Í gær var efsta stigið af háttsettur (eða hátt settur) hér til umræðu. Um það hefur iðulega verið fjallað í málfarsþáttum, t.d. í þætti Gísla Jónssonar sem sagði í Morgunblaðinu 1992: „Til er það ástand að vera hátt settur. Í því sambandi er settur lýsingarháttur þátíðar af sögninni að setja. Nú eru engin skörp skil á milli lýsingarhátta af sögnum og eiginlegra lýsingarorða. Orðasambandið hátt settur tekur slíkri stigbreytingu, að miðstig verður hærra settur og efsta stig hæst settur. En sagt var um rússneskan mann að hann væri „háttsettastur“ þeirra sem fallið hefðu í Grosní. Ekki var það gott.“ Á tímarit.is má þó finna um 50 dæmi um efsta stigið háttsettastur, það elsta frá 1965, og yfir 200 dæmi um miðstigið háttsettari, það elsta frá 1910.

Málið snýst hér um það hvernig eigi að líta á sambandið sem um er rætt – er það samsett orð myndað af atviksorði og lýsingarorði, háttsettur, eða er það samband tveggja sjálfstæðra orða, atviksorðs og lýsingarorðs, hátt settur? Hvort tveggja fellur ágætlega að reglum málsins. Við höfum sambönd atviksorðs og lýsingarorðs sem ótvírætt eru samsett orð, svo sem velviljaður, en líka dæmi þar sem ótvírætt er að um tvö sjálfstæð orð er að ræða, svo sem vel haldinn. Hvorum hópnum tilheyrir háttsettur / hátt settur? Vandinn er sá að orðaskil koma ekki endilega fram í framburði, þótt oft megi draga ályktanir af áherslunni – er áhersla á báðum liðum, eins og í vel haldinn, eða eingöngu á fyrri lið, eins og í velviljaður?

Ég hef ekki rannsakað þetta og get því ekkert fullyrt um það, en tilfinning mín er sú að áherslan sé eða geti verið misjöfn eftir setningarstöðu sambandsins. Þar sem sambandið stendur með nafnorði í dæmum eins og háttsettur embættismaður held ég að áherslan sé yfirleitt bara ein sem bendir til eins orðs, en ef það stendur sem sagnfylling eins og í hann er (mjög) hátt settur eru frekar tvær áherslur sem bendir til tveggja orða. En það er ljóst að flestar eða allar orðabækur líta á háttsettur sem eitt orð. Þetta á við t.d. um Íslenska orðabók, Íslenska samheitaorðabók, Íslenska nútímamálsorðabók, Stafsetningarorðabókina og Stóru orðabókina um íslenska málnotkun. Sama gildir um Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, Íslenskt orðanet o.fl.

Einhverjum gæti dottið í hug sú mótbára gegn myndinni háttsettastur að málið snúist ekki um hver sé „settastur“ heldur hver sé hæst settur og þess vegna hljóti stigbreytingin að eiga að koma á fyrri liðinn. En það er misskilningur. Keppnin um „rauðhærðasta Íslendinginn“ snýst ekki um hver sé hærðastur, heldur hver sé með rauðasta hárið. Það er einfaldlega meginregla í íslensku að stigbreyting lýsingarorðs komi fram á síðasta lið orðsins, jafnvel þótt hún eigi merkingarlega fremur við fyrri liðinn. Ef litið er á háttsettur sem samsett lýsingarorð, eins og orðabækur gera, hlýtur það því að vera háttsettari í miðstigi og háttsettastur í efsta stigi, enda er sú beyging gefin í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Þetta á sér skýra hliðstæðu í beygingu orðsins velviljaður sem er velviljaðri í miðstigi og velviljaðastur í efsta stigi – ekki *beturviljaður og *bestviljaður. Miðstig af sambandinu vel haldinn er hins vegar betur haldinn, ekki *vel haldnari, og efsta stigið best haldinn, ekki *vel haldnastur. Ástæðan fyrir þessum mun er sú að velviljaður er runnið saman í eina heild, eitt orð, í huga málnotenda, en vel haldinn ekki. Sambandið hátt settur / háttsettur er þarna einhvers staðar á milli – runnið saman í huga sumra málnotenda en ekki annarra, og e.t.v. misjafnt eftir setningarstöðu. Það er mjög eðlilegt og ekkert við það að athuga. Efsta stig sambandsins hátt settur er vitanlega hæst settur, en efsta stig lýsingarorðsins háttsettur er háttsettastur.

Í fyrirsögn á mbl.is í dag stóð „Rafmagninu sló út í Grindavík“ og á Vísi stóð „Rafmagni sló út í álverinu í Straumsvík eftir jarðskjálftahrinuna í nótt“. Þarna er notað þágufallsfrumlag með sambandinu slá út en nefnifall er einnig algengt – „Lægðagangurinn hafi reynst erfiður en hratt sé ráðist í viðgerðir um leið og rafmagn slær út“ var sagt í Vísi í mars, og „Margir kunna að spyrja sig hvort kanínur séu raunverulega svo kulsæknar að ráðast þurfi í sérstakar aðgerðir til þess að hlýja þeim þegar rafmagn slær út“ var sagt í sama miðli í apríl. Jón G. Friðjónsson fjallaði um þetta samband í Morgunblaðinu 2003 og taldi þágufallið rétt – rafmagn slær út væri breyting úr rafmagni slær út en sú breyting hefði ekki öðlast hefð.

Í elstu dæmum sem ég hef fundið um slá út í þessari merkingu er sambandið yfirleitt haft um virkjanir og notað nefnifall með því. Í Mjölni 1963 segir: „Stafaði það af því að Skeiðfossstöðin „sló út“ við fyrsta kippinn.“ Hér eru gæsalappir um slá út sem sýnir að orðasambandið hefur ekki verið búið að festa sig í sessi. Í Morgunblaðinu 1972 segir „stöðin [Búrfellsstöð] sló út á nokkru svæði“. Í Alþýðublaðinu sama ár segir: „Búrfellsvirkjun og allar Sogsvirkjanirnar slógu út“ og í sama blaði, sama ár segir „Búrfellsstöðin og allar Sogsstöðvarnar slógu út vegna þessara truflana“. Í Þjóðviljanum 1973 segir: „Ástæðan fyrir því, að gasaflstöðin sló út og einnig spennatengingin við Írafoss, var yfirálag.“

Elsta dæmi um rafmagn í þessu sambandi er í Tímanum 1973: „Seltan sezt í einangrara á háspennuvirkjum og veldur því að rafmagni slær út.“ Í Vísi 1974 segir: „5 skepnur drápust áður en rafmagninu sló út.“ Í Vísi 1975 segir: „Um leið og pilturinn snerti spenninn í rafstöðinni sló út öllu rafmagni af Stokkseyri og Eyrarbakka.“ Í Dagblaðinu 1976 segir „sló út öllu rafmagni þar um tíma.“ Í þessum dæmum er notað þágufall, en nefnifall sést fyrst með rafmagn árið 1976 og er notað í nokkrum dæmum frá því ári. Í Morgunblaðinu segir: „Rafmagnið sló út“, í Tímariti Hjúkrunarfélags Íslands segir „Rafmagnið sló út smá tíma“, í Vísi segir „enda var álagið það mikið að rafmagnið sló út þegar kveikt var á öllum ljósunum.“

En sambandið slá út í þessari merkingu getur líka haft geranda og rafmagn sem andlag, ýmist í þolfalli eða þágufalli. Í Morgunblaðinu 1988 var fyrirsögnin „Kötturinn sló út rafmagnið“. Í Morgunblaðinu 2012 segir: „orkufyrirtækið ConEd sló út rafmagnið á hluta neðri Manhattan“. Í Fréttatímanum 2015 segir: „einhver sló út rafmagnið í miðju lagi hjá okkur.“Í Fréttum 1994 segir: „Ég fór aftur út úr herberginu og sló út rafmagninu af því ég sá engan eld.“ Í Morgunblaðinu 2003 segir: „Ég drap strax á vélinni, skreið út og sló út rafmagninu á höfuðrofa.“ Í DV 2008 segir: „óprúttinn maður komst inn í húsið og sló út rafmagninu fyrir fáeinum árum.“

Sambandið slá út hagar sér því stundum eins og sagnirnar hækka og stækka sem geta tekið geranda í nefnifalli og andlag í þolfalli, bankinn hækkaði vextina, en líka sleppt gerandanum og þá verður andlagið að nefnifallsfrumlagi, vextirnir hækkuðu. Þetta er sambærilegt við ég sló út rafmagnið – rafmagnið sló út. En sambandið getur líka stundum hagað sér eins og sagnirnar fækka og fjölga sem geta tekið geranda í nefnifalli og andlag í þágufalli, fyrirtækið fækkaði starfsmönnum, en líka sleppt gerandanum og þá verður andlagið að frumlagi en heldur þágufalli sínu, starfsmönnum fækkaði. Þetta er sambærilegt við ég sló út rafmagninu – rafmagninu sló út.

Spurningin er hvort einhver merkingarmunur sé á þessum tveimur tilbrigðum, nefnifalli/þolfalli annars vegar og þágufalli hins vegar. Í dálknum „Málið“ í Morgublaðinu 2014 segir: „Lagt hefur verið til upp á von og óvon að t.d. rofi eða vatn geti slegið rafmagnið út en rafmagninu sjálfu slái út líkt og eldingu slær niður.“ Ég sé ekki að þessi munur eigi sér stoð í þeim dæmum sem ég hef skoðað – það má finna fjölda dæma bæði um að eitthvað slái rafmagninu út og rafmagnið slái út. Á tímarit.is eru álíka mörg dæmi um rafmagn í nefnifalli/þolfalli og þágufalli með slá út. Elstu dæmi um hvort tveggja eru álíka gömul, og bæði nefnifall og þágufall eiga sér því u.þ.b. 50 ára hefð í þessu sambandi.

Sambandið slá út er einnig notað í öðrum merkingum og þar eru ekki sömu tilbrigði. Þegar það merkir 'fella úr keppni' er alltaf notað þolfall – Frakkar slógu Íslendinga út, alls ekki *Frakkar slógu Íslendingum út. En þegar það merkir 'setja út spil' er alltaf notað þágufall – ég sló út tígli, alls ekki *ég sló út tígul. Í þessum merkingum er ekki hægt að sleppa gerandanum – *Íslendingar slógu út og *tígli sló út gengur ekki. En í þeirri merkingu sem hér er til umfjöllunar er engin ástæða til annars en telja föllin jafnrétthá – bæði rafmagnið sló út og rafmagninu sló út er góð og gild íslenska, sem og ég sló út rafmagnið og ég sló út rafmagninu.

Oft eru gerðar athugasemdir við orðasambandið eiga efni á og sagt að það eigi að vera hafa efni á. Vissulega virðist eiga efni á vera nýlegt í málinu – elstu ritmálsdæmi sem ég finn eru tæpra 20 ára gömul. Í Fréttablaðinu 2003 segir: „Hversu margir aka um á bílum sem þeir eiga ekki efni á af því að nágranninn er á svo flottum bíl?“ Í sama blaði 2004 segir: „Ég er bara að bíða eftir því að eiga efni á því.“ Í Bæjarins besta sama ár segir: „Fólk sem vill mennta sig í dag hefði þurft að kosta sig til Reykjavíkur og kannski ekki átt efni á því.“ Upp úr þessu fór dæmum ört fjölgandi og þetta samband er nú mjög algengt.

Merking sagnanna hafa og eiga skarast verulega og oft eru þær notaðar í sömu orðasamböndum með sömu merkingu. Þannig er bæði hafa möguleika á og eiga möguleika á mjög algengt, og einnig er til bæði hafa kost á og eiga kost á, hafa tækifæri á og eiga tækifæri á, hafa rétt á og eiga rétt á, hafa völ á og eiga völ á, og fleira mætti nefna. Þess vegna er vel skiljanlegt að sambandið eiga efni á komi upp við hlið hafa efni á. Ég fæ ekki séð að hægt sé að halda því fram að það sé á einhvern hátt órökréttara að nota eiga en hafa þarna, eða það stríði gegn merkingu orðanna eiga og efni að nota þau saman á þennan hátt.

Því er nauðsynlegt að rifja upp viðurkennda skilgreiningu á réttu máli og röngu: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“ Vissulega getur verið álitamál hvenær einhver nýjung er orðin málvenja en ég hef notað eftirfarandi skilgreiningu: „Ef tiltekin nýjung hefur komið upp fyrir 20 árum eða meira, er farin að sjást í rituðu máli, nokkur fjöldi fólks hefur hana í máli sínu, og börn sem tileinka sér hana á máltökuskeiði halda henni á fullorðinsárum“ er hún orðin málvenja og þar með rétt mál.

Það er ljóst að sambandið eiga efni á fullnægir öllum þessum skilyrðum og verður því að teljast rétt mál. En vegna þess hversu nýtt sambandið er hefur verulegur hluti málnotenda ekki alist upp við það og það stríðir gegn málkennd þeirra. Við því er ekkert að segja – það er alveg eðlilegt. En það er hins vegar ekki eðlilegt að amast við öllu sem stríðir gegn málkennd manns sjálfs og líta svo á að það hljóti þar með að vera rangt mál – röng íslenska. Ungt fólk hefur alist upp við eiga efni á og fyrir því mörgu er þetta fullkomlega eðlilegt mál og ekki vitnisburður um fákunnáttu, hroðvirkni eða heimsku. Sýnum máli annarra umburðarlyndi!

Nýlega var frétt í Viðskiptablaðinu undir fyrirsögninni „MAX-vélarnar „leikbreytir“ fyrir Icelandair“. Í fréttinni kemur fram að þetta er tilvitnun í orð forstjóra fyrirtækisins á fjárfestafundi að vélarnar hefðu verið „leikbreytir (e. game changer) fyrir reksturinn“. Fundurinn fór fram á ensku þannig að þetta er þýðing á orðum forstjórans og gæsalappirnar um orðið leikbreytir í fyrirsögninni og enska samsvörunin á eftir því í textanum sýnir að ekki er gert ráð fyrir því að orðið komi lesendum kunnuglega fyrir sjónir, enda er það sjaldgæft þótt það sé ekki alveg nýtt. Í kynningu á nýjum bíl í Morgunblaðinu 2017 segir t.d. „það blasti engu að síður við að hér var kominn ákveðinn „leikbreytir“ á sínu sviði“.

Orðið leikbreytir er rétt myndað og gagnsætt orð og í sjálfu sér ekkert við það að athuga – nema það á sér enga sögu í íslensku. Í enskri orðabók eru gefnar tvær skýringar á game changer. Önnur er „something or someone that affects the result of a game very much“, þ.e. 'eitthvað eða einhver sem gerbreytir úrslitum leiks', en hin er „something such as a product or event that affects a situation or area of business very much“, þ.e. 'eitthvað, svo sem framleiðsluvara eða atburður, sem gerbreytir stöðu eða sviði í viðskiptum'. Það er augljóst að seinni merkingin er líking, byggð á hinni fyrri – viðskiptunum er líkt við leik. En leikbreytir á sér enga hefð í íslensku í fyrri merkingunni, eftir því sem ég fæ best séð.

Það er engin sérstök ástæða til að búa til nýjar íslenskar líkingar sem ekki eiga sér fyrirmynd í málinu til þess eins að elta enskt orðalag. Hægt hefði verið að orða þessa merkingu á ýmsan annan hátt án þess. Það hefði t.d. mátt segja MAX-vélarnar hafa skipt sköpum fyrir reksturinn, eða MAX-vélarnar hafa valdið straumhvörfum í rekstrinum, eða MAX-vélarnar hafa gerbreytt rekstrinum til hins betra. E.t.v hefur blaðamanni fundist nauðsynlegt að þýða orð forstjórans beint þar sem tilvitnunin var höfð innan gæsalappa. En í þýðingu eru hvort eð er óhjákvæmilega notuð önnur orð en í frumtexta, og þar að auki hefði verið einfalt að endursegja ummælin í óbeinni ræðu í stað þess að nota beina tilvitnun.

Stundum er sagt að ástæðulaust sé að búa til íslensk nafnorð til að samsvara enskum nafnorðum – oft sé heppilegra að orða hlutina á annan hátt á íslensku. Það er mikið til í þessu, en þegar um íðorð er að ræða getur þó verið æskilegt eða nauðsynlegt að hafa nákvæma samsvörun á milli málanna. Svo er ekki í þessu tilviki en auðvitað er leikbreytir íslenska þótt það eigi sér enska fyrirmynd og engin ástæða til að amast við notkun þess í umræddri frétt. En það er samt rétt að hafa í huga að „hollur er heimafenginn baggi“ – við eigum oft orð eða orðasambönd sem hefð er fyrir í málinu og henta betur til að orða tiltekna merkingu en nýyrði sem eiga sér enga hefð eða skírskotun í íslensku.

Í morgun rakst ég á setninguna „Báðum hálfleikj­un­um var síðar stytt í 40 mín­út­ur“ á vefmiðli. Þetta orðalag hef ég ekki séð áður og við snögga leit á netinu fann ég aðeins eitt annað dæmi: „Bindissamningar höfðu verið tólf mánuðir í ADSL-þjónustu en þeim var stytt í sex mánuði“ í Fréttablaðinu 2007. Þetta á sér þó hliðstæðu í notkun sagnarinnar framlengja sem iðulega tekur með sér þágufall í setningum eins og leiknum var framlengt, „og er það nýleg villa, sem ber að varast“ segir í Móðurmálsþætti Vísis 1956. Gísli Jónsson tók nokkrum sinnum í sama streng í þáttum sínum í Morgunblaðinu og í Málfarsbankanum er tekið fram að framlengja stýri þolfalli.

Ég man hvenær ég heyrði fyrst notað þágufall með framlengja. Það var í knattspyrnulýsingu í útvarpinu um miðjan sjöunda áratuginn að lýsandinn sagði „Leiknum verður framlengt“. Þetta fannst mér í þá daga augljós villa – sem það var fyrir mér. En þetta er samt miklu eldra. Í Vesturlandi 1939 segir: „dansleiknum var framlengt til kl. að ganga 6 um morguninn“ og í Morgunblaðinu sama ár segir „Leiknum var framlengt um 10. mín. á hvort mark“. Í Tímanum 1941 er málfarspistill eftir Friðrik Hjartar þar sem segir: „Í útvarpsfréttum hefir m. a. verið sagt: Þessum samningum var öllum framlengt, (á að vera: þessir samningar voru allir framlengdir).“ Þágufall með framlengja virðist því hafa verið orðið útbreitt um 1940.

Rök fyrir því að nota þolfall með framlengja en ekki þágufall eru oft sótt til sagnarinnar lengja eins og í Móðurmálsþætti Vísis 1956: „Með réttu á að segja: Framlengja eitthvað á sama hátt og við segjum lengja eitthvað. Leikurinn var lengdur fram, leikurinn var framlengdur, sýningin var lengd fram, framlengd.“ Vissulega var áður hægt að nota sambandið lengja fram á þennan hátt, í sömu merkingu og framlengja, eins og sést á dæmi úr Þjóðólfi 1909: „Þessu hefði þingið þurft að breyta í vetur, en eigi hinum óþarfanum, að lengja fram fræðslusamþyktafrestinn.“ En ég held að þetta samband sé aldrei notað svona lengur – ég finn engin dæmi á við leikurinn var lengdur fram og finnst það hljóma mjög óeðlilega.

Þess vegna má halda því fram að sögnin framlengja hafi rofið tengsl sín við lengja (fram) og lifi nú sjálfstæðu lífi – og geti tekið það fall sem málnotendum finnst eðlilegt, óháð lengja. Þótt meginreglan sé vissulega að samsett sögn stýri sama falli og grunnsögnin er ekkert einsdæmi að fallstjórnin sé önnur, ekki síst ef orðasamband með samsetningarliðunum er ekki til. Þannig stýrir aðgæta þolfalli (aðgæta sjúklinginn) en gæta ein og sér stýrir eignarfalli (gæta barna) og sambandið gæta að tekur með sér þágufall (gæta að sér). Sögnin stigbreyta tekur þolfall (stigbreyta lýsingarorðin) þótt breyta ein og sér taki þágufall (breyta áætluninni). Fleiri dæmi mætti nefna.

Þágufall með framlengja á sér því a.m.k. 80 ára sögu og ég sé enga ástæðu til að kalla það rangt eða amast nokkuð við því. Í málinu eru ótal dæmi um breytta fallstjórn sagna og þær breytingar eru yfirleitt meinlausar – hvorki torvelda skilning né valda misskilningi, þótt það geti vissulega komið fyrir. En öðru máli gegnir um þágufall með stytta eins og nefnt var í upphafi. Ég geri ráð fyrir að það sé ekki mjög útbreitt þótt auðvitað geti það verið mun algengara í talmáli en ritmálsdæmi benda til. En vegna þess að það er tæpast orðið málvenja stórs hóps er eðlilegt að mæla gegn því að svo stöddu, í samræmi við venjulegt viðmið um rétt mál og rangt, þótt það væri enginn sérstakur skaði að það breiddist út.

Í gær skrifaði ég um sögnina heyja, en önnur sögn sem hagar sér ekki ósvipað er æja í merkingunni ‚stoppa og hvíla sig á ferðalagi‘. Þátíðin hennar er áði, þannig að þar er ekkert hljóð sameiginlegt nútíð og þátíð. Ég þekki ekki dæmi um að nútíðin hafi áhrif á þátíðina, sem þá félli saman við þátíð sagnarinnar æja í merkingunni ‚segja æ, kveinka sér, stynja, hljóða, veina‘. Hins vegar eru fjölmörg dæmi um að þátíðin hafi áhrif á nafnháttinn þannig að hann verði á. Í Tímanum 1951 segir: „Við verðum að á hér, sagði hann.“ Í Sunnudagsblaði Tímans 1971 segir: „Við urðum að á nokkru sinnum á leiðinni.“ Í Morgunblaðinu 1992 segir: „við urðum að á oftar en áður á ferðum okkar um sanda og strendur og borgir Suður-Kaliforníu.“

Áhrifin ná einnig til nútíðarmynda eins og Gísla Jónsson grunaði: „Reyndar er mér ekki grunlaust um að einhver segi: ég ái í nútíð framsöguháttar, þá sjaldan þessi sögn er enn notuð.“ Í Þjóðviljanum 1959 segir: „Það verð ég og að játa, að öllu minna þykir mér til koma borgarinnar við sundið eftir því sem ég ái þar oftar.“ Í Eyjablaðinu 1950 segir: „þú áir og heilsar nú íslenzkri vör.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1968 segir: „Hann áir á vínveitingastað eftir vinnuna og kemur of seint í matinn.“ Í Fálkanum 1961 segir: „Við áum tvívegis á leiðinni.“ Í Heimskringlu 1948 segir: „Þegar þið áið á kvöldin, þá skuluð þið setja vagnstöngina, svo að hún bendi á pólstjörnuna.“

Jón Aðalsteinn Jónsson lagði áherslu á að það ætti að segja „þú æir, hann æir hestunum (alls ekki áir)“, og bætti við: „Hitt þekkist í talmáli, þótt ekki sé rétt, að segja: ég ætla að á hestunum við ána, við ætlum að á þeim við ána o.s.frv. Þannig hliðra menn sér hjá hinni réttu beygingu so. að æja […].“ En myndin á er flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og skýrð sérstaklega þótt einnig sé vísað á æja. Í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1982 er hún merkt með spurningarmerki sem táknar „vont mál“ og í þriðju útgáfu merkt með !? sem táknar að hún njóti ekki fullrar viðurkenningar – ekki skýrð sérstaklega en vísað á æja. Nafnháttarmyndin á er hins vegar ekki gefin í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Nafnháttar- og nútíðarmyndir með á- eiga sér langa hefð – „áir hjer hestum bæði í engjum og úthögum“ segir t.d. í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá því snemma á 18. öld. Í ljósi hefðarinnar og þess að hér er um að ræða eðlilega og skiljanlega áhrifsmyndun sem á sér viðurkenndar hliðstæður í málinu finnst mér engin ástæða til annars en viðurkenna á sem fullgildan nafnhátt sagnarinnar og myndir með á- sem fullgildar nútíðarmyndir.

Í gær sá ég fyrirsögnina „Sunak og Truss há einvígi um leiðtogasætið“ á vef RÚV, en þegar ég fór aftur inn á vefinn skömmu síðar var búið að breyta henni í „Sunak og Truss heyja einvígi um leiðtogasætið“, í samræmi við viðurkennda beygingu sagnarinnar sem um er að ræða. En sögnin heyja hefur mjög óvenjulega beygingu. Í eintölu nútíðar er hún í fyrstu persónu ýmist (ég) hey eða heyi, í annarri persónu (þú) heyrð eða heyir, og í þriðju persónu (hún/hann/hán) heyr eða heyir. Mesta óreglan kemur þó fram í þátíðinni sem er (ég) háði. Í raun er því ekkert sameiginlegt með nútíðarmyndum sagnarinnar og þátíðarmyndunum nema upphafshljóðið, h. Því er engin furða að beyging sagnarinnar hafi tilhneigingu til að breytast.

Stöku dæmi eru um að nútíðarmyndirnar hafi áhrif á þátíð sem fær þá myndir með hey-. Í Lögbergi 1913 segir: „heyði hann nú þunga baráttu við sjúkleik sinn.“ Í Morgunblaðinu 1940 segir: „Hugh Dalton, viðskiftastríðsmálaráðherra Breta, sagði í ræðu, sem hann flutti í gær, að hann heyði þögla styrjöld við Hitler.“ Í Morgunblaðinu 1971 segir: „heyði hún áratuga langa og oft tvísýna baráttu við þann sjúkdóm.“ Í Stéttabaráttunni 1978 segir: „væri sú barátta sem þessir heyðu fyrir frelsi þjóða sinna, hlutlægt séð byltingarbarátta.“ Í DV 1991 segir: „Stundum gleymist það í umræðunni um Evrópubandalagið að það var upprunalega stofnað til þess að Þjóðverjar og Frakkar heyðu ekki framar stríð.“ En þetta er sjaldgæft.

Hitt er miklu algengara að þátíðin hafi áhrif á nafnháttinn og nútíðina. Elsta dæmið er úr nýárskvæði eftir Matthías Jochumsson í Þjóðólfi 1878: „Heilaga ljós, sem háir stríð / við heljar-vetur um ár og síð!“ Í Norðlingi frá sama ári er elsta dæmi um há einvígi: „Illmenni! þorir þú að há einvígi við mig?“ Í Freyju 1929 segir: „Þú kemur með mér hér fram á ganginn, og við háum einvígi.“ Í DV 2008 segir: „Þú telur að það sé einhver sem hái baráttu um athygli elskhuga þíns.“ Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Stefnan er að há stríð við veiru.“ Alls má finna tæp 130 dæmi um nútíðarmyndir með há- á undan orðunum einvígi, baráttu og stríð á tímarit.is, þar af langflest um há einvígi.

Jón Aðalsteinn Jónsson hafnaði nafnhættinum há í þætti sínum í Morgunblaðinu bæði 1998 og 2000 en Gísli Jónsson fjallaði um hann í þætti sínum í Morgunblaðinu árið 1985 og sagði: „Mönnum þykir munur kennimyndanna of mikill og búa til nafnháttinn að há í samræmi við háði, háð, en vafasöm verður sú sagnmynd að teljast. Mér þykir ekki rismikið málið, þegar sagt er að há stríð […].“ Árið 1995 var hann farinn að linast í andstöðunni við há og sagði: „þetta er náttúrlega svona humm-humm, en hefur viðgengist síðan á 17. öld að minnsta kosti. […] Umsjónarmanni finnst sýnu fallegra að heyja en há (=framkvæma, gera), en lætur hitt með semingi kyrrt liggja. Væri og fljótlegt að reka hann á stampinn, með þreyja og þrá.“

Myndin há er flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 en ekki skýrð sérstaklega heldur vísað á heyja. Í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1983 er há einnig flettiorð án athugasemda og skýrt sérstaklega, þótt einnig sé vísað á heyja. Í þriðju útgáfu frá 2002 er orðið aftur á móti merkt !? sem táknar að það njóti ekki fullrar viðurkenningar. Orðið er ekki flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók. En eins og fram kemur í tilvitnun í Gísla Jónsson hér á undan á þessi myndun nafnháttar af þátíðinni sér hugsanlega hliðstæðu í þrá, sem er vitanlega fullkomlega viðurkennd sögn – í Íslenskri orðsifjabók segir að hún „gæti verið að nokkru nýmyndun eftir þt.-myndinni þráði af þreyja“ – sem nú hefur þátíðina þreyði.

Það er ljóst að nafnhátturinn há á sér margra alda hefð í málinu og á sennilega hliðstæðu sem er fullkomlega viðurkennd, enda er hann mjög eðlileg og skiljanleg áhrifsmyndun. Hann hefur verið gefinn athugasemdalaust í orðabók og málvöndunarmaðurinn Gísli Jónsson afneitaði honum ekki. Í ljósi alls þessa finnst mér engin ástæða til annars en taka hann í sátt. Það var óþarfi hjá RÚV að breyta fyrirsögninni sem nefnd var í upphafi.

Í útvarpsfréttunum áðan heyrði ég gott dæmi um það hvernig afstaða er tekin með orðanotkun. Sagt var frá ótta Evrópuríkja um að Rússar hygðust draga úr gassölu til Evrópu í hefndarskyni fyrir refsiaðgerðir sem þeir eru beittir vegna stríðsins í Úkraínu. Í báðum tilvikum er auðvitað verið að refsa hinum aðilanum – eða hefna sín á honum – fyrir aðgerðir hans. En sögnin refsa vekur þau hughrif að um sé að ræða réttmæta aðgerð, makleg málagjöld – hefna aftur á móti að á bak við búi hefndarhugur sem ekki eigi endilega rétt á sér. Það er ljóst að hefna er margfalt neikvæðara orð en refsa.

Vissulega má halda því fram að þetta sé ekki sambærilegt vegna þess að Rússar hafi brotið alþjóðalög með innrásinni og því eðlilegt að tala um viðbrögð við henni sem refsingu. En þessi viðbrögð voru einhliða ákvörðun viðkomandi ríkja, ekki ákveðin með einhverjum dómi. Þar að auki hefur lengi tíðkast að tala um refsiaðgerðir þegar reynt er að þvinga eitthvert ríki til að breyta háttum sínum, óháð því hvort það sem um er að ræða er brot á alþjóðalögum eða ekki. Nærtækt er að minna á refsiaðgerðir gegn Suður-Afríku á seinni hluta síðustu aldar vegna kynþáttaaðskilnaðar, og refsiaðgerðir gegn Íran á síðustu árum vegna auðgunar úrans.

Nú er fjarri mér að vilja bera í bætifláka fyrir Rússa og hina óréttlætanlegu innrás í Úkraínu, en ég fæ ekki betur séð en aðgerðir Rússa gagnvart Evrópuríkjum séu af nákvæmlega sama toga og aðgerðir Evrópuríkja gagnvart þeim. Við kjósum hins vegar að nota miklu neikvæðara orð um aðgerðir Rússa en um aðgerðir Evrópuríkja. Við það er í sjálfu sér ekkert að athuga – þetta endurspeglar væntanlega afstöðu flestra Íslendinga. En það er mikilvægt að skoða málnotkun í fréttum á gagnrýninn hátt til að sjá hvernig hægt er að móta skoðanir okkar með tilbrigðum í orðanotkun án þess að við gerum okkur grein fyrir því.

Sögnin ávarpa er gömul í málinu, a.m.k. frá 17. öld, í tveimur náskyldum merkingum eins og fram kemur í Íslenskri nútímamálsorðabók. Annars vegar merkir hún 'segja e-ð (við e-n), tala til (e-s)' en hins vegar 'halda stutta ræðu, flytja ávarp (yfir e-m)'. Á seinustu árum hefur þriðja merkingin svo bæst við, sú sem fram kemur í setningum eins og „Á þessum dögum finnst mér að staðan sé einfaldlega allt, allt önnur heldur en hún var áður en ég byrjaði að ávarpa vanda flokksins“ á Eyjunni 2013, „Femínískar hreyfingar sem vilja standa undir nafni verða að ávarpa málefni ólíkra hópa kvenna og setja þau á dagskrá“ í Vísi 2014 og „Við erum fyrst og síðast að ávarpa nýjar leiðir“ í ræðu á Alþingi sama ár.

Þarna er nokkuð augljóst að sögnin er notuð í einni þeirra merkinga sem address hefur í ensku, „to give attention to or deal with a matter or problem“ eða „beina athygli að viðfangsefni eða vandamáli eða glíma við það“. Önnur skýring er „If you address a problem or task or if you address yourself to it, you try to understand it or deal with it“, þ.e., „reynir að skilja það eða glíma við það.“ Þessi notkun sagnarinnar virðist reyndar ekki vera mjög gömul í ensku. Hún er ekki nefnd í minni gömlu menntaskólabiblíu, Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English frá 1963 (né í útgáfunni frá 1974), og í Ensk-íslenskri orðabók með alfræðilegu ívafi frá 1984 er aðeins nefnt „address oneself to a task“ sem skýrt er 'snúa sér að, taka til við'.

En aðalmerkingar sagnarinnar address í ensku eru þær sömu og ávarpa í íslensku og það hefur leitt til þess að þessi – að því er virðist nýlegi – merkingarauki ensku sagnarinnar er farinn að hafa áhrif á þá íslensku. Þessi þróun virðist hafa hafist fyrir u.þ.b. tíu árum – elstu dæmin sem ég hef rekist á eru þau þrjú sem nefnd eru í upphafi, frá 2013 og 2014. En notkun sagnarinnar í þessari merkingu hefur farið sívaxandi og er nú áberandi, ekki síst í tali stjórnmálafólks. Í Risamálheildinni eru fimm dæmi um þessa notkun sagnarinnar ávarpa í ræðum á Alþingi frá 2019, þar á meðal „ekki gafst tími til að ávarpa það sérstaklega í áætluninni“ og „Við verðum að ávarpa það“.

En að auki eru þrjú forvitnileg dæmi þar sem Risamálheildinni og texta ræðnanna á vef Alþingis ber ekki saman. Þetta eru „Þetta ávarpar með einhverjum hætti þær spurningar sem hv. þingmaður bar hér fram“ í Risamálheildinni sem verður „Þetta kemur með einhverjum hætti inn á þær spurningar sem hv. þingmaður bar hér fram“ á vef Alþingis; „Friðlýsingar eru ávarpaðar sérstaklega í ríkisstjórnarsáttmálanum“ sem verður „Friðlýsingar eru skoðaðar sérstaklega í ríkisstjórnarsáttmálanum“ og „við töldum rétt að ávarpa framtíðarsýnina með ákveðnum hætti í stjórnarsáttmálanum“ sem verður „við töldum rétt að nálgast framtíðarsýnina með ákveðnum hætti í stjórnarsáttmálanum“.

Skýringin á þessu ósamræmi er sú að Risamálheildin byggist á upphaflegri gerð ræðnanna, því sem raunverulega var sagt, en textinn á vef Alþingis er yfirlesinn og oft breyttur. Í þessum tilvikum hefur einhverjum, annaðhvort yfirlesurum Alþingis eða þingmönnunum sjálfum, greinilega ekki fundist við hæfi að nota ávarpa í þessari merkingu við nánari íhugun og því breytt textanum og sett önnur orð í staðinn. Þarna er ávarpa skipt út fyrir þrjár mismunandi sagnir: koma inn á, skoða og nálgast. Í Hugtakasafni þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins er svo fjórða þýðingin – fjalla um. Þessi fjölbreytni skýrir í sjálfu sé að ávarpa skuli fá viðbótarmerkingu að láni úr ensku – það er engin íslensk sögn til sem nær yfir viðkomandi merkingu ensku sagnarinnar.

Hvað á þá að gera – hvernig eigum við að orða þessa merkingu á íslensku? Það er auðvitað hægt að segja að við þurfum ekkert á sérstakri sögn að halda til þess – við höfum komist af án þess í þúsund ár þótt við höfum allan tímann reynt að greina vandamál og viðfangsefni, ræða þau, skilja þau, ráðast til atlögu við þau, glíma við þau, taka þau til umræðu o.s.frv. Það er líka hægt að benda á að það er misskilningur að þótt enska hafi ákveðið orð yfir eitthvert hugtak þurfi íslenska endilega að hafa orð sem samsvarar því nákvæmlega. Það sé enginn vandi að orða þessa hugsun á fjölbreyttan hátt, mismunandi eftir aðstæðum. Það er mikið til í þessu, en þrátt fyrir þann fjölda orða og orðasambanda sem tiltæk eru sýnist mér ekkert þeirra ná viðkomandi merkingu alveg.

Ég er ekki hrifinn af því að nota sögnina ávarpa á þennan hátt, og geri það ekki sjálfur þótt ég geti ekki fullyrt að ég muni aldrei gera það í framtíðinni. Ég mæli með því að við leitumst við að orða viðkomandi merkingu á annan hátt. En mér finnst samt ekki trúlegt að þessari þróun verði snúið við, og það er vitanlega algengt að merking orða breytist eða þau bæti við sig merkingu fyrir erlend áhrif. Þetta er enginn heimsendir.

Í Fréttablaðinu í dag er frétt með fyrirsögninni „Keyrði ölvaður aftan á strætó og stakk af á fæti“, og í texta fréttarinnar segir „Einstaklingurinn yfirgaf vettvang á fæti“. Þetta er sjaldgæft orðalag – oftast væri sagt gangandi, fótgangandi, hlaupandi, á hlaupum eða eitthvað slíkt. En þetta er fjarri því að vera nýtt. Í Tómas sögu erkibiskups frá því um 1400 segir: „Gengur hann af skipi með öllum skunda og sækir á fæti fund erkibiskups“ og í Flateyjarbók frá svipuðum tíma segir: "Vér munum fara fæti norður á Strandir.“ Þetta er líka notað á síðari öldum – í Skírni 1849 segir: „Nokkrir uppreisnarmanna fóru á fæti og höfðu eflt nokkurn flokk.“

Nýlegri dæmi má einnig nefna. Í Alþýðublaðinu 1945 segir: „En hvernig myndi því þá lítast á það að fara á fæti upp á sjötugustu hæð?“ Í Sjómannablaðinu Víkingi 1948 segir: „Hann óskaði sér þess að geta varið nokkrum dögum til þess að fara á fæti og bátum meðal eyjanna og um þær.“ Í Kirkjuritinu 1963 segir: „Hann fór á fæti, gekk fyrir og valdi veginn.“ Í Tímanum 1980 segir: „vorkunnarlaust að bregða sér bæjarleið fótgangandi, ef svo vildi verkast, þótt fólk verði að hafa tímann fyrir sér, þegar langar leiðir á að fara á fæti.“ Í Víkurfréttum 2008 segir: „Klessti á og flúði á fæti.“ Í Morgunblaðinu 2018 segir: „Því að okkar gamli veruleiki var eins og verið hafði um aldir, menn fóru á fæti eða ríðandi eða á sjó.“

Orðalagið í Fréttablaðinu er sem sé gömul, góð og gild – en vissulega sjaldséð – íslenska, og ástæða til að hrósa blaðinu fyrir að nota það, hvort sem það er komið frá blaðamanni eða úr dagbók lögreglunnar sem fréttin byggist á. En þá ber svo við að fólk hefur allt á hornum sér. Ég var að lesa langan þráð þar sem fólk óskapast yfir þessu orðalagi – ýmist vegna þess að þarna er notuð eintalan fæti (Var maðurinn einfættur? Hoppaði hann á öðrum fæti? Á hvorum fætinum? Tók hann fót af einhverjum?) eða vegna þess að þarna sé „hrein enskusletta“, on foot, sem verði „þessi hroðbjóður, „á fæti““. Þetta étur hver upp eftir öðrum og skiptir engu þótt bent sé á að hér sé um gamalgróið orðalag að ræða.

Það er auðvitað ekkert einsdæmi að nota eintölu orðsins fótur í ýmsum samböndum þótt í raun sé vísað til beggja fóta. Fyrir utan það að fara á fæti er talað um að vera fimur / fljótur / frár / kvikur / léttur / lipur / röskur / snar á fæti. Einnig er til sambandið eiga einhvern á fæti, sagt er að gangan sé á fótinn, og ýmislegt fleira. En það er merkilegt hvað fólk er fljótt að álykta að eitthvað sé enskusletta – og fordæma það þess vegna – bara ef það á sér hliðstæðu í ensku. Það má ekki gleyma því að íslenska og enska eru skyld mál, bæði germönsk, og eiga margt sameiginlegt án þess að annað hafi þegið frá hinu. Eins og áður segir er það mjög gamalt orðalag að nota á fæti í merkingunni 'fótgangandi' og alls ekki komið úr ensku.

En viti menn – meðan ég var að skrifa þennan pistil var fréttinni breytt. Nú er fyrirsögnin „Keyrði ölvaður aftan á strætó og stakk af á hlaupum“, og í texta fréttarinnar segir „Einstaklingurinn yfirgaf vettvang á hlaupum“. Þarna hafa málvendirnir haft sitt fram – tekist að losna við gott og gilt og svipmikið íslenskt orðalag og fengið í staðinn hversdagslega flatneskju. Er það íslenskunni til framdráttar?