vegna hljóðlíkingar við sögnina hringja og ekki síður við hljóð í dyrabjöllu sem oft er táknað ding dong. Það er líka gamalt að tala um hringingu kirkjuklukkna sem dinglumdangl. Í kvæðinu „Siguróp landvætta við fráfall Maura-Jóns“ eftir Bólu-Hjálmar, sem væntanlega er ort skömmu fyrir miðja 19. öld, segir: „Náklukkan æpti: Dinglum dangl, drepinn er Maura-Jón!“, og í fyrirlestri um hnignun íslensks skáldskapar árið 1888 talaði Hannes Hafstein um „náklukkunnar dinglum-dangl yfir dauðum og útslitnum hugmyndum“.

En e.t.v. kemur annað einnig til. Í lesendabréfi í Morgunblaðinu 1996 segir: „Það er bæði rökrétt og réttur siður að dingla bjöllu, þegar þess er þörf. Málsiðurinn er kominn frá þeim tíma, sem rafmagn var ekki notað til að hringja bjöllum, heldur sló fólk á þráð, þegar það vildi að bjallan hringdi. Þráðurinn var þá tengdur við bjölluna, þannig að þegar stríkkaði á honum, slóst bjallan við kólfinn og tilganginum var náð. Þá dinglar fólk bjöllu og lítið við því að segja, en best að svara hringingunni.“ Í þessu sambandi má benda á að enn er talað um að slá á þráðinn þótt tæknin hafi breyst, og þykir ekki athugavert.

Undanfarna áratugi hafa iðulega verið gerðar athugasemdir við þessa notkun sagnarinnar dingla í ýmsum málfarsþáttum, og oft hefur hún verið kölluð barnamál. Það er reyndar óvíst eins og hér hefur komið fram, en hvað sem því líður eru börnin sem byrjuðu á þessu löngu orðin fullorðin og nota sögnina svona enn, mörg hver að minnsta kosti, og þetta sést oftar og oftar á prenti. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er merkingin 'hringja bjöllu, einkum dyrabjöllu' gefin án athugasemda um málsnið og án þess að minnst sé á barnamál.

Enda sjálfsagt mál. Merking orða ákvarðast ekki af uppruna, af því hvað þau merktu áður fyrr, eða af því hvað einhverjir sjálfskipaðir máleigendur segja okkur að þau merki, heldur af því hvernig málsamfélag samtímans notar þau.

Á undanförnum árum hef ég iðulega rekist á setningar eins og „Gætu verið ár í að klöppin hrynji“, „Æðislegt rjómapasta á mínútum“ og ýmsar fleiri í svipuðum dúr. Þarna eru orð sem vísa til tíma, ár og mínútur, notuð án nokkurs ákvæðisorðs. Það er ekki í samræmi við mína málkennd – ég get bara notað orðin svona í eintölu, ekki fleirtölu. Þegar um er að ræða orð í fleirtölu sem tákna tíma þarf yfirleitt að fylgja þeim eitthvert ákvæðisorð – töluorð, lýsingarorð eða óákveðið fornafn – í setningum af þessu tagi. Þetta er hins vegar eðlileg setningagerð í ensku.

Þar er eðlilegt að segja I worked for hours/days, en við getum ekki sagt *Ég vann í klukkustundir eða *Ég vann í daga (eða ég get a.m.k. ekki sagt þetta). Á íslensku verðum við í staðinn að segja t.d. Ég vann í fjórar klukkustundir og Ég vann í marga daga, eða Ég vann klukkustundum/dögum saman. Dæmin hér að framan þyrftu að vera Gætu verið nokkur ár í að klöppin hrynji og Æðislegt rjómapasta á örfáum mínútum eða eitthvað slíkt. Hins vegar er oft hægt að nota eintöluna án ákvæðisorðs – Gæti verið ár í að klöppin hrynji er t.d. mjög eðlilegt.

Bæði dæmin sem ég nefndi eru fyrirsagnir og það er vel þekkt að setningagerð þeirra er oft frábrugðin samfelldum texta, einkum þannig að orðum er iðulega sleppt í fyrirsögnunum. Það væri því hægt að láta sér detta í hug að þarna væri um slíkt að ræða, en svo er ekki – það sést á því að sama orðalag er endurtekið í fréttinni sem fyrri fyrirsögnin á við: „Ár gætu liðið þar til klöpp á Fagraskógarfjalli, þar sem sprunga myndaðist á dögunum, hrynur.“ Það mætti líka hugsa sér að líkindi við enskt orðalag stöfuðu af því að frumtexti skini í gegn, en í þessari frétt er a.m.k. ekki um það að ræða – hún segir frá íslenskum aðstæðum.

Það lítur því út fyrir að þarna sé ensk setningagerð að laumast inn í íslensku. Það má vissulega segja að þetta séu ekki stórkostleg málspjöll, en það er samt æskilegt að halda sig við málhefðina. Helsta umhugsunarefnið í sambandi við dæmi af þessu tagi er þó ekki breytingin sjálf, heldur þær vísbendingar sem hún gefur um að tilfinning okkar fyrir íslenskri málhefð gæti verið að dofna.

Útkoma Ensk-íslenskrar orðabókar með alfræðilegu ívafi 1984 er einn merkasti viðburður íslenskrar orðabókasögu og var bylting fyrir alla sem þurftu að vinna með enskan texta, ekki síst fræðimenn og nemendur. Ensk-íslensk orðabók var fyrsta íslenska orðabókin sem stór hópur sérfræðinga á ýmsum sviðum vann að. Hún leysti af hólmi áratuga gamla orðabók sem bæði hafði mun minni og fábreyttari orðaforða og var auk þess löngu orðin úrelt. Sú bók var því gagnslítil fyrir þá sem þurftu að lesa fræðilegan texta, ekki síst í raunvísindum og tækni, en einnig texta um ýmis dægurmál.

Til að skilja texta af því tagi leitaði fólk því mikið í ensk-enskar orðabækur eins og t.d. The Advanced Learners Dictionary of Current English, sem víða var notuð í skólum. En til að skilja skýringarnar í slíkum bókum þurfti oft verulega enskukunnáttu, og þótt notendur kæmust fram úr skýringunum og áttuðu sig á merkingu ensku orðanna var björninn ekki þar með unninn, því að ensku orðabækurnar komu vitaskuld ekki að gagni við að finna íslenskar samsvaranir. Ensk-íslensk orðabók kom því eins og himnasending sem skýrði fyrir notendum flókin orð og orðasambönd á skiljanlegri íslensku.

Orðabókin sýnir íslenskar samsvaranir enskra orða ef þær eru til, en útskýrir ensku orðin að öðrum kosti með umorðun, oft heilli setningu, í stað þess að reyna alltaf að búa til ný íslensk orð sem samsvöruðu þeim ensku nákvæmlega – og hefðu ekki verið neitt skiljanlegri fyrir notendur. Það er ekki hlutverk orðabóka að búa til orð, heldur að vera geymslustaður þeirra, brunnur sem málnotendur leita í. Myndefni bókarinnar er auk þess mjög gagnlegt til að skýra merkingu ýmissa orða betur eða á fljótlegri hátt en unnt er í orðum.

Það er því óhætt að segja að Ensk-íslensk orðabók hafi staðið undir þeim væntingum sem til hennar voru gerðar, og þeim fyrirheitum um gagnsemi sem gefin voru í inngangsorðum. Allt frá því að bókin kom út hefur hún – og rafræn útgáfa hennar sem lengi hefur verið aðgengileg á Snöru – nýst ótal mörgum til skilnings á margvíslegum textum. En það er kominn hálfur fjórði áratugur frá því að bókin kom út, og aldrei í sögunni hafa orðið jafnmiklar breytingar á umhverfi okkar og samfélagi á jafnstuttum tíma – ekki síst á sviði margs kyns tækni.

Þessar breytingar koma flestar til okkar frá hinum enskumælandi heimi og þeim hefur fylgt gífurlega mikill nýr orðaforði. Ef við rekumst á orð sem við þekkjum ekki í enskum texta eigum yfirleitt ekki í vandræðum með að finna skýringar á þeim á netinu, og okkur hefur í mörgum tilvikum tekist bærilega að smíða íslenskar samsvaranir þeirra. Í öðrum tilvikum hafa ensku orðin komist í almenna notkun í íslensku – mismikið aðlöguð íslensku málkerfi.

En hvort sem heldur er lendum við iðulega í vandræðum við að þýða enskan texta á íslensku vegna þess að við höfum engan gagnabanka að leita í. Ensk-íslensk orðabók hefur ekki verið uppfærð og í hana vantar því mikinn fjölda orða sem hafa komið til á síðustu áratugum – orða sem iðulega vísa til hluta, fyrirbæra og athafna sem nú eru eðlilegur og sjálfsagður hluti af daglegum veruleika alls almennings. Það er óviðunandi að hafa engan stað að leita í um merkingu og íslenskar samsvaranir slíkra orða.

Meginforsendan fyrir því að íslenskan eigi sér framtíð er sú að áfram verði unnt að nota hana á öllum sviðum. Til að svo megi vera þurfum við að hafa íslenskan orðaforða á þessum sviðum – og vita af honum. Það er því mjög mikilvægt að setja af stað vinnu við nýja rafræna ensk-íslenskra orðabók sem verði í stöðugri endurnýjun. Þar þurfa notendur að geta gengið að upplýsingum um hvaða orð eru notuð í íslensku til að samsvara tilteknum enskum orðum – hvort sem um er að ræða íslensk nýyrði eða tökuorð. Þessi orðabók þarf að vera öllum opin og ókeypis – og það þarf að byrja á henni strax.

Frá stofnun árið 1957 hefur Evrópusambandið (áður Evrópubandalagið) lagt áherslu á að virða þjóðtungur sambandsríkjanna. Í upphafi var ákveðið að opinber tungumál sambandsins skyldu vera þau sex sem voru opinber mál stofnríkjanna, og þau áttu að hafa jafnan rétt. Þegar ný ríki hafa verið tekin inn í sambandið hafa opinber mál þeirra jafnframt orðið opinber mál sambandsins. Opinber tungumál ESB eru nú 24, fjórum sinnum fleiri en í upphafi. Þar að auki njóta nokkur tungumál sem töluð eru í ríkjum sambandsins sérstöðu sem hálfopinber mál, s.s. katalónska á Spáni og velska í Bretlandi.

Þótt stundum hafi komið fram hugmyndir um að fækka opinberum málum sambandsins hafa þær ekki fengið hljómgrunn og ekkert bendir til að slík grundvallarbreyting á málstefnu sambandsins verði í framtíðinni. Þvert á móti, eins og Gauti Kristmannsson prófessor hefur bent á: „Málstefna Evrópusambandsins hefur einnig þróast umtalsvert undanfarin ár og helgast það af öflugum pólitískum stuðningi við fjöltyngi í álfunni. Framkvæmdastjórn og Evrópuþingið hafa ítrekað ályktað um mikilvægi tungumála, tungumálakennslu og fjöltyngi þegnanna.“

Árið 2017 lét Evrópusambandið gera ítarlega skýrslu um tungumálajafnrétti á stafrænni öld (language equality in the digital age), og haustið eftir samþykkti Evrópuþingið mjög mikilvæga ályktun um sama efni. Þar er lögð áhersla á nauðsyn þess að tryggja að málnotendur allra evrópskra tungumála geti notað tungumál sín á jafnréttisgrundvelli í samskiptum innan álfunnar og bent á ýmsar aðgerðir sem þurfi að grípa til svo að því markmiði verði náð. Í framhaldi af því var á dögunum tilkynnt um háan styrk úr sjóðum Evrópusambandsins til verkefnisins „European Language Equality“ sem nær til flestra Evrópuþjóða og Íslendingar eiga aðild að.

Í krafti aðildar að Evrópska efnahagssvæðinu taka Íslendingar þátt í mennta- og vísindaáætlun­um Evrópusambandsins og hefur íslensk menning og íslensk tunga notið þess á ýmsan hátt. Þar má t.d. nefna þátttöku í verkefninu META-NET á árunum 2011-2013. Markmið þessa verk­efnis var einkum að koma upp rafrænum mállegum gagnasöfnum (textasöfnum, orða­söfn­um, talsöfnum o.fl.) til að nýta í máltækni, t.d. vélrænum þýðingum, og auðvelda þannig sam­skipti fólks með mismunandi móðurmál. Með tilstyrk verkefnisins voru byggð upp marg­vísleg íslensk gagnasöfn sem munu nýtast í máltækni og málrannsóknum á næstu árum.

Ef íslenska væri opinbert mál innan Evrópusambandsins myndi það tákna að fulltrúar landsins gætu talað íslensku á vettvangi þess og fundir yrðu túlkaðir milli íslensku og annarra mála. Í raun hefur aðildin að EES þegar styrkt tunguna með starfsemi þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins þar sem stór hluti af lögum og reglum ESB er þýddur á íslensku. „Fullyrða má að þar fer fram einhver mesta endurnýjun og uppbygging íslenskrar tungu í dag. Án þess starfs væri íslenskan miklu fátækari en ella. Fátækari vegna þess að við þessar þýðingar verður ekki aðeins til réttarfars­legur grund­völlur og reglur til að vinna eftir heldur einnig ný orð, ný hugtök, ný svið tung­unnar.“

Hvaða skoðun sem fólk hefur á inngöngu Íslands í Evrópusambandið er ljóst að aðild að sambandinu yrði síst til þess að veikja stöðu íslenskunnar – þvert á móti má færa að því góð rök að staða tungunnar myndi styrkjast verulega við aðild. Slíkt hefur t.d. gerst með írsku, sem fékk stöðu opinbers tungumáls innan ESB árið 2007 „og er það sennilega kraftmesta vítamínsprauta sem írsk tunga hefur fengið í áratugi ef ekki aldaraðir,“ segir Gauti Kristmannsson. Ólíklegt er samt að málefni íslenskunnar muni hafa úrslitaáhrif á það hvort Ísland gengur í Evrópusambandið einhvern tíma í framtíðinni.

Nýlega tóku Staksteinar Morgunblaðsins það eftir bloggara nokkrum að uppnefna formann Viðreisnar Tobbu Kötu. Þetta vakti réttmæta hneykslun margra – það er ótrúlegt að uppnefni skuli enn tíðkast í pólitískri umræðu á Íslandi. En þetta er ekki einsdæmi – forsætisráðherra er stundum kölluð Kata Jak eða jafnvel Kata litla í opinberri umræðu, Jóhanna Sigurðardóttir var iðulega kölluð Jóka, og svo mætti lengi telja. Með þessu er auðvitað verið að tala niður til fólks – ekki síst kvenna – og gera lítið úr því.

Önnur skyld leið til tala niður til fólks er sú að kalla það öðru formi nafns síns en það notar sjálft. Hannes Gissurarson var ævinlega nefndur svo framan af, þangað til vinstri menn í stúdentapólitíkinni áttuðu sig á því að hann héti líka Hólmsteinn og fannst fyndið að nefna hann fullu nafni. En Hannes sá við þeim og fór að nota Hólmsteinsnafnið sjálfur. Í fjármálaráðherratíð Ólafs Ragnars Grímssonar höfðu sumir andstæðingar hans til siðs að kalla hann Ólaf Grímsson. Frá síðari árum er alþekkt að Morgunblaðið nefndi Jón Gnarr borgarstjóra venjulega skírnarnafni sínu, Jón Gunnar Kristinsson eða Jón G. Kristinsson. Mörg fleiri dæmi mætti nefna.

Tungumálið er öflugt valdatæki – í raun öflugasta valdatæki sem fólk í lýðræðisþjóðfélagi býr yfir. Á okkur hvílir sú ábyrgð að beita þessu valdatæki til góðs en ekki til að meiða annað fólk. Fátt er okkur hjartfólgnara en nafnið. Það hefur verið hluti af okkur frá því að við munum fyrst eftir okkur og við samsömum okkur því. Þess vegna á ríkisvaldið ekki að skipta sér af því hvaða nöfn foreldrar gefa börnum sínum eða hvaða nöfn fullorðið fólk kýs sér. Og þess vegna er það alvarleg og ómerkileg árás á fólk að breyta nafni þess, skrumskæla það eða misþyrma á einhvern hátt.