Frá og með deginum í dag, föstudeginum 1. apríl, er leyfilegt að segja og skrifa:

• Það var beðið mig að fara
• Ég var að versla mér mat
• Keyptu þetta fyrir mig
• Þetta er maður sem að ég þekki
• Þau funda daglega
• Hann réði ekki við þetta
• Mikið af fólki kom á fundinn
• Við hittumst ekki ósjaldan, jafnvel oft í viku
• Þetta gerðist í lok síðasta áratugs
• Hann hefur alltaf verið sjálfs síns herra
• Gerið svo vel að rétta upp hend
• Viltu dingla fyrir mig?
• Ég vill ekki gera þetta
• Svona er þetta á hinum Norðurlöndunum
• Henni tókst að forða slysi
• Ég gæti hafa gert þetta
• Ég ætla að fá blöndu af báðu
• Verðbólgan sígur upp á við
• Þannig mönnum er ekki treystandi
• Ég á von á að tapa þessu
• Hárið mitt er farið að þynnast
• Flokkurinn sigraði kosningarnar
• Tíu smit greindust í gær
• Markvörður Selfossar stóð sig vel
• Ég geri mikið af því að lesa
• Ég kynnti hana fyrir þessari bók
• Hann er alveg eins og pabbi sinn
• Mér bar gæfa til að fallast á þetta
• Ég er að spá í þessu
• Settu sneiðina í ristavélina
• Ég var boðinn í mat
• Opnunartíminn hefur verið lengdur
• Verslunin opnar klukkan 9
• Þetta hefur ollið miklum vandræðum
• Ég þarf að mála hurðarnar
• Ég er að fara erlendis
• Ég er votur í fæturnar
• Gatan er lokuð vegna lagningu malbiks
• Þeir töluðu illa um hvorn annan
• Ég opnaði hurðina og lokaði henni aftur
• Ég sá bæði Kasper og Jesper og Jónatan
• Ég er að fara eitthvert út í buskann
• Það er verið að byggja nýjan veg
• Þau tóku sitthvora bókina
• Ég fór í kröfugöngu á fyrsta maí
• Gæði þessarar vöru eru léleg
• Ég senti bréfið í gær
• Ég svaf illa í gærnótt
• Göngum yfir brúnna
• Mér langar í þessa bók

Eins og væntanlega hefur hvarflað að mörgum er textinn hér að ofan um nýjan málstaðal helber uppspuni og aprílgabb, enda vandlega tekið fram í upphafi að þessi staðall taki gildi 1. apríl. En öllu gamni fylgir nokkur alvara og svo var einnig um þetta. Þarna eru tilfærðar 50 hversdagslegar setningar sem allar eiga það sameiginlegt að hafa vera taldar vond íslenska eða beinlínis rangt mál, og við þeim er eða hefur verið amast t.d. í Málfarsbankanum og ótal málfarsþáttum og -hópum í fjölmiðlum og samfélagsmiðlum.

Sumar þessara setninga eru vissulega þyrnir í augum margra – annaðhvort af því að þær samrýmast ekki málkennd þeirra eða þeim hefur verið kennt að þær séu rangt mál, nema hvort tveggja sé. En margar setninganna eru hluti af eðlilegu máli verulegs hluta málnotenda, og allar eiga sér áratuga sögu í málinu og eru málvenja stórra hópa. Þar með geta þær ekki talist „rangt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu – „rétt mál er það sem er í samræmi við mál­venju, rangt er það sem brýtur í bága við mál­venju“.

Ég get ómögulega séð að þessar setningar séu nokkur málspjöll. Þarna er oftast um að ræða smávægilegar breytingar á beygingarmyndum, fallstjórn eða merkingu einstakra orða – engar róttækar breytingar á málkerfinu nema þá „nýju þolmyndina“ en hún er viðbót en útrýmir ekki hinni hefðbundnu. Hundruð eða þúsundir sambærilegra breytinga hafa orðið á íslensku á undanförnum öldum án þess að þær hafi valdið rofi í málinu eða gert það ónothæft sem samskiptatæki. Þessar breytingar munu ekki heldur gera það.

Hitt er auðvitað annað mál að við erum flest alin upp við að þessar setningar séu „rangt mál“ og það er ekkert einfalt fyrir okkur að breyta þeirri skoðun – viðurkenna að það sem okkur var innrætt af foreldrum og kennurum, og höfum trúað á, sé ekki heilagur sannleikur. Ég hef sjálfur gengið í gegnum það. En allar þessar breytingar standa yfir og hafa gert það lengi – sumar eru jafnvel að mestu gengnar yfir. Því fyrr sem við hættum að berja hausnum við steininn, því betra – bæði fyrir okkur sjálf og íslenskuna.

Í nýrri bók minni, Alls konar íslenska, eru einmitt þessar 50 setningar teknar fyrir, skoðað hvers vegna hefur verið amast við þeim, sýnt fram á að iðulega er það byggt á misskilningi, og færð rök að því að við ættum að taka þær flestar í sátt sem góða og gilda íslensku. „Fréttin“ um nýjan málstaðal er vissulega aprílgabb – en ég vildi að hún hefði ekki verið það. Ég vildi að við hefðum kjark og tækifæri til að taka málstaðalinn til endurskoðunar og hætta að amast við eðlilegri þróun málsins sem ekki verður stöðvuð hvort eð er.

Þá gæfist okkur betri tími til að fást við það sem raunverulega skiptir máli: Að sjá til þess að íslenska sé notuð alls staðar þar sem þess er kostur, og unga fólkið fái jákvætt viðhorf til málsins og börnin hafi nægilega íslensku í málumhverfi sínu til að byggja sér upp traust málkerfi. Ef við fáum unga fólkið ekki til liðs við íslenskuna skiptir engu máli þótt okkur tækist að kenna öllum að segja mig langar og ég vil eins og páfagaukar.

Sem betur fer hefur íslenskt þjóðfélag breyst mjög til batnaðar á undanförnum áratugum. Almenn þekking og skilningur á mannlegu eðli, hegðun og tilfinningum hefur aukist verulega – og jafnframt umburðarlyndi okkar gagnvart fjölbreytileik mannlífsins. Við áttum okkur á því að það er ekki svarthvítt eða í sauðalitunum eins og það var – eða við héldum að það væri – í gamla daga, heldur í öllum regnbogans litum. Meðal þess sem hefur breyst – eða réttara sagt komið upp á yfirborðið – er að fólk hefur margs konar kynhneigð og kynvitund og það eru ekki bara tvö kyn.

Tungumálið okkar, íslenskan, þarf að koma til móts við þessar breytingar. Tungumál sem ekki er í takt við samfélagið sem talar það á sér enga framtíð – og á ekki skilið að eiga sér framtíð. Ef okkur þykir vænt um íslenskuna hljótum við að vilja að hún umfaðmi alla notendur sína og skilji enga útundan. Tungumálið er nefnilega mjög öflugt valdatæki sem er hægt að beita bæði til góðs og ills. Stundum er því beitt til að halda jaðarsettu fólki föstu úti á jaðrinum með því að leyfa því ekki að eiga hlutdeild í tungumálinu, leyfa því ekki að nota þau orð sem það vill sjálft nota um sig og tilfinningar sínar.

Þau sem hafa ráðið yfir tungumálinu virðast hræðast það að missa einhver völd ef jaðarsett fólk fær að nota tungumálið á sínum eigin forsendum. Andstaða við það er oft rekin undir merkjum málverndar og látið eins og þau jaðarsettu vilji ráða því hvernig fólk tali, sagt að verið sé að spilla íslenskunni með því að útrýma góðum og gildum orðum og innleiða „orðskrípi“ í staðinn. Ýmist er því þá haldið fram að engin þörf sé á nýjum orðum eða lögð til „heppilegri“ orð sem ætti að nota í staðinn. Í báðum tilvikum er gert lítið úr upplifun jaðarsettra hópa og talað niður til þeirra.

Það er eðlilegt að fólk í viðkvæmri stöðu vilji nota þetta öfluga tæki, tungumálið, til valdeflingar – vilji fá að meta sjálft hvaða orðum það þarf á að halda og hvernig þau eiga að vera. Það er ekkert verið að krefjast þess að öllum finnist þessi orð frábær eða vilji nota þau – það er ekkert óeðlilegt að finnast ný orð skrítin og jafnvel kjánaleg. Það er hins vegar eðlilegt að ætlast til þess að það sé ekki gert gys að þessum orðum, eða fólkinu sem notar þau, eða gert lítið úr þörfinni fyrir þau. Málvernd án umburðarlyndis er málskemmd. Íslenskan á það ekki skilið að hún sé notuð til að meiða fólk.

Ég sá í Málvöndunarþættinum að verið var að spyrja hvort orðið gisk í staðinn fyrir ágiskun væri rétt íslenska. Þessi spurning hefur komið upp áður. Á vef Eiðs heitins Guðnasonar, „Molar um málfar og miðla“, var árið 2012 vitnað í bréfritara sem sagði: „Í þættinum [...] (Á Rás tvö í Ríkisútvarpinu) segja þau skötuhjú [...] ævinlega þetta var gott gisk. Er það orð yfirleitt til í íslensku. Af hverju nota þau ekki bara ágiskun?“ Eiður sagðist ekki geta svarað „hversvegna þessir eftirlætis ambögusmiðir stjórnenda Ríkisútvarpsins nota ekki orðið ágiskun. Kannski þekkja þau ekki orðið.“

Þetta orð er vissulega ekki að finna í neinum orðabókum en hefur þó töluvert verið notað á undanförnum árum. Elsta dæmi sem ég fann um það er í Víkurfréttum 1993: „Þá er það ekki fleira í þessari viku, kæru tipparar eða giskarar. Góða tipp/gisk-helgi.“ Næsta dæmi er úr DV 2005: „Þarna er fyrst og fremst verið að spyrja um hvað menn spá en ekki hvað menn vilja,“ segir Össur og kallar þessa könnun „gisk“ Fréttablaðsins.“ Þar er gisk innan gæsalappa sem bendir til þess að það hafi ekki verið komið í almenna notkun.

Á næstu árum er svo slæðingur af dæmum. „Já, blint gisk er þá Siggi Sigurjóns“ í DV 2005, „Aldrei hefur reynt á hann svo að það er nokkuð gisk að átta sig á ákvæðum hans“ í Stúdentablaðinu 2006, „Hafnarfirði... þetta er samt algjört gisk“ í DV 2007, „Stig fást fyrir rétt gisk eða þegar einhver giskar á manns eigin skýringu“ í Morgunblaðinu 2009, „Rétt er að taka fram að í engu tilfellinu var um að ræða óskhyggju, aðeins hávísindalegt gisk“ í Morgunblaðinu 2010, „Eins og margir vita er í raun til lítils að spá fyrir um úrslit knattspyrnuleikja og rökstyðja giskið“ í Morgunblaðinu 2011, o.fl. Í Risamálheildinni eru dæmin hátt í 90, flest frá síðustu 5-6 árum.

Það er því enginn vafi á að þetta orð er komið inn í málið og sjálfsagt að bæta því í orðabækur. Þetta er stutt og snaggaralegt orð, miklu liprara en ágiskun. Orðmyndunin er eðlileg – það eru ýmis dæmi um að endingarlaus hvorugkynsorð séu mynduð af nafnhætti sagna með því að fella niður -a. Þótt orðið ágiskun sé til í málinu í þessari merkingu, og hafi verið það frá því fyrir miðja 19. öld, er engin ástæða til að amast við orðinu gisk – það er ekkert að því að eiga val. En vitanlega er ekki heldur nein ástæða til að gleyma ágiskun eða hætta að nota það orð.

Lýsingarorðið hringlótt sést stundum og heyrist í seinni tíð. Mörgum finnst það rangt og telja það „orðskrípi“ og „barnamál“. Vissulega er kringlótt venjulega myndin og um hana er fjöldi dæma þegar í fornmáli. En hringlótt er samt a.m.k. 200 ára gömul mynd – elsta (og raunar eina) dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um hana er úr kvæði eftir Bjarna Thorarensen. Orðið er að finna í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924, skýringalaust en með vísun í kringlótt, en elsta dæmi sem ég finn um það á tímarit.is er í Þjóðviljanum 1951: „maður um fimmtugt, stuttur, þrekinn með strítt hár sem stóð fram undan hringlóttum, svörtum flókahatti.“ Aðeins þrjú dæmi bætast við fram til 1980, en þá fjölgar þeim skyndilega og eru hátt á annað hundrað frá síðustu 40 árum. Þetta orð virðist því vera komið inn í málið.

Það leikur varla vafi á því að orðið er einhvers konar samsláttur úr kringlótt og hringlaga. Í sjálfu sér má segja að hringlótt sé gagnsærra en kringlótt – orðið hringur er margfalt algengara en kringla og líkingin augljósari. Hins vegar má spyrja hvaðan l-ið sé komið – það er ekkert l í hringur þótt það sé í kringla. Þess vegna mætti halda því fram að orðið ætti frekar að vera *hringótt. En samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er kringla eiginlega smækkunarorð af kringur sem merkir 'hringur' (sbr. hringinn í kring, allt um kring) og því ætti að mega líta á l-ið í hringlótt á sama hátt. Ég fæ því ekki séð annað en hringlótt sé fullkomlega rétt myndað og eðlilegt orð en alls ekkert „orðskrípi“. Þar með er ekki sagt að það eigi að koma í stað kringlótt – orðin geta alveg lifað hlið við hlið.

Annað skylt orð er kössótt sem merkir 'kantað' eða 'kassalaga'. Þetta orð er miklu nýrra og sjaldgæfara en hringlótt – elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu árið 2000: „Grafík leiksins er mjög flott, allar hreyfingar eru mjög vel gerðar og þó umhverfi sé allt örlítið kössótt er leikurinn svo stór og fljótur að hlaða sig að auðvelt er að fyrirgefa aðeins minni upplausn.“ Annað dæmi má nefna úr Morgunblaðinu 2015: „hvort sem pítsan var kringlótt eða „kössótt“ fúlsaði afi við henni.“ Í Vísi 2016 segir: „Augun á þeim eru orðin kössótt, þeir eru sjónvarpssjúkir, þeir ganga veginn til glötunar!“ Í Fréttatímanum 2016 segir: „Svo langar mig ekki að hafa skólann hvítan og kössóttan.“ En orðið er sjaldgæft – á tímarit.is eru dæmin ekki nema fimm, og sex til viðbótar í Risamálheildinni.

Lýsingarorð með viðskeytinu -ótt- vísa oftast til útlits og væntanlega er kössótt myndað með hliðsjón af öðrum orðum sem vísa til lögunar, t.d. kringlótt/hringlótt, hornótt, hnöttótt o.fl. Þegar -ótt- er skeytt við orð sem hefur a í stofni er a-inu venjulega skipt út fyrir ö – skalli – sköllótt, gat – götótt, fjall – fjöllótt o.s.frv. Sögulega séð er þetta u-hljóðvarp sem stafar af því að forn mynd viðskeytisins var *uhta- og u-ið dró sérhljóðið í næsta atkvæði á undan í átt til sín. Þessar hljóðfræðilegu aðstæður eru löngu horfnar en viðskeytið hefur samt oftast þessi áhrif enn, líka í orðum sem eru mynduð löngu eftir að hljóðfræðilegar forsendur víxlanna hurfu. Þess vegna er venjuleg mynd þessa orðs kössótt, þótt nokkur dæmi um kassótt megi að vísu finna á netinu. Myndin kössótt sýnir að þessi orðmyndun lifir enn góðu lífi.

Orðið hringlótt er mun gagnsærra en kringlótt, og orðið kössótt finnst mér mun liprara en kassalaga. Þetta eru engin „orðskrípi“ heldur mynduð í fullu samræmi við íslenskar orðmyndunarreglur, að því tilskildu að myndin kössótt sé notuð en ekki kassótt. Það eina sem er að þessum orðum er að við erum ekki vön þeim. Ný orð auðga orðaforðann, og séu þau mynduð samkvæmt íslenskum orðmyndunarreglum er engin ástæða til annars en fagna þeim, þótt ekki sé heldur nein ástæða til að láta þau útrýma orðum sem fyrir eru.

Undanfarna daga hefur talsverð umræða verið í fjölmiðlum um skort á opnum og ókeypis orðabókum á netinu. Ég skal síst gera lítið úr þeim skorti en vil samt minna á að á undanförnum 10-15 árum hefur orðið gerbylting í opnum aðgangi að mállegum gögnum. Nú er ókeypis aðgangur að íslenskri nútímamálsorðabók og ýmsum orðabókum milli íslensku og erlendra mála, þ. á m. allra Norðurlandamálanna og frönsku. Hægt er að leita í öllum þessum bókum í einu á Málið.is og þar eru einnig ýmis fleiri gögn, svo sem Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, Íslensk stafsetningarorðabók, Íslenskt orðanet og Íslensk orðsifjabók. Í tengslum við máltækniverkefni stjórnvalda hafa einnig orðið til gífurlega mikil og fjölbreytt málleg gögn sem eru aðgengileg í varðveislusafni CLARIN á Íslandi.

Það er hins vegar hárrétt að mikilvægustu orðabækurnar vantar – milli íslensku og ensku. Það er samt ekki þannig að ekkert sé til. Orð úr ýmsum fræðigreinum og iðngreinum má finna í Íðorðabankanum, og Hugtakasafn þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins hefur að geyma mikinn og fjölbreyttan orðaforða. En okkur vantar sárlega almennar orðabækur og þess vegna er sérstök ástæða til að fagna framtaki Sveinbjörns Þórðarsonar við að gera endurbætta útgáfu af ensk-íslenskri orðabók Geirs Zoëga aðgengilega, sem og framtaki Sigurðar Hermannssonar að búa til nýja ensk-íslenska orðabók með hjálp lýðvirkjunar. En þessi verk, sem sannarlega eru miklu betri en engin, geta ekki komið í stað viðamikilla nýrra orðabóka sem unnar væru frá grunni af hópi sérfræðinga.

Fyrir hálfu öðru ári skrifaði ég: „Meginforsendan fyrir því að íslenskan eigi sér framtíð er sú að áfram verði unnt að nota hana á öllum sviðum. Til að svo megi vera þurfum við að hafa íslenskan orðaforða á þessum sviðum – og vita af honum. Það er því mjög mikilvægt að setja af stað vinnu við nýja rafræna ensk-íslenskra orðabók sem verði í stöðugri endurnýjun. Þar þurfa notendur að geta gengið að upplýsingum um hvaða orð eru notuð í íslensku til að samsvara tilteknum enskum orðum – hvort sem um er að ræða íslensk nýyrði eða tökuorð. Þessi orðabók þarf að vera öllum opin og ókeypis – og það þarf að byrja á henni strax.“ Þetta er enn í fullu gildi – boltinn er hjá stjórnvöldum.

Ég kom við á Árnagarði nýlega. Á leiðinni út rak ég augun í það að búið er að koma fyrir hjartastuðtæki í anddyrinu. Það er auðvitað mjög gleðilegt en ánægja mín yfir því dofnaði samt verulega þegar ég kom nær og sá að meðfylgjandi leiðbeiningar um hjartahnoð og beitingu tækisins voru eingöngu á ensku. Í Árnagarði af öllum húsum. Ef einhvers staðar í veröldinni á að hafa íslensku í heiðri er það þarna, beint á móti dyrunum inn á Árnastofnun. Mér skilst reyndar að þessi tæki tali við notandann, og tali meira að segja íslensku sem er að sjálfsögðu ánægjulegt.

Það breytir því ekki að slíkum tækjum eiga skilyrðislaust og undantekningarlaust að fylgja prentaðar leiðbeiningar á íslensku en ekki bara ensku. Einhverjum finnst þetta kannski óþarfa tuð enda er sú skoðun útbreidd á Íslandi að „það skilji allir ensku“. En þetta er ekki tuð heldur dauðans alvara. Ekki vegna þess að íslenska er opinbert mál á Íslandi þótt það skipti auðvitað máli, heldur vegna þess að það er fráleitt og óviðunandi að öryggistæki fylgi einungis leiðbeiningar á ensku.

Í því sambandi má minna á að það er ekki hægt að setja lyf á markað á Íslandi nema því fylgi íslenskar leiðbeiningar. Fyrir því eru gildar ástæður og vitanlega á að gilda það sama um öryggistæki eins og þetta. Ég geri ráð fyrir að það sé ekki lagaskylda að láta leiðbeiningar á íslensku fylgja, og stjórnvöld ættu þá að breyta því hið snarasta. En þótt það sé ekki skylda ættu framleiðendur eða innflytjendur hvers kyns öryggistækja að sjá sóma sinn í því að útbúa vandaðar leiðbeiningar á íslensku.

Þótt enskukunnátta sé vissulega útbreidd á Íslandi fer því fjarri að enskan sé öllum töm. Á ögurstund þar sem sekúndur geta skilið milli lífs og dauða skiptir öllu máli að leiðbeiningar séu á því máli sem fólk kann og skilur best. Fyrir flesta Íslendinga er það íslenska. Hins vegar er auðvitað jafnsjálfsagt að enskar leiðbeiningar fylgi líka, enda býr hér fjöldi fólks sem ekki skilur íslensku. Vitanlega er ekki hægt að hafa leiðbeiningar á öllum tungumálum en með tilliti til fjölda Pólverja sem hér býr væri líka æskilegt að hafa leiðbeiningar á pólsku. Ef þið rekist á einhvern öryggisbúnað sem ekki fylgja leiðbeiningar á íslensku skuluð þið endilega kvarta.

Íslensk lýsingarorð hafa bæði svokallaða sterka beygingu (góður / góð / gott) og veika ((hinn) góði/ (hin) góða / (hið) góða). Meginreglan er sú að sterka beygingin er notuð þegar lýsingarorðin standa sjálfstæð eða með óákveðnum nafnorðum (án greinis) – hann er góður, góð bók. Veika beygingin er notuð þegar lýsingarorðin standa með ákveðnum nafnorðum (þ.e. með ákveðnum greini) eða ábendingarfornöfnum – góða bókin, hin góða bók. Frá þessu eru þó ýmsar undantekningar. Beyging ýmissa fornafna og töluorða ber talsverðan svip af beygingu lýsingarorða, en þau hafa þó yfirleitt aðeins sterka beygingu. Undantekning er raðtalan fyrstur sem hefur einnig veiku beyginguna fyrsti, og svo raðtölurnar þriðji og fjórði sem aðeins beygjast veikt eins og ég skrifaði nýlega um.

Þó eru þess dæmi að fornöfn eigi sér veikar myndir, einkum óákveðna fornafnið ýmis. Í málfarsþætti í Þjóðviljanum 1958 birtist bréf þar sem segir: „Ég minnist þess ekki, að þeir, sem rætt hafa eða ritað um íslenzka tungu, hafi minnzt á orðtakið hinir ýmsu, sem sjá má og heyra daglega í ræðu og riti, jafnvel lærðra manna. En mér finnst þetta ein hin aumasta rasbaga í íslenzku máli […].“ Þarna er ýmis sem sé notað með ábendingarfornafni, í setningarstöðu þar sem lýsingarorð myndi hafa veika mynd (hinir góðu). En aðeins fáeinir tugir dæma finnast um sterku beyginguna í þessari stöðu, t.d. „Þetta ætlum við að rannsaka og sjá hve djúpt úr jörðu hinar ýmsar bergtegundir eru komnar“ í Morgunblaðinu 1936 og „Annars eru hinir ýmsir hlutar bílsins frá mörgum fyrirtækjum“ í Tímanum 1966.

Mér finnst þessi dæmi mjög óeðlileg en veika beygingin aftur á móti mjög eðlileg. Um hana eru hátt í 160 þúsund dæmi á tímarit.is, það elsta í Skírni 1851. Það er athyglisvert að af 40 elstu dæmunum, frá 1850-1859, eru 36 úr Þjóðólfi en aðeins fjögur úr öðrum ritum. Á næsta áratug bætast við dæmi úr nokkrum öðrum ritum þótt áfram séu flest dæmin úr Þjóðólfi. Það leikur varla vafi á að þau má rekja til Jóns Guðmundssonar sem varð ritstjóri blaðsins síðla árs 1852, en dæmi um umrætt orðasamband fara að sjást í því árið 1853. Jón var ritstjóri Þjóðólfs til 1874 og eftir það fer dæmum um sambandið fækkandi í blaðinu. Það er líka ekki óhugsandi að áðurnefnt dæmi í Skírni sé einnig komið frá Jóni – hann var ritstjóri Skírnis 1852 en gæti einnig hafa komið nálægt árgangnum 1851 án þess að ég geti fullyrt það.

Ég sé ekki betur en allar hugsanlegar myndir veikrar beygingar af ýmis komi fyrir – í þremur kynjum, tveimur tölum og fjórum föllum. Eintalan er vissulega margfalt sjaldgæfari en fleirtalan en það eru þó hátt í 500 dæmi um hana, svo sem „Sömuleiðis að hinn ýmsi litur jurta og blóma, stafi frá áhrifum sólarljóssins á jurtalífið“ í Dagskrá 1897, „Skólar, verksmiðjur og hin ýmsa starfsemi gengur nú sinn vana gang“ í Vísi 1977 og „Ástæðan fyrir lyktinni er sú að kjötvinnslan Kjarnafæði, sem er í næsta húsi við Rúvak, hefur verið dugleg við að reykja hið ýmsa kjötmeti“ í Degi 1987. Það er rétt að hafa í huga að hið sama gildir um hina „hefðbundnu“ sterku beygingu orðsins, að eintalan er þar margfalt sjaldgæfari en fleirtalan, sem er skiljanlegt út frá merkingu orðsins.

Flest höfum við væntanlega lært að ýmis sé óákveðið fornafn, og í Málfarsbankanum segir: „Orðið ýmis er að uppruna fornafn og því er ekki talið æskilegt að segja „hinir ýmsu menn“ eða „hinir ýmsustu aðilar“ enda er ýmis þá sett í stöðu lýsingarorðs. Fremur: ýmsir menn, alls konar fólk, mismunandi aðilar o.s.frv.“ En ýmis er reyndar greint sem lýsingarorð í flestum uppflettiritum um fornmálið, t.d. orðabók Fritzners, Norrøn grammatikk eftir Iversen, fornmálsorðabókinni í Kaupmannahöfn o.v. Sigfús Blöndal greinir orðið líka þannig í Íslensk-danskri orðabók. Við það bætist svo tilhneiging orðsins til að stigbreytast, hinir ýmsustu, en væntanlega er þar samt ekki um raunverulega stigbreytingu að ræða eins og ég hef áður skrifað um.

Andstaðan við þetta orðalag virðist byggjast á því að sem fornafn „eigi“ það ekki að hafa þessa beygingu eða setningarstöðu – „greinir verður ekki notaður svo í góðri íslenzku“ segir Bjarni Vilhjálmsson í Syrpu 1947. En það er auðvitað fráleitt að halda því fram að eitthvað sé athugavert við orðalag sem á sér 170 ára sögu í málinu og nærri 160 þúsund dæmi eru um á tímarit.is, og rúm 40 þúsund í Risamálheildinni. Í ljósi þess að orðið hefur komið sér upp fullkominni veikri beygingu, og er notað í dæmigerðri setningarstöðu lýsingarorða, finnst mér einboðið að breyta greiningunni og skilgreina ýmis framvegis sem lýsingarorð sem hafi sterka og veika beygingu eins og önnur orð í þeim flokki – og taka orðalagið hin ýmsu í sátt.

Í stjórnmálum er alltof algengt að tungumálið sé misnotað á einhvern hátt – merkingu orða hnikað til eða umsnúið á meðvitaðan hátt til að kasta ryki í augu almennings. Eitt slíkt dæmi rifjaðist upp fyrir mér um daginn þegar ég sá frásögn af framboðslista X-flokks og óháðra í ónefndu sveitarfélagi. Þetta er engin ný bóla – hægt væri að tína til ótal hliðstæð dæmi frá undanförnum áratugum og flestir stjórnmálaflokkar hafa tekið þátt í slíku samkrulli.

En hugsið nú aðeins: Hvað merkir eiginlega „óháðir“ í þessu samhengi? Hvernig getur sá hópur sem skilgreinir sig þannig verið óháður flokknum sem hann er í samstarfi við um lista? Auðvitað er ekki glóra í því. Þarna er verið beita blekkingum. Kannski ekki að yfirlögðu ráði – kannski erum við orðin svo vön þessari samvinnu „óháðra“ og annarra að við tökum ekki eftir því hvers lags rugl þetta er. En þarna er verið að misþyrma tungumálinu.

Nú þegar kosningar standa fyrir dyrum er mikilvægt að við veitum stjórnmálafólki aðhald. Látum það ekki komast upp með það að fela sig bak við misbeitingu tungumálsins.

Á Facebook-síðu DV var nýlega eftirfarandi færsla: „„Þessi bíll var lika lagður beint fyrir utan gluggan minn í þrjá daga í vetur, hann var alltaf að vinka mér og vera óviðeigandi,“ segir kona sem gekk á manninn í samtali við DV.“ Í færslunni var hlekkjað á frétt í blaðinu á vefnum, þar sem var næstum orðrétt sami texti en með einni mikilvægri undantekningu: „„Þessum bíl var lagt beint fyrir utan gluggann minn í þrjá daga í vetur. Ökumaðurinn var alltaf að vinka mér og vera óviðeigandi,“ segir konan í samtali við DV.“ Í Facebook-færslunni var sem sé bíll var lagður en í fréttinni sjálfri bíl var lagt. En nefnifallið í Facebook-færslunni er ekki einsdæmi. Vorið 2018 mátti sjá á vef Ríkisútvarpsins fyrirsögn sem vakti talsverða hneykslun á samfélagsmiðlum: „Illa lagðir bílar töfðu slökkvilið í útkalli“. En rætur þessa orðalags ná samt mun lengra aftur.

Elsta dæmi sem ég hef fundi er í Sunnudagsblaðinu 1966: „Maðurinn, sem í fyrsta sinn á lífsleiðinni hafði verið gripinn fyrir ólöglega lagðan bíl, var naumast búinn að leggja frá sér heyrnartólið.“ Þetta er úr þýddri smásögu og gætu verið áhrif frá frumtexta. En næsta dæmi er úr Dagblaðinu 1977: „Við höfum verið með herferð gegn ólöglega lögðum bílum í um það bil fimm mánuði.“ Í Tímanum 1978 segir: „Lögregluþjónar hafa staðið fyrir framan bíóið seinustu þrjár vikur og reynt með litlum árangri að stugga við ólöglega lögðum bílum.“ Í Bæjarins besta 1992 segir: „Erfiðlega gengur stundum að moka götuna vegna illa lagðra bíla.“ Í DV 1999 segir: „Hvað ef slökkviliðið hefði ekki komist fram hjá illa lögðum bílunum?“ Í Morgunblaðinu 2014 segir: „Óviðunandi sé að stöðuverðir þurfi að ganga fram hjá ólöglega lögðum ökutækjum.“ Mun fleiri dæmi frá síðustu 40 árum mætti nefna.

Nú stjórnar sögnin leggja alltaf þágufalli í þessu samhengi þótt hún stjórni þolfalli í samböndum eins og leggja veg, leggja net o.fl. Í þolmynd verður þolfallsandlag að nefnifallsfrumlagi og því er sagt netin voru lögð, vegurinn var lagður o.s.frv. Þágufallsandlag heldur hins vegar falli sínu í þolmynd þótt það sé gert að frumlagi og því mætti búast við bílnum var lagt en ekki bíllinn var lagður. Málið er samt ekki alveg svona einfalt. Með sumum sögnum sem stjórna þágufalli í germynd má finna dæmi um bæði nefnifalls- og þágufallsfrumlag í því sem lítur út fyrir að vera þolmynd. Við segjum ég lokaði húsinu en bæði húsinu var lokað og húsið var lokað – hvort tveggja er gott og gilt. Munurinn er sá að húsinu var lokað er þolmynd, lýsir athöfn – húsinu var lokað kl. 10. En húsið var lokað lýsir ástandi – húsið var lokað þegar ég kom að því.

Í dæmum eins og húsið var lokað hefur því lýsingarhátturinn lokað orðið að lýsingarorði og setningin er germynd, ekki þolmynd. Sama mynstur má finna hjá fleiri sögnum, t.d. bjóða. Oft hefur verið amast við nefnifalli í setningum eins og ég var boðinn í mat og sagt að þar eigi að vera mér var boðið í mat. En þegar að er gáð kemur í ljós að þessar setningar merkja ekki alveg það sama – sú fyrri lýsir ástandi, sú síðari athöfn. Þegar litið er á fréttina í DV sem vísað var til í upphafi er alveg ljóst að verið er að lýsa ástandi – bíllinn hafði staðið fyrir utan gluggann hjá konunni í þrjá daga. Sama máli gegnir um önnur dæmi sem nefnd eru hér að ofan – það verður ekki betur séð en þar sé alltaf vísað til ástands fremur en athafnar. Það lítur því út fyrir að sögnin leggja sé að þróast í átt til sagna eins og loka, bjóða o.fl. þannig að bæði sé – eða verði – hægt að segja bílnum var lagt og bíllinn var lagður. Fleiri sagnir gætu verið á sömu leið.

Við mat á þessari nýju formgerð finnst mér skipta máli að hún er orðin meira en 40 ára gömul í málinu; hún á sér skýrar hliðstæður í hegðun annarra sagna; hún hefur ákveðið hlutverk, aðgreint frá hlutverki eldri formgerðar; og hún kemur ekki í stað eldri formgerðar nema að hluta. Og er þetta þá bara allt í lagi? spyrjið þið kannski. Ágætur málvöndunarmaður sagði einu sinni: „Málvillur er langoftast auðvelt að skilja og skýra, en þær batna lítið við það. Þær halda áfram að vera villur, þótt auðskildar séu eins og önnur mannleg mistök.“ Ég er að vísu ósammála því að „villur“ sem hafa lengi viðgengist og eru útbreiddar haldi áfram að vera „villur“, en þið getið auðvitað haft aðra skoðun á því. Ég er hins vegar sannfærður um að jafnvel þótt við viljum halda áfram að tala um „villur“ er mikilvægt fyrir okkur að skilja hvað er á ferðum – hvers vegna tiltekin breyting kemur upp. Þekking og skilningur er alltaf til bóta.

Í Íslenskri orðabók er sögnin blasa skýrð 'sjást vel, liggja opinn og öndverður fyrir e-m'. Í Íslenskri nútímamálsorðabókeru gefin fjögur merkingartilbrigði sambandsins blasa við sem öll eru þó náskyld – sjást vel, vera beint fyrir framan eða fram undan. Aðalatriði í þessu er að sögnin merkir ekki bara 'sjást' heldur 'sjást vel', og annaðhvort blasir eitthvað við eða ekki. Þessar merkingarskýringar gefa sem sé ekki ástæðu til að ætla að eitthvað geti blasað við á mismunandi hátt. Ef sögnin er notuð í spurningum mætti því búast við að það væru já/nei-spurningar (blasir þetta við þér?) en ekki spurningar með spurnarorði (hvernig blasir þetta við þér?).

Spurningar með hvernig eru samt algengar á seinustu áratugum. Elsta dæmið sem ég hef fundið er í Neytendablaðinu 1978: „Hvernig blasir neyzlusamfélagið við börnunum?“ Upp úr þessu sjást svo fleiri dæmi, t.d. í Helgarpóstinum 1980: „Hvernig blasir hún við manni, sem er bæði hluti af kerfinu og skriffinnskunni, og stendur utan þess?“ Í Morgunblaðinu 1987 segir: „En hvernig blasir þá nútíðin við út um þennan glugga minn sem ég talaði um?“ Í Ægi 1994 segir: „Hvernig blasir kvótaárið við þér?“ Í Fréttablaðinu 2009 segir: „hvernig blasir staða geðheilbrigðismála við henni í dag?“ Í Breiðholtsblaðinu 2016 segir: „Hvernig blasir Leiknir við þér sem félag?“ Svo mætti lengi telja.

En þetta kemur ekki bara fram í spurningum. Í Þjóðviljanum 1968 segir: „myndin af efnahagsástandinu getur hæglega verið slík, eða blasað þannig við mér […] að ég teldi gengisfellingu hreinlegustu og drengilegustu leiðina.“ DV 1999 segir: „Skyldi borgin í dag blasa þannig við stúlkunni sem kemur suður?“ Í 24 stundum 2007 segir: „Þetta blasir þannig við mér að þarna er um að ræða mjög veika einstaklinga sem þurfa stöðuga vöktun.“ Í þessum dæmum, eins og í spurningunum á undan, er blasa við notað í sömu merkingu og horfa við. Sú merking hefur verið að breiðast út frá því um 1980, þótt hefðbundna merkingin sé enn í fullu gildi og sennilega mun algengari.

Þótt forsetningin við sé langalgengust með blasa eru dæmi um aðrar, eins og fyrir. Í Lanztíðindum 1851 segir: „Það blasir fyrir hugskotssjónum manna, hversu áríðandi er að fá eindreigin vilja þjóðarinnar“. Í Ingólfi 1853 segir: „enda veiztu líka örnefnin á öllu hinu helzta, sem víðsýni vort Reykvíkinga lætur blasa fyrir oss.“ Þetta er nú að mestu horfið en fáein dæmi má þó finna frá síðustu áratugum. Í Morgunblaðinu 1991 segir: „Kommúnistinn viðurkenndi ástandið eins og það blasir fyrir öllum í dag.“ Í Munin 2007 segir: „Útsýnið þegar maður er svona nálægt toppnum er talsvert annað en það sem blasti fyrir manni þegar maður lagði í brekkuna í fyrsta bekk.“

Sambandi blasa fyrir virðist merkja það sama og blasa við – hvort tveggja er notað um fólk (blasir við/fyrir mér). En öðru máli gegnir um blasa mót(i). Það merkir 'snúa móti' og er sjaldnast notað um fólk. Í Fjölni 1835 segir: „Nýa strætið […] mátti verða fallegt stræti, því konúngsgarðurinn blasti rétt á móti því.“ Í Lögréttu 2008 segir: „Staðurinn, þar sem skriðan fjell, blasir móti norðaustanvindunum.“ Í Framtíðinni 1930 segir: „Eyðimörk tilverunnar blasti móti honum eins og að vanda.“ Þetta er einnig að mestu horfið en virðist hafa verið sérstaklega algengt í skáldskap. Ekki er langt síðan dægurlag með línunum „Við byggjum saman bæ í sveit / sem blasir móti sól“ var á allra vörum (e.t.v. á þarna fremur að vera brosir).