Month: júlí 2020

Fyrir tæpum hálfum mánuði var sett inn áhugaverð fyrirspurn í hópinn Skemmtileg íslensk orð á Facebook þar sem forvitnast var um hvoru megin loftstraumurinn kæmi hjá fólki við myndun [l]-hljóðsins í orði eins og fjall. [l] er hliðarhljóð sem er myndað þannig að tungan lokar fyrir loftstrauminn við tannbergið (aftan við framtennurnar að ofan) en loftinu er hleypt út meðfram hlið tungunnar. Talið er algengast að loftstraumurinn fari hægra megin (sjá ör á mynd), en þó fer hann vinstra megin hjá sumum og jafnvel er til að hann fari báðum megin, einkum í órödduðu [l]-hljóði (eins og t.d. í piltur). Þetta hefur þó aldrei verið rannsakað í íslensku.

Þegar ég sá hversu mikil viðbrögð þessi fyrirspurn fékk þótt hún ætti svo sem ekki beinlínis heima í þessum hópi datt mér í hug að setja þar inn aðra hliðstæða – hvernig fólk myndaði [s]-hljóðið í orði eins og lesa. Það er nefnilega hægt að mynda það á tvo vegu – annaðhvort með tungubroddinn upp við tannbergið bak við framtennur að ofan (sjá mynd vinstra megin) eða sveigðan niður bak við framtennur að neðan (sjá mynd hægra megin). Hlutföllin milli aðferðanna hafa ekki verið rannsökuð en óformlegar athuganir benda til þess að u.þ.b. 3/5 málnotenda noti fyrrnefndu aðferðina.

Alls komu 236 andsvör við fyrri fyrirspurninni en 162 við þeirri seinni. Það er alls ekki einfalt að átta sig á eigin hljóðmyndun og því er í raun stórmerkilegt að fá svo mörg svör við fyrirspurnum um slík efni – og það á vettvangi sem er ætlaður fyrir umræður um orð en ekki hljóðfræði. En þetta sýnir hvað fólk er áhugasamt um tungumálið og til í að velta því fyrir sér og taka þátt í umræðum um það.

Það er mikilvægt að hafa í huga að í hvorugu tilvikinu er til einhver „rétt“ eða „viðurkennd“ leið við hljóðmyndunina. Fólki hefur aldrei verið sagt að það eigi að láta loftstrauminn koma hægra megin í [l] eða hafa tunguna uppi við tannbergið í [s]. Þess vegna er hægt að ræða þetta frjálst án þess að fólk sé fast í einhverjum boðum eða fordómum. Það er miklu skemmtilegra að ræða hvernig tungumálið er en hvernig það ætti að vera.

Eftir að einkatölvuvæðingin hófst upp úr 1980 voru nokkur frumstæð ritvinnslukerfi notuð fyrstu árin. Þau voru flest eða öll á íslensku – það þótti sjálfsagt og eðlilegt á þeim tíma. Árið 1986 tók ég þátt í að þýða ritvinnslukerfið WordPerfect (útgáfu 4.1). Það var mun fullkomnara en önnur kerfi sem þá voru í boði og náði um tíma yfirburðastöðu á markaðnum, ekki síst í krafti þess að vera á íslensku. Stýrikerfi Macintosh-tölva var líka á íslensku á þessum tíma og lengi eftir það.

Upp úr 1990 kom svo Windows-stýrikerfið og hugbúnaður tengdur því – Word, Excel o.fl. Þessi kerfi voru ekki þýdd framan af og á fáum árum virtist fólk gleyma því að hugbúnaður hefði haft íslenskt viðmót – eða gæti verið á íslensku yfirleitt. Windows var reyndar þýtt undir aldamótin fyrir atbeina Björns Bjarnasonar þáverandi menntamálaráðherra en sú þýðing þótti misheppnuð – fólk sætti sig ekki við ýmsa orðanotkun í henni og auk þess var hún gölluð tæknilega þannig að tölvur sem hún var sett upp á voru alltaf að frjósa.

Þótt nýrri gerð Windows væri þýdd fáum árum síðar, og væri laus við þessa hnökra, var komið óorð á Windows á íslensku þannig að þýðingin fékk litla útbreiðslu, a.m.k. lengi framan af. Ég þekki fjölmargt áhugafólk um íslensku sem enn notar Word og önnur Windows-forrit á ensku. Sjálfur skipti ég yfir í íslensku þýðinguna fyrir mörgum árum og það hefur aldrei valdið nokkrum minnstu vandkvæðum. Vissulega þarf maður að venjast orðum og orðanotkun í byrjun, en það tekur skamman tíma. Og fyrir börnum sem nota þýðinguna frá upphafi tölvunotkunar er þetta fullkomlega eðlilegt.

Nú er ýmis hugbúnaður sem almenningur notar fáanlegur með íslensku viðmóti. Stundum hafa framleiðendur eða umboðsmenn búnaðarins látið þýða hann en í öðrum tilvikum, eins og með Facebook, eru það sjálfboðaliðar úr hópi notenda sem sjá um þýðinguna. Vitanlega eru þessar þýðingar misjafnar og auðvelt að láta ýmislegt pirra sig í þeim. En þetta er íslenska. Ekki enska. Það skiptir máli – eða ætti a.m.k. að skipta máli fyrir áhugafólk um velferð íslenskunnar.

Ef þið eruð með enskt viðmót á Facebook, Word, Google, Chrome, Firefox o.s.frv. hvet ég ykkur þess vegna eindregið til að skipta yfir í það íslenska. Með því móti leggið þið miklu meira af mörkum til íslensks máls og málvöndunar en með nöldri yfir „þágufallssýki“, röngum beygingum, „fréttabörnum“ o.s.frv. Framtíð íslenskunnar veltur ekki á því hvort börnin okkar segja mig langar eða mér langar, heldur á því hvort þau geta notað íslensku á öllum sviðum – og vilja gera það.

Íslenska er opinbert mál á Íslandi og fólk á að geta notað hana alls staðar, við allar aðstæður. Það er mikilvægt að auðvelda fólki sem býr og starfar hér en á ekki íslensku að móðurmáli að læra málið, og hvetja það til að nota íslensku þótt það hafi hana ekki fullkomlega á valdi sínu. En það nær vitanlega engri átt að skortur á íslenskukunnáttu bitni á fólki í samskiptum við stjórnvöld. Það er misnotkun á íslenskunni – sem hún á ekki skilið.

Í þessu sambandi er rétt að minna á að í tillögum Stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá er svohljóðandi ákvæði: „Öll erum við jöfn fyrir lögum og skulum njóta mannréttinda án mismununar, svo sem vegna […] tungumáls […].“ Í skýringum við þetta segir: „Þessu ákvæði er ætlað að útiloka mismunun gagnvart fólki sem talar annað mál en íslensku eða aðra mállýsku en þá sem ráðandi er í samfélaginu hverju sinni.“

Því miður hafa þessar tillögur ekki verið samþykktar eins og kunnugt er, en samþykkt þeirra myndi útiloka þessa óhæfu.

Eitt vinsælasta tilefni nöldurs og tuðs í Málvöndunarþættinum á Facebook er lýsingarorðið appelsínugulur. Talað er um að þetta sé leiðindaorð, barnamál, tökuþýðing, fáránlegt orð, óþjált og asnalegt, o.s.frv. Í staðinn eigi að nota rauðgulur – það sé hið rétta heiti á þessum lit. Um þetta getur fólk skrifað aftur og aftur endalaust, undir merkjum málvöndunar.

Ég ólst upp við orðið rauðgulur, enda sáust appelsínur aldrei á mínu bernskuheimili nema á jólunum og á mörkunum að maður vissi hvernig þær væru á litinn. En orðið appelsínugulur er samt mun eldra – kemur fyrst fyrir svo að vitað sé árið 1916 og er því orðið meira en aldargamalt. Síðan á fjórða áratugnum hafa orðin tvö verið notuð hlið við hlið, rauðgulur þó mun algengara framan af. En frá því um 1980 hefur appelsínugulur verið mun algengara eins og tölur af tímarit.is sýna.

Vitanlega er appelsínugulur íslenskt orð. Það er ekki tökuorð og ekki heldur tökuþýðing þótt vissulega sé líkingin við lit appelsínu fengin erlendis frá (væntanlega úr dönsku frekar en ensku). Þetta er íslensk nýmyndun sem á sér hundrað ára hefð í málinu og margar kynslóðir hafa alist upp við. Að gera það brottrækt úr íslensku væri fullkomlega fráleitt.

Auðvitað getur fólk haft málefnalegar ástæður fyrir því að kjósa rauðgulur fremur en appelsínugulur, s.s. að fyrrnefnda orðið sé eldra. Það er líka þremur atkvæðum styttra og því þjálla í meðförum. Þar að auki finnst ýmsum það fallegra og ekkert við það að athuga. En að agnúast út í appelsínugulur á ekkert skylt við málvöndun.

Á Vísi má í dag finna fyrirsögnina Auðveldar kæröstum og kærustum utan Schengen að koma til landsins. Fólk var eitthvað að hnýta í myndina kæröstum en það er ástæðulaust – þetta er möguleg beyging þótt hún sé vissulega sjaldgæf. Þegar nafnorð með a í stofni fá beygingarendingu sem hefst á u kemur ö í stað a ef um áhersluatkvæði (fyrsta atkvæði) er að ræða – saga – sögur, hani – hönum, tala – tölum o.s.frv. (nefnifallsendingin -ur er undantekning af ástæðum sem óþarfi er að rekja hér).

Ef stofninn er tvíkvæður og a er í seinna atkvæði hans kemur venjulega u frekar en ö á undan endingu sem hefst á u – kennari – kennurum, spilaði – spiluðum o.s.frv. Þetta er þó ekki algilt – stundum kemur ö þarna en ekki u, sbr. Ítali – Ítölum, og stundum koma fram tvímyndir, önnur með u og hin með ö – af Búlgari er til bæði Búlgurum og Búlgörum. Tvímyndirnar eru sérstaklega algengar þegar um er að ræða orð með tvö a í stofni – þá fáum við myndir eins og banönum og bönunum, kastölum og köstulum, sandölum og söndulum, o.fl.

Í þessu tilviki er um að ræða tvö orð, karlkynsorðið kærasti og kvenkynsorðið kærasta. Stofn þeirra er sá sami, kærast-, og eðlilegasta mynd þágufalls fleirtölu væri þess vegna sú sama, kærustum. En það er ekki hægt að tvítaka sömu myndina og segja Auðveldar kærustum og kærustum utan Schengen að koma til landsins. Af því að myndin kærustum dekkar bæði kyn væri vissulega hægt að hafa fyrirsögnina bara Auðveldar kærustum utan Schengen að koma til landsins, en ég hef samt á tilfinningunni að kærustum yrði yfirleitt skilið sem kvenkyn í því tilviki.

Í fréttinni er haft eftir dómsmálaráðherra: „kærustur og kærastar í einhverju formi utan Schengen geta komið hingað á þeirri undanþáguheimild“. Blaðamaður hefur væntanlega viljað láta koma fram í fyrirsögn að þetta gilti um bæði kyn og þess vegna gripið til sjaldgæfari beygingarmyndar til að ná aðgreiningu. En hvers vegna skiljum við kærustum frekar sem kvenkyn en karlkyn, ef sú tilfinning mín er rétt? Ég held að það sé vegna þess að ýmis kvenkynsorð enda á -usta – unnusta, þjónusta, orusta o.fl. – og þess vegna tengjum við myndir með -ust- frekar við kvenkyn.

Ég sagði hér áður að myndin kærustum dekkaði „bæði kyn“, en kynin eru kynin eru ekki bara tvö. Í hýryrðasamkeppni Samtakanna 78 var lagt til að kærast yrði notað sem hvorugkynsorð hliðstætt kærasti og kærasta. Í hvorugkynsorðum sem hafa a í stofni kemur u í þess stað í fleirtölu í einkvæðum orðum – barn – börn, land, lönd o.s.frv. Ef a er í seinna atkvæði tvíkvæðra hvorugkynsorða fær fleirtalan stundum u, eins og í hundrað – hundruð, stundum ö, eins og í líkan – líkön, og stundum koma fram tvímyndir, eins og héröð og héruð. Fleirtalan af hvorugkynsorðinu kærast yrði væntanlega kæröst, og þágufall fleirtölu þá kæröstum.

Eftir að opnað var fyrir ferðir til landsins fyrir fáum vikum hefur orðið landamæri og samsetningar af því, ekki síst landamæraskimun, verið áberandi í fréttum. Sagt er að fólk fari í skimun á landamærum við komuna til landsins, smit hafi greinst á landamærum, o.s.frv. Ekki eru allir ánægðir með þessa notkun orðsins og benda á að í orðabókum sé það skilgreint sem 'mörk milli tveggja ríkja' eða 'staður þar sem tvö lönd mætast'. Vegna þess að Ísland er eyja geti það ekki átt sér nein landamæri.

Orðið landamæri er gamalt – kemur fyrir í fornu máli en þá og allt fram á 19. öld iðulega í eintölu. Þótt það merki vissulega oft 'mörk milli tveggja ríkja/landa' er ljóst að bæði að fornu og nýju getur það líka merkt 'ytri mörk tiltekins lands/ríkis' – án þess að tiltekið sé hvað er hinum megin við mörkin. Þannig er t.d. hægt að tala um þýsku landamærin í merkingunni 'ytri mörk Þýskalands', án þess að tiltaka öll lönd sem liggja að Þýskalandi.

Ísland liggur augljóslega ekki að neinu öðru landi, en hins vegar á það sér vitaskuld ytri mörk þótt e.t.v. megi deila um hvort þau séu í fjöruborði eða við 12 mílna landhelgislínu. Á tímarit.is má líka finna allt að 100 ára gömul dæmi um landamæri Íslands og í Lagasafninu er fjöldi dæma um að landamæri í þessari merkingu eigi við Ísland. Þegar flugfarþegar lenda á Keflavíkurflugvelli eru þeir því komnir inn fyrir landamæri Íslands.

Fyrir daga flugsamgangna komst fólk ekki inn í land nema fara yfir ytri mörk þess þar sem þau voru dregin, hvort sem var á landi eða í fjöruborði. Nú er þetta breytt – þótt flugvellir séu oft fjarri landamærum er fyrst þar hægt að ná til farþega eftir að þeir koma inn fyrir landamærin. Þess vegna er ekkert óeðlilegt að tala um að skimun á landmærum, landamæraskimun, landamæraeftirlit o.s.frv. fari fram þar. Það þýðir ekki að landamæri Íslands séu í Leifsstöð.

Í Fréttablaðinu var fyrr í sumar sagt frá því að „elstu samtengdu tvíburar heims“ væru látnir. Ýmsum fannst þetta óeðlilegt og bentu á að á íslensku væri venja að tala um samvaxna tvíbura frekar en samtengda. Á tímarit.is er aðeins eitt dæmi um samtengda tvíbura, frá 2001. Aftur á móti eru yfir 250 dæmi um orðalagið samvaxnir tvíburar, það elsta frá lokum 19. aldar. Það er sem sé löng og rík hefð fyrir því orðalagi (þótt síamstvíburar sé reyndar langalgengasta orðið, með yfir 600 dæmi), og sjálfsagt hefur mörgum virst sem einfaldlega væri hér á ferð hrá þýðing á enska heitinu sem um er að ræða, conjoined twins. En þetta er ekki alveg svo einfalt.

Í Íðorðabankanum er enska heitið conjoined twins nefnilega þýtt sem samtengdir tvíburar. Sú þýðing er komin úr Íðorðasafni lækna og varla hægt að telja hana ranga, þótt orðalagið samvaxnir tvíburar sé í betra samræmi við íslenska málhefð. Ástæða þess að það orðalag er ekki notað í Íðorðasafni lækna er væntanlega sú að það hefur ekki þótt nógu nákvæmt frá fræðilegu sjónarmiði. Samtengdir tvíburar eru nefnilega strangt tekið ekki samvaxnir. Ástæðan fyrir því að þeir eru samtengdir er sú að okfruma (frjóvgað egg) hefur ekki skipt sér fullkomlega. Það er því ekki um það að ræða að tvíburarnir hafi „vaxið saman“ eins og orðið samvaxnir gefur í skyn og þess vegna hefur þótt eðlilegra að nota orðið samtengdir sem er hlutlausara.

Fagmál og íðorð lúta öðrum lögmálum en almennt mál. Íðorð þurfa að hafa nákvæma merkingu og mega ekki vera villandi. Öðru máli gegnir um almennt mál – það er oft „órökrétt“ á ýmsan hátt og uppfullt af orðum sem halda má fram að standist ekki fræðilega. En það er allt í lagi – orð í almennu máli merkja það sem málsamfélagið lætur þau merkja, ekki það sem íðorðanefndir ákveða að þau merki. Þeirra lögsaga nær aðeins til íðorðanna. Á hinn bóginn eru til ýmis orð sem eru bæði notuð í almennu máli og einnig sem íðorð og það getur vissulega stöku sinnum skapað vanda – sérstaklega ef fólk færir skilgreiningu íðorðsins yfir á notkun þess í almennu máli þar sem hún á ekki við.

Hér höfum við áhugavert dæmi um ósamræmi milli almenns máls og fagmáls. Í almennu máli er hefð fyrir því að tala um samvaxna tvíbura, en í fagmálinu er talað um samtengda tvíbura. Hvort tveggja er „rétt“ í einhverjum skilningi, en það má velta því fyrir sér hvorn kostinn sé eðlilegra að velja í blaðafrétt. Hvort er mikilvægara að fylgja hefð almenns máls eða nota orð úr fagmáli sem er fræðilega „réttara“? Blaðamaðurinn þarf að meta þetta hverju sinni – og huga þá bæði að hagsmunum lesenda og íslenskunnar. Er hugsanlega hægt að túlka almenna orðið þannig að það feli í sér einhverja fordóma? Er íðorðið svo framandi að það sé líklegt til að torvelda skilning á fréttinni? O.s.frv. Þarna er ekkert einhlítt svar til, en mikilvægt að hafa þetta í huga.

Eins og oft hefur komið fram vil ég fara mjög varlega í að gera athugasemdir við málfar fólks og finnst það oftast hreinn dónaskapur. En fólk sem hefur skrif að atvinnu verður að vanda sig – það er engin ástæða til að afsaka hroðvirkni. Mér blöskraði þegar ég las þessa frétt – sérstaklega vegna rangra þýðinga úr dönsku en sitthvað er líka við íslenskuna að athuga. Hér er farið yfir það helsta:

• „Handboltastjarnan Mikkel Hansen, leikmaður PSG í Frakklandi og danska landsliðsins, er orðinn stúdent en hann fékk hvítu húfuna um helgina.“ Í frétt BT sem virðist vera helsta heimildin stendur hins vegar „For lørdag fik han sat den blå hue på hovedet“. Húfan er sem sé blá en ekki hvít.
• „Þá er það möguleiki að setja húfuna á síðasta stúdentinn frá Vestskoven í Albertslund.“ Á dönskunni er þetta „Så blev der mulighed for at sætte huen på årets sidste hhx-student“. Þó að "mulighed" geti vissulega þýtt 'möguleiki' væri 'tækifæri' réttari þýðing þarna. Og þetta er ekki „síðasti stúdentinn“ heldur „síðasti stúdent ársins“.
• „Mjög öflugt að ráða við fjölskylduna, handboltann og prófin“. Á dönsku: „virkeligt stærkt at klare både familie, håndbold og eksamen“. „Mjög öflugt“ er vond þýðing á „virkelig stærkt“ – eðlilegt væri 'vel af sér vikið'. Og „ráða við“ er vond þýðing á „klare“ – eðlilegt væri 'geta sinnt' eða eitthvað slíkt.
• „Eftir að húfan fór á loft keyrði Hansen frá skólanum í hvítum jeppa sem var skreyttur með bæði fánum og greni“. Á dönsku: „Efter huen kom på plads, blev Mikkel Hansen kørt afsted i en hvid Jeep, der var pyntet med både flag og grene“. Undarlegt að segja „húfan fór á loft“, Hansen keyrði ekki frá skólanum heldur var honum ekið, og bíllinn var ekki skreyttur með greni, heldur greinum.
• „stúdentar í Danmörku keyra þannig um götur bæjarins í rútu eftir að húfan fari á loft“. Ég veit ekki hvaðan rútan kemur – í frétt BT er talað um „studentervogn“ en vissulega kann þetta að vera úr annarri heimild. En þarna er aftur talað um að „húfan fari á loft“ sem er undarlegt, og a.m.k. ætti að nota framsöguháttinn fer en ekki viðtengingarháttinn fari.
• „Þetta er svo sætt. Þetta er svo vel gert. Hann fær þetta sérstaklega í dag. Hann var í skólanum hjá okkur en þegar hann flutti hefur þetta verið á netinu.“ Danska orðið sejt þýðir ekki 'sætt'. Og „þegar hann flutti hefur þetta verið á netinu“ gengur ekki upp, þótt það standi „da han flyttede“ á dönsku – verður að vera 'eftir að hann flutti'.
• „Að verða stúdent er ekki það eina góða sem hefur komið fyrir Danann á árinu því hann gifti sig unnustu sinni, Stephanie Gundelach, í maí.“ Sambandið koma fyrir er notað um eitthvað sem maður hefur ekki vald á og er því rangt þarna. Eðlilegra væri líka að nota giftist en gifti sig.

Orðasambandið Eigðu góðan dag er iðulega notað í kveðjuskyni, t.d. í verslunum og öðrum þjónustufyrirtækjum. Þetta virðist ekki vera gamalt í málinu – elstu dæmi á tímarit.is eru um 30 ára gömul. Næstum jafnlengi hefur verið amast við orðalaginu. Gísli Jónsson sagði t.d. í þætti sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1994: „Nú er því miður ýmislegt notað að bresk-bandarískum hætti í staðinn, eins og smekkleysan „eigðu góðan dag“.“ Fjölda svipaðra athugasemda má finna í ýmsum málfarsþáttum frá síðustu áratugum.

Eins og þarna kemur fram er því oft haldið fram að þetta orðalag sé komið beint úr ensku þar sem gjarna er sagt Have a nice day við svipaðar aðstæður. Þótt vel kunni að vera að enska orðasambandið sé fyrirmyndin er varla hægt að segja að um beina þýðingu sé að ræða vegna þess að sögnin er önnur. Orðalagið á sér líka fordæmi í fornu máli. Í fornum textum eru nokkur dæmi um sambandið hafa góðan dag og þótt sögnin sé ekki sú sama virðist þetta vera mjög hliðstætt Eigðu góðan dag – en þó nær enska orðalaginu.

Myndin eigðu er boðháttur, og þótt dæmigert hlutverk þess háttar sé að gefa einhvers konar skipanir eða fyrirmæli eins og nafnið bendir til er hann líka iðulega notaður til að tjá ósk fremur en skipun eða tilmæli. Þetta á einkum við um sagnir sem tákna skynjun eða tilfinningu, vegna þess að þar er um að ræða eitthvað sem við höfum yfirleitt ekki stjórn á. Sagt er Hafðu það gott, Vertu sæl, Sofðu rótt, Skemmtu þér vel, Eigðu mig o.s.frv. þar sem formið er boðháttur en merkingin ósk en ekki skipun. Sama er að segja um Eigðu góðan dag.

Stundum hefur verið stungið upp á því að nota Njóttu dagsins í staðinn fyrir Eigðu góðan dag en ekki verður séð að það sé betri íslenska – það er bein samsvörun við Enjoy the day í ensku. Sambandið Eigðu góðan dag er íslenska – öll orðin eru íslensk, það á sér skýra hliðstæðu í fornu máli, og það er ekki hrá þýðing eða yfirfærsla úr ensku. Það er komin 30 ára hefð á sambandið í málinu og engin ástæða til að amast við því. Aftur á móti er rétt að forðast boðháttarmyndina áttu en sambandinu Áttu góðan dag bregður stundum fyrir.