Month: maí 2021

Í fornu máli vísar orðið maður fyrst og fremst til karlmanna þótt vissulega séu ýmis dæmi um að konur felist í fleirtölunni menn. Í Ögmundar þætti dytts segir t.d. „Var Freyr jafnan fátalaður við aðra menn en konu sína“, í Þórðar sögu hreðu segir „Fátt hafði hann manna hjá sér utan konu sína“, í Fóstbræðra sögu segir „Þar var ekki inni manna nema konur einar“, í Þorsteins þætti uxafóts segir „Um daginn eftir er þeir voru úti staddir sáu þeir þrettán menn á skóginum og var eitt kona í“, og í Eyrbyggja sögu segir „Fóru menn þá upp á hlaðann, bæði karlar og konur“. En slík dæmi eru ekki mörg.

Eintalan maður getur líka vísað til konu þegar tilgreina þarf einn úr hópi sem hefur verið nefndur. Í Heiðarvíga sögu segir „Nú þykist hann eigi vita víst hvort kona er hinn þriðji maðurinn er hvítt er til höfuðsins að sjá“ og í Heimskringlu segir „Kona var hinn þriðji maður er þannug hafði sótt af Svíþjóðu austan“. Fyrir utan þetta eru þess fá dæmi að eintalan vísi til konu. Það er sláandi að í þau tæp 500 skipti sem persóna er kynnt til sögu með maður hét X eða maður er nefndur X er ævinlega um karlmann að ræða. Konur eru kynntar með kona hét X eða kona er nefnd X, en þau dæmi eru bara kringum 20 – þetta eru karlabókmenntir.

Stundum er því haldið fram að notkun orðsins maður í beinni andstöðu við kona sé tiltölulega nýtilkomin en það er ekki rétt. Slík dæmi eru vissulega fá í fornsögum en í Sturlungu segir þó t.d. „Þá var beitt útgöngu konum og þeim mönnum er eigi voru sakar við“. Í Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar frá 1540 eru nokkur dæmi, m.a. „hann gjörði það að vera skyldi maður og kona“, „skírðust bæði menn og konur“, o.fl. Fáein dæmi eru síðan frá 17. öld og allmörg frá 18. öld, t.d. úr verkum Eggerts Ólafssonar sem segir t.d. í brúðkaupssiðabók sinni: „jafnan sitji hér tvennt til samans, maður  og kona“. Á 19. öld verður þetta svo mjög algengt.

Það er ljóst að þrátt fyrir að orðið maður hafi vitaskuld líka almenna merkingu tengist það karlmönnum mjög nánum böndum. Í því ljósi ætti ekki að þurfa að koma á óvart að margar konur og kynsegin fólk tengi sig ekki við það orð eða samsetningar af því. Það er líka löng hefð fyrir starfsheitum þar sem orð sem endar á -maður er notað um karlmenn en orð sem endar á -kona um konur. Í bændasamfélaginu var skýr munur á vinnumönnum og vinnukonum, kaupamönnum og kaupakonum. Þegar farið var að stofna verkalýðsfélög voru karlarnir í verkamannafélögum, konurnar í verkakvennafélögum. Svo mætti lengi telja.

Vitanlega er líka fjöldi starfsheita sem enda á -maður notaður um bæði karla og konur. Oft stafar það af því að framan af gegndu einungis karlmenn þessum störfum – voru alþingismenn, iðnaðarmenn, stýrimenn, flugmenn og svo mætti lengi telja. Þegar konur fóru að sinna þessum störfum var starfsheitið orðið fast í málinu og breyttist ekki – öfugt við það sem gerðist þegar karlar fóru að sinna hefðbundnum kvennastörfum. Þeir voru þá ekki hjúkrunarkonur eða flugfreyjur, heldur hjúkrunarmenn og flugþjónar, og þeir fáu karlmenn sem hafa fengist við að taka á móti börnum voru nefndir ljósfeður – ekki ljósmæður.

Það hefur verið amast við því að orð sem enda á -fólk séu notuð í stað orða með -maður. Það er samt löng hefð fyrir því að tala um verkafólk og verslunarfólk, og þótt orðin iðnaðarfólk og sjófólk hljómi kannski ókunnuglega eru þau bæði síðan á 19. öld og voru nokkuð notuð þá. Það eru yfir 600 dæmi um björgunarfólk á tímarit.is, þau elstu nærri 90 ára gömul, og nærri 2000 dæmi um hestafólk, þau elstu meira en 60 ára gömul. Á 19. öld og langt fram eftir þeirri 20. var iðulega talað um landsfólk. Auðvitað er ekkert að þessum orðum – þetta eru rétt mynduð íslensk orð. Við erum kannski ekki vön þeim – en við getum vanist þeim.

Í Fréttablaðinu í gær er haft eftir Guðrúnu Þórhallsdóttur: „Það væri algerlega rangt að gefa út íslenska orðabók þar sem orð sem enda á -maður væru eingöngu sögð vísa til karla. Það væri einfaldlega ekki í samræmi við íslensku og þar væru lesandanum gefnar rangar upplýsingar.“ Þetta er vitanlega rétt – orðabækur eiga að vera lýsandi, ekki stýrandi. En eins og ég hef oft sagt er það ekki uppruni, orðabókaskýringar, eða fyrirmæli sem ákvarðar merkingu orða. Orð hafa þá merkingu sem málsamfélagið gefur þeim. Ef málsamfélagið er ósátt við þau orð sem eru í notkun kemur það með ný orð. Þannig hefur það alltaf verið – og þannig á það að vera.

Ég verð alltaf dálítið dapur þegar umræða hefst um meinta „afkynjun“ íslenskunnar. Dapur vegna þess að þessi umræða leiðir í ljós fullkomið skilningsleysi margra á því sem liggur að baki vilja til breyttrar málnotkunar. Dapur vegna þess hve umburðarlyndi margra gagnvart máli, málnotkun og máltilfinningu annarra er af skornum skammti. Dapur vegna þess hvernig sjálfskipaðir málsvarar íslenskunnar gera andstæðingum sínum upp skoðanir og fyrirætlanir. Dapur vegna þess að þessi umræða leiðist alltaf út í gífuryrði og tal um „offors“, „fólskulega árás á íslenskt mál“, „uppvöðslusemi sjálfskipaðra umbótaaðila“, „skipulagða skemmdarverkastarfsemi gegn tungumálinu“ o.s.frv.

Ég er ekki og hef ekki verið sérstakur talsmaður þess að breyta tungumálinu á einhvern ákveðinn hátt og hef enga trú á því að einhver fyrirmæli um slíkt að ofan hafi einhver áhrif. En ég skil hvað liggur að baki vilja margra til að ákveðnar breytingar verði á tungumálinu. Þar er ekki um að ræða einhverja misskilda jafnréttisbaráttu, heldur tilfinningu margra kvenna og kynsegin fólks fyrir því að orðið maður og samsetningar af því, sem og karlkynsmyndir lýsingarorða í kynhlutlausri notkun, höfði ekki til þeirra. Ég hef fulla trú á því að þarna sé um að ræða sanna og einlæga tilfinningu, og hef engar forsendur til að efast um það. Og mér finnst að við eigum að sýna þessari tilfinningu skilning.

Það má svo deila um það hvort og hvernig og að hvaða marki hægt sé og rétt að koma til móts við þessa tilfinningu. Við því hef ég engin góð svör. Ýmsar tilraunir hafa verið gerðar í þessa átt, m.a. í Ríkisútvarpinu, og fólk greinir á um réttmæti þeirra. Það er allt í lagi og eðlilegt. En að tala um þetta sem „nýlensku“, „geldingu tungumálsins“, „afkynjun íslenskunnar“, tilraun til að „svipta tungumálið okkar fegurð sinni og þokka“, sem beri vott um „einstrengingslegan hugsunar­hátt og al­geran skort á máltilfinningu“ og snúist „ekki um jafn­réttis­bar­áttu heldur ýmist um of­stæki, sýndar­mennsku eða ótta við álit þrýsti­hópa“ – það er einfaldlega út í hött.

Tungumálinu er ekki hægt að breyta – það getur hins vegar breyst. Ég held að sama hvað við þrætum á Facebook eða í fjölmiðlum, og sama hvað Ríkisútvarpið gerir, muni íslenskan breytast nokkuð hratt í átt til kynhlutleysis á næstu árum. Ég held að ungt fólk sé töluvert opnara fyrir því en við sem eldri erum. Ég fæ hins vegar ekki betur séð en mörg þeirra sem býsnast sem mest yfir því að verið sé að heimta að fólk breyti máli sínu séu einmitt sama fólkið og finnst sjálfsagt að krefjast þess að fólk sem er alið upp við að segja mér langar, ég vill, það var barið mig, opna hurðina o.s.frv. breyti máli sínu. Það er eiginlega grátbroslegt.

Þegar maður skoðar málfarspistla í dagblöðum frá miðri síðustu öld og jafnvel eldri vekur athygli hvað flest af því sem þar er kvartað yfir er kunnuglegt – það er verið að amast við því enn í dag. Þetta á við um t.d. „þágufallssýki“, ég vill, verslunin opnar, keyptu þetta, og fjölmargt fleira. Vissulega hafa ýmis aðfinnsluatriði bæst við, svo sem „nýja þolmyndin“, spá í þessu, dingla bjöllu o.fl., en samfellan í þessu er samt ótrúlega mikil.

Þetta sýnir tvennt. Annars vegar að baráttan gegn þessum tilbrigðum hefur litlu skilað á 70-80 árum og er því væntanlega vonlítil – barátta við vindmyllur. Hins vegar er ljóst að fjöldi fólks, nokkrar kynslóðir, hefur alist upp við þau tilbrigði sem barist er gegn – þau eru þá málvenja þess fólks og hljóta því að teljast „rétt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“

Á undanförnum mánuðum hef ég skrifað hér pistla um milli 40 og 50 tilbrigði sem talin eru „rangt mál“ eða óæskilegt samkvæmt hinum óopinbera íslenska málstaðli. Í þessum pistlum hef ég fært rök að því að þessi tilbrigði feli ekki í sér neinar grundvallarbreytingar á málinu, séu engin málspjöll, og ættu að njóta fullrar viðurkenningar sem „rétt mál“ samkvæmt skilgreiningunni sem vitnað er til hér að framan – ættu að fara inn í málstaðalinn sem val, vitanlega ekki sem hið eina rétta.

Það er samt ekkert aðalatriði fyrir mér að breyta skoðunum fólks á þessum tilbrigðum, og ég er vitanlega ekki að mælast til þess að fólk breyti máli sínu. Hins vegar finnst mér mikilvægt að fræða fólk um tilbrigðin, uppruna þeirra og ástæður, þannig að fólk geti sjálft lagt mat á þau. Skýringalausar leiðréttingar eins og „Sagt var: Þau eru góð við hvort annað. Rétt væri: Þau eru góð hvort við annað“ eru eitur í mínum beinum, skila engu og vinna beinlínis gegn íslenskunni að mínu mati.

Aldrei þessu vant nenntum við ekki að elda í kvöld og röltum í Stúdentakjallarann til að fá okkur hamborgara. Þar blasir þetta skilti við í dyrunum. Ég á svo sem ekki von á að það vefjist fyrir neinum af gestum kjallarans að skilja skiltið þótt það sé eingöngu á ensku, en það gerir málið bara verra – vegna þess að allir skilja þetta gerir enginn athugasemd. Við erum orðin ónæm fyrir því að enskan umlykur okkur sífellt meir.

Ég veit vel að margir af gestum kjallarans eru erlendir stúdentar sem ekki skilja íslensku og það er sjálfsagt mál að hafa upplýsingar á ensku – ásamt íslensku, en ekki í stað hennar. Þetta er í fullkominni andstöðu við málstefnu Háskólans. Ég veit líka að það er Félagsstofnun stúdenta sem rekur Stúdentakjallarann og málstefnan tekur ekki til hennar, en mér finnst samt að stofnunin ætti að sjá sóma sinn í því að fara eftir henni. Skólans vegna.

Þetta er skýrt en dapurlegt dæmi um það hugsunar- og skeytingarleysi sem ríkir í garð íslenskunnar, jafnvel þar sem síst skyldi. Ef við höfum ekki áhuga á og metnað til að nota íslensku þar sem því verður við komið, og þar sem það kostar ekkert, kemur fyrir lítið þótt miklu fé sé varið í að gera íslensku gjaldgenga í stafrænni tækni, eða í íslenska dagskrárgerð, eða íslenska bókaútgáfu. Svona er einfaldlega til skammar.

Í Facebook-hópnum Málspjall var í gær hlekkjað á frétt um nýja ljóðabók sem ungur Íslendingur hefur gefið út á ensku. Sá sem setti þetta inn sagði að þarna kæmu fram „áhugaverð viðhorf … til íslensku og ensku“ og ég tók undir það og sagði að þetta væri „umhugsunarvert“. Af þessu spratt heilmikil umræða sem aðallega snerist um enskukunnáttu Íslendinga og ekki síst ofmat þeirra á eigin enskukunnáttu. Ég hef oft skrifað um þetta og fannst þetta góð og að mestu málefnaleg umræða þótt ég þyrfti að taka út eina óviðeigandi athugasemd. Höfundur ljóðabókarinnar kom líka inn í umræðuna og skýrði afstöðu sína ágætlega.

Það má vissulega velta því upp hvort þessi umræða hafi verið við hæfi í ljósi þess að hún spratt af því að nafngreindur höfundur yrkir á ensku en ekki íslensku. Í þessum hópi hefur verið lögð áhersla á að ræða ekki málfar tiltekinna einstaklinga, nema þá til að hrósa því, og ég hef stundum tekið út innlegg og athugasemdir þar sem þessi regla er brotin. En eftir íhugun var það mitt mat að svo væri ekki í þessu tilviki. Að því marki sem umræðan snerist um höfund ljóðabókarinnar var það ekki til að ræða málfar hans, heldur viðhorf – og ekki til að gagnrýna þau, heldur ræða á hverju þau byggðust. Það er ekki bannað að ræða afstöðu og viðhorf fólks í hópnum, þótt það þurfi vitanlega að gera af fyllstu kurteisi.

Vitanlega eigum við að taka því fagnandi þegar ungt ljóðskáld kemur fram á ritvöllinn, og umræðan um ljóðabókina á vitanlega að snúast um kosti ljóðanna og galla, ekki tungumálið sem þau eru ort á. En það er hins vegar ekkert óeðlilegt að það veki spurningar þegar ungt skáld sem er alið upp í íslensku málumhverfi kýs að yrkja á ensku. Það er eðlilegt að velta því fyrir sér hvort ástæðan sé að einhverju leyti ríkjandi viðhorf til íslensku og ensku í samfélaginu, aðferðir við íslenskukennslu í skólum, ofmat fólks á eigin enskukunnáttu, o.s.frv. Hvað sem um það má segja er ljóst að unga fólkið ber ekki ábyrgð á því heldur við sem eldri erum.