Month: nóvember 2023

Í Málvöndunarþættinum sá ég að gerð var athugasemd við setninguna „María segist vonast til þess að félagslegu húsnæði muni fjölga á komandi misserum“ í frétt Ríkisútvarpsins og sagt að hún stæðist ekki vegna þess að orðið húsnæði væri ekki til í fleirtölu samkvæmt Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Það er vissulega rétt en eins og oft hefur verið bent á er það ekki hlutverk BÍN að úrskurða hvaða orð eða orðmyndir séu til í málinu. Þótt tiltekin beygingarmynd komi ekki fyrir þar getur hún vel verið til, en hefur ekki verið talin nægilega algeng eða útbreidd til að taka hana með. Þannig er það um fleirtölu orðsins húsnæði – en reyndar er orðið alls ekki í fleirtölu í umræddri frétt því að þá stæði þar félagslegum húsnæðum. Athugasemdin var réttmæt en forsendan röng.

Það táknar samt ekki að orðið komi ekki fyrir í fleirtölu. Vegna þess að myndir nefnifalls og þolfalls eintölu og fleirtölu án greinis falla saman – eru allar húsnæði – er þó ekki hlaupið að því að leita að dæmum um fleirtöluna, og verður að byggja á sjaldgæfari beygingarmyndum þar sem eintala og fleirtala falla ekki saman. Myndin húsnæðin getur aðeins verið fleirtala – nefnifall eða þolfall með greini. Um þá mynd eru 135 dæmi á tímarit.is, það elsta í Þjóðólfi 1886: „Fyrir hina miklu eptirsókn eptir sjálfsmennsku ganga sumir einfeldningar að svo hörðum kostum hjá þeim, sem leigja þeim húsnæðin, að þeir ekki geta komizt af til lengdar.“ Stöku dæmi eru svo um þessa mynd alla 20. öldina, 1-5 á hverjum áratug, en fer fjölgandi á síðasta áratug aldarinnar og sérstaklega eftir aldamót.

Myndin húsnæðum getur ekki verið annað en þágufall fleirtölu. Um hana eru 127 dæmi á tímarit.is, það elsta í Reykjavík 1907: „Húsnæðisskrifstofan Grettisgötu 88, Talsími 129 hefir mikið úrval af húsnæðum til leigu frá 14. Maí n.k.“ Einnig eru 17 dæmi um myndina með greini, húsnæðunum. Um eignarfall fleirtölu húsnæða eru 80 dæmi, það elsta í Alþýðublaðinu 1926: „þá væri uppsagnarfrestur húsnæða ekki útrunninn á næsta þingi.“ Sex dæmi eru svo um húsnæðanna með greini. Þarna er hátt á fjórða hundrað dæma en þó vantar bæði nefnifall og þolfall án greinis sem myndi hækka töluna um nokkur hundruð. T.d. eru 23 dæmi um þessi húsnæði, 7 um öll húsnæði og 6 um mörg húsnæði. Tíðniþróun allra þessara mynda er svipuð og húsnæðin.

Risamálheildin staðfestir að notkun fleirtölunnar fer mjög í vöxt. Allar þær beygingarmyndir sem nefndar voru hér að framan koma þar fyrir, ekki síður í formlegu máli en óformlegu, og eru talsvert algengari en á tímarit.is. Ljóst er að notkun fleirtölunnar sprettur af þörf – ekkert eitt orð getur komið í stað hennar í dæmum eins og „Við erum að tala um svo svakalega mörg húsnæði þar sem komið hefur upp mygla“ í mbl.is 2017 eða „Reykjavíkurborg keypti húsnæðin sem um ræðir og fær afhent á árinu“ í Vísi 2019 eða „Hefur DV staðfestar heimildir fyrir því að fjöldi fólks býr í þessum tveim húsnæðum“ í DV 2020. Þarna væri hvorki hægt að nota íbúð né hús í staðinn – merking beggja orða er of þröng. Ég sé ekkert að því að nota húsnæði í fleirtölu þegar þess er þörf.

Auðvitað má andmæla þessu og segja að húsnæði sé ekki teljanlegt og þess vegna sé ekki hægt að hafa það í fleirtölu – frekar en hveiti, sykur, mjólk o.s.frv. Það er vissulega rétt að þannig var orðið notað áður fyrr og er oftast enn – þá hefur það almenna merkingu en ekki sértæka. En fleirtalan af húsnæði er gömul – hana er t.d. að finna í kvæðinu „Patrekur frændi“ eftir Stephan G. Stephansson: „En hringinn í kring vóru húsnæði stór / og hálendar ekrur og frjóar.“ Ýmis dæmi önnur eru um að orð þar sem merkingin hefur víkkað á sama hátt þannig að nú er hægt að nota þau í afmarkaðri vísun – orð eins og smit, þjónusta, keppni og ýmis fleiri. Vissulega þarf að venjast þessu og sumum hugnast það ekki, en í mörgum tilvikum er komin löng hefð á slíka merkingarbreytingu.

Mennta- og barnamálaráðuneytið var að setja af stað verkefni undir heitinu „TEAM-Iceland“. Í kynningu á því segir: „TEAM-Iceland er framtíðarsýn starfshóps mennta- og barnamálaráðherra um íþrótta- og afreksmiðstöð.“ Framtíðarsýn ráðuneytisins er sem sé á ensku. Verkefnið er eflaust gott en heitið er til skammar. Í fréttatilkynningu ráðuneytisins er ekki að finna neina skýringu á því að það er haft á ensku – hún virðist einhvern veginn vera sjálfgefin og ekki þarfnast útskýringar. Það er ótrúlegt að íslenskt ráðuneyti – og það Mennta- og barnamálaráðuneytið – skuli ekki geta fundið íslenskt heiti á verkefni sem það stendur fyrir. Enskan þrengir að íslensku á öllum sviðum og íslenskan þarf síst af öllu á því að halda að stjórnvöld hunsi hana á þennan hátt.

Ég minni á að mennta- og barnamálaráðherra á sæti í ráðherranefnd um íslenska tungu sem var sett á fót fyrir ári – og lítið hefur heyrst frá. Eftir höfðinu dansa limirnir og ef stjórnvöld hafa ekki meiri metnað fyrir hönd íslenskunnar en þetta heiti bendir til er baráttan vonlítil. Eins og ég hef oft sagt verða einstök ensk heiti, skilti og auglýsingar auðvitað ekki til að drepa íslenskuna. En þau hafa samt táknrænt gildi og eru vísbending um afstöðuna til tungumálsins, ekki síst þegar þau koma frá aðilum sem ættu að vera í forystu um að halda íslenskunni á lofti. Ég vonast til að ráðuneytið finni þessu verkefni íslenskt heiti hið snarasta – a.m.k. fyrir dag íslenskrar tungu eftir viku. Ég hef skrifað ráðuneytinu um þetta og bíð spenntur eftir skýringu. Hún þarf að vera góð.

Undanfarin þrjú kvöld hef ég setið í Borgarleikhúsinu og horft á undankeppni Skrekks, hæfileikakeppni grunnskólanna í Reykjavík. Ástæðan er sú að í fyrra var ákveðið að taka upp sérstaka íslenskuviðurkenningu í keppninni, „Skrekkstunguna“, til að hvetja til skapandi og jákvæðrar málnotkunar og ég var beðinn um að taka sæti í dómnefnd – og svo aftur í ár. Þetta var einstaklega ánægjulegt starf og gaman að sjá hversu metnaðarfull, vönduð og fjölbreytt atriðin 24 voru. Þar var sannarlega að finna skapandi og jákvæða málnotkun, og líka dans, söng og gleði. En þarna var líka mikil alvara – fjallað m.a. um loftslagsbreytingar, símafíkn, einelti, ofbeldi, kynferðislega misnotkun, sjálfsvíg og mikilvægi samkenndar og inngildingar.

Mér fannst fara meira fyrir íslensku en í keppninni í fyrra og skilst að þá hafi hún verið meira áberandi en árin á undan – vonandi er það fyrir áhrif þessarar viðurkenningar. Dómnefndin hittist á morgun til að velja sigurvegara, sem verður að sjálfsögðu ekki tilkynntur fyrr en á úrslitakvöldinu 13. nóvember. Nokkur atriði koma til greina og valið verður ekki auðvelt en ég er ekki í vafa um að nefndin kemst að niðurstöðu sem hún getur verið stolt af – eins og auðvitað skólinn sem ber sigur úr býtum. Ég hvet ykkur til að horfa á útsendingu frá úrslitakeppninni í Ríkissjónvarpinu á mánudagskvöld, en í millitíðinni getið þið skemmt ykkur við upptökur frá undankeppninni og sannfærst um að unglingarnir eru ekki á leið með íslenskuna í hundana.

Í umræðu um tvenns konar fleirtölu orðsins Japani sagði Árni Böðvarsson í bókinn Íslenskt málfar: „En það er illt að rugla saman þessum beygingum og nota til dæmis Japanar í nefnifalli og svo Japani í þolfalli. Slíkt bendir til málkenndar sem eftir er að þroska betur.“ Ég veit reyndar ekki hvort til er fólk sem beygir fleirtölumyndir orðsins Japani á þennan hátt, en miðað við hvernig nefnifallsmyndirnar Japanar og Japanir eru notaðar til skiptis í sömu greinum eins og ég hef skrifað um finnst mér það mjög líklegt. En vissulega er það rétt að slík beyging væri óvenjuleg – reglan er að sama sérhljóð sé í endingum nefnifalls og þolfalls fleirtölu í íslenskum karlkynsnafnorðum. Við segjum hestar um hesta, gestir um gesti, nemendur um nemendur.

Þetta er samt ekki algilt. Mörg karlkynsorð með viðskeytinu -leik- eiga sér tvímyndir, veika og sterka – sannleiki og sannleikur, kærleiki og kærleikur, biturleiki og biturleikur, einfaldleiki og einfaldleikur, o.fl. Veiku og sterku myndirnar beygjast á mismunandi hátt – sú veika endar á -a í öllum aukaföllum eintölu (sannleiki – sannleika), en sú sterka er endingarlaus í þolfalli og þágufalli en fær -s-endingu í eignarfalli (sannleikur – sannleik – sannleiks). Og þó – þetta er vissulega sú beyging sem búast mætti við út frá kerfinu en í sumum þessara orða, a.m.k. sannleiki /sannleikur, blandast þetta venjulega saman – við segjum yfirleitt sannleikurinn er sagna bestur, en hins vegar segðu sannleikann og þetta er sannleikanum samkvæmt.

Í fyrsta dæminu er beygingin sterk en veik í þeim seinni. Þarna blandast sem sé saman beyging tveggja orða – eða tveggja beygingaflokka, eftir því hvernig við lítum á þetta – án þess að við tökum eftir því eða það trufli okkur nokkuð. Hins vegar hljómar það undarlega að nota veiku beyginguna í sannleikinn er sagna bestur og þá sterku í segðu sannleikinn og þetta er sannleiknum samkvæmt. (Svo má bæta því við að sterka myndin er notuð í samsetningum – sannleiksást, sannleikskorn, ekki *sannleikaást, *sannleikakorn.) En í raun er þessi beyging sem flestum er eðlileg, sannleikur um sannleika í stað sannleikur um sannleik eða sannleiki um sannleika, alveg hliðstæð við það að beygja Japanar um Japani – eða Japanir um Japana.

Fjölmörg svipuð dæmi má nefna og ég hef skrifað um þau sum, eins og þágufallið greftri og eignarfallið graftrar sem „ætti“ að vera grefti og graftar; eignarfallið jarðgangna sem „ætti“ að vera jarðganga; fleirtölumyndirnar fæturnar og fingurnar sem „ættu“ að vera fæturna og fingurna; o.m.fl. Vissulega ber ekki að gera lítið úr reglum málsins – þær eru ekki síst mikilvægar fyrir börn á máltökuskeiði og auðvelda þeim það risavaxna verkefni að læra móðurmál sitt á fáum árum. En „óregla“ eins og hér hefur verið til umræðu ber samt alls ekki vott um óþroskaða málkennd heldur eru þetta einfaldlega eðlileg tilbrigði í málinu sem sýna að kerfið er ekki alltaf jafn reglulegt og málfræðingum hættir til að halda – eða telja fólki trú um.

Í bókinni Íslenskt málfar segir Árni Böðvarsson: „Japani er í fleirtölu bæði Japanar og Japanir […]. Til samræmis við flest önnur þjóðaheiti og til að vinna á móti afskræmdum þjóðaheitum eins og „Albanir, Búlgarir, Portúgalir“ þótti hins vegar rétt að styðja fleirtölumyndina Japanar.“ Í Málfarsbankanum er fleirtala umræddra þjóðaheita sögð Albanar, Búlgarar, Portúgalar – og Japanar. Ekki er þó einhugur um þetta – þannig sagði Gísli Jónsson í Morgunblaðinu 1994: „Árni Böðvarsson telur að íbúi í Japan sé réttnefndur Japani og því sé rétt fleirtala Japanar. Umsjónarmaður á erfitt með að venja sig af fleirtölunni Japanir.“ Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er bæði gefið Albanar og Albanir, Japanir og Japanar, Portúgalar og Portúgalir.

Fleirtala umræddra orða hefur lengi verið á reiki og ótal dæmi má finna um að tvenns konar fleirtala sé notuð í sömu grein, jafnvel í samliggjandi málsgreinum. Í Rökkri 1944 segir: „þar hafa Japanir flotastöð mikla, og safnast þar saman skipalestir þær, sem Japanar senda til Suðvestur-Kyrrahafssvæðisins.“ Í Vísi 1940 segir: „Búlgarar óttast að svo muni ekki vera. Búlgarir óttast ekkert af Rússa hendi.“ Í Morgunblaðinu 1946 segir: „Sagði hann að margir Albanar hefðu tekið þátt í innrás Ítala í Grikkland […]. Hefðu Albanir síður en svo verið mótfallnir fasistum Mussolinis á þessu tímabili.“ Í Alþýðublaðinu 1972 segir: „Portúgalar læra af Bandaríkjamönnum. Þær aðferðir sem þeir nota í Indo-Kína taka Portúgalir upp í Afríku.“

Allar „röngu“ fleirtölumyndirnar eru gamlar og algengar þótt þær „réttu“ séu vissulega oftast eldri. Á tímarit.is er elsta dæmi um Búlgarar frá 1849 en um Búlgarir frá 1886; um Japanar frá 1860 en um Japanir frá 1896; og um Portúgalar frá 1872 en um Portúgalir frá 1931. Hins vegar er elsta dæmi um Albanir frá 1849, 30 árum eldra en Albanar frá 1878. „Réttu“ myndirnar Búlgarar og Portúgalar eru líka mun algengari en þær „röngu“ – 82% af heildarfjölda dæma um nefnifall fleirtölu í fyrrnefnda orðinu og 60% í því síðarnefnda. Hins vegar eru „réttu“ myndirnar Albanar og Japanar mun sjaldgæfari en þær „röngu“ – sú fyrrnefnda er aðeins um 33% af heildarfjölda dæma um nefnifall fleirtölu og sú síðarnefnda um 30%.

Veik karlkynsorð (sem enda á -i í nefnifalli eintölu) fá vissulega nær alltaf endinguna -ar í nefnifalli fleirtölu (að undanskildum orðum sem eru upphaflega lýsingarháttur nútíðar, eins og nemandi). Það getur því í fljótu bragði virst undarlegt að umrædd orð skuli hafa tilhneigingu til að hverfa frá endingunni -ar – en það á sér einfalda skýringu. Þrjú orð, Dani, Grikki og Ítali, „eiga“ nefnilega að fá -ir-endingu í fleirtölu – Danir, Grikkir, Ítalir. Þetta eru allt þjóðaheiti, rétt eins og orðin sem hér eru til umræðu. Engin önnur veik karlkynsorð sýna tilhneigingu til að fá -ir-endingu í fleirtölu þannig að það er nokkuð augljóst að málnotendur skynja þarna reglu sem þeir leitast við að fella önnur þjóðaheiti undir. Það er fullkomlega eðlilegt.

Ástæðan fyrir því að Dani og Grikki fá fleirtöluendinguna -ir í stað hinnar venjulegu -ar-endingar er væntanlega sú að í fornu máli voru þessi orð sterk, Danr og Grikkr sem hefði átt að verða Danur og Grikkur í nútímamáli. Eðlileg fleirtala orða með slíka stofngerð er einmitt Danir og Grikkir. En vegna þess að þessi orð eru af merkingarlegum ástæðum margfalt algengari í fleirtölu en eintölu hafa orðið til nýjar eintölumyndir út frá fleirtölunni – Dani og Grikki. Ítali er yngra orð sem væntanlega hefur lagað sig að þessu mynstri – eins og Albani, Búlgari, Japani og Portúgali hafa tilhneigingu til. Einnig kemur fyrir að tilhneigingin gangi í öfuga átt þótt það sé mun sjaldgæfara – slæðingur af dæmum er um bæði Grikkjar og Ítalar.

Ástæður þess að -ir-fleirtölumyndirnar Albanir, Búlgarir, Japanir og Portúgalir er taldar „rangar“ eru væntanlega annars vegar sú að -ar-myndirnar eru (oftast) eldri, og hins vegar að -ar-fleirtala er meginregla í veikum karlkynsorðum. En eins og hér hefur komið fram er -ir-fleirtala greinilega í samræmi við málkennd margra málnotenda. „Leiðréttingar“ sem vinna gegn málkennd fólks geta verið varasamar og skapað óöryggi og rugling eins og Höskuldur Þráinsson hefur sýnt fram á, og ekki kæmi á óvart þótt einhver þeirra dæma sem vitnað var til hér að framan stöfuðu einmitt af slíku. Hvað sem því líður er algerlega ástæðulaust að tala um -ir-myndirnar sem „afskræmd þjóðaheiti“ – notum þær endilega ef þær eru eðlilegt mál okkar.

Fyrir rúmum tveimur árum var orðasambandið slá met hér nokkuð til umræðu. Það er væntanlega komið úr dönsku, slå en rekord, og virðist vera u.þ.b. hundrað ára gamalt í íslensku. Þrátt fyrir það er varla hægt að segja að það hafi komist inn í orðabækur – það er hvorki undir sögninni slá í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Í fyrrnefndu bókinni  má hins vegar finna dæmið „slá met þ.e. ná betri árangri“ undir met, og í þeirri síðarnefndu er sambandið slá metið skýringarlaust undir met. En þótt merking sambandsins, 'gera betur en áður hefur verið gert', sé skýr, er það notað á tvo mismunandi vegu. Orðið met vísar nefnilega ýmist til þess árangurs sem verið er að lýsa eða til þess árangurs sem áður hafði bestur náðst.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið er í Morgunblaðinu 1922: „þar hleypur Guðjón Júlíusson, sem slær met hvar sem hann hleypur og meira að segja Jóns Kaldals.“ Í Vísi 1930 segir: „En auk betra veðurfars, betri brauta, betri tækja og betri kenslu, hafa enskir íþróttamenn svo miklu fleiri  tækifæri til að ,,slá“ met en íslenskir íþróttamenn.“ Í Alþýðublaðinu 1930 segir: „Að vísu er nú búið að „slá“ met Marinós, og var það gert af Þorsteini Einarssyni.“ Eins og þarna sést var „slá“ stundum haft innan gæsalappa fyrstu árin sem bendir til þess að þessi málnotkun hafi ekki verið alveg viðurkennd. En af dæmunum má ráða að sambandið var þegar í upphafi notað á tvo mismunandi vegu. Þetta kemur greinilega fram þegar lýsingarorð fylgir.

Í Morgunblaðinu 2016 segir: „Þess má geta að umferð um Hvalfjarðargöng sló nýtt met á árinu 2015 en fyrra metið var frá árinu 2007“. Metið sem var slegið er þarna augljóslega nýja metið, ekki metið frá 2007. En í DV 1991 segir: „Bandaríska sveitin hljóp á 37,67 sek. og sló gamla metið sem var 37,79 sek.“ Þarna er metið sem sagt er að hafi verið slegið ekki nýja metið heldur það gamla. Það er vel hægt að víxla því til hvors metsins er vísað með slá met í þessum setningum – vísa til þess gamla með Þess má geta að umferð um Hvalfjarðargöng var meiri en nokkru sinni áður á árinu 2015 og sló gamla metið frá árinu 2007 en vísa til þess nýja með Bandaríska sveitin sló nýtt met og hljóp á 37,67 sek. en gamla metið var 37,79 sek.

Þannig virðist þetta hafa verið alla tíð frá því að farið var að nota þetta samband í íslensku – það hefur alltaf getað vísað ýmist til metsins sem verið var að setja eða eldra mets, og þannig er það enn. Í Fréttablaðinu 2012 segir: „Árið 2011 var slegið met í áheitasöfnun þegar söfnuðust 43.654.858 kr.“ og í Fréttablaðinu 2021 segir: „Hana vantaði bara nokkra daga til að slá met Helmut Kohl.“ Ég held reyndar að sama gildi um slå en rekord í dönsku hvort sem „tvískinnungur“ sambandsins í íslensku er ættaður þaðan eða ekki. Hvort tveggja er algengt en líklega er vísun til eldra mets þó algengari, ekki síst vegna tíðni sambandanna slá öll met og slá öll fyrri met sem bæði eru gömul í málinu – þar er augljóst að vísað er til eldri meta.

Þótt vísun orðsins met í slá met sé óumdeilanlega mismunandi kemur í sama stað niður hvor merkingin er lögð í sambandið. Þegar þetta var til umræðu hér fyrir tveimur árum spurði ég hvort fólk gæti notað sambandið á báða vegu. Þau sem svöruðu sögðust geta það og ég held að þannig sé það líka með sjálfan mig. Hins vegar held ég að það sé útlokað að nota slá met í vísun til tveggja mismunandi meta í sömu setningu – það er ekki hægt að segja *Bandaríska sveitin sló nýtt met og hljóp á 37,67 sek. og sló þar með gamla metið sem var 37,79 sek. En hversu langt þarf að vera á milli veit ég ekki – væri hægt að nota sambandið á tvo mismunandi vegu í tveimur samliggjandi málsgreinum? Eða í sömu frétt? Því verður að vera ósvarað að sinni.

Eitt algengasta og mikilvægasta orðið í umræðum þessa dagana er vopnahlé. Það orð er gamalt í málinu en kemur þó ekki fyrir í fornsögum þrátt fyrir mikinn fjölda bardagalýsinga í þeim. Elstu dæmi um orðið eru í Minnisverðum tíðindum frá lokum 18. aldar – „hann lét sér í tíma segiast og keypti sér vopna-hlé uns fridur ákiæmi“ 1797 og „áleit Pignatelli, það naudsynlegt, að tilbjóda franska Herforíngjanum vopnahlé“ 1798. Orðið var algengt strax á seinni hluta 19. aldar en tíðnin margfaldaðist við lok fyrri heimsstyrjaldarinnar. Það dró úr notkun orðsins á millistríðsárunum en allt frá því að fór að hilla undir lok seinni heimsstyrjaldarinnar hefur það verið mjög algengt, enda ekkert lát á hvers kyns styrjöldum og skærum.

Eitt dæmi er um hlé í þessari merkingu í fornmáli – „þá er nokkuð hlé varð á bardaganum“ segir í Rómverja sögu. En annars er notað orðið hvíld. Það gat vissulega líka merkt 'það að hvíla sig' eins og það gerir enn, en í langflestum dæmum um orðið í Íslendingasögum, Sturlungu og Heimskringlu er það þó notað um hlé á bardaga. Í Brennu-Njáls sögu segir: „Þeir tóku hvíld og sóttu að í annað sinn.“ Í Egils sögu segir: „Þá beiddist Ljótur hvíldar.“ Í Gísla sögu segir: „Verður nú hvíld á aðsókninni.“ Í Heiðarvíga sögu segir: „Nú verður á hvíld nokkur og binda menn sár sín.“ Í Heimskringlu segir: „Eftir þetta varð hvíld á orustu og greiddust sér hvor skipin.“ Í Sturlungu segir: „Þeir börðust lengi nætur og tóku hvíldir sem við skinnleik.“

Nokkur dæmi eru um þessa merkingu orðsins hvíld á 19. öld. Í Skírni 1848 segir: „Frá því nú og til þess um dagmál daginn eptir (þann 24.) varð svo að segja engin hvíld á orustunni.“ Í Skírni 1864 segir: „Bardaginn tókst um miðnætti með hörðustu atgöngu og varð engi hvíld á í fjórar stundir.“ Í Skírni 1877 segir: „Nú varð nokkur hvíld á bardögunum.“ En vissulega má segja að hvíld merki ekki alveg sama og vopnahlé. Oftast er vopnahlé formleg ákvörðun sem aðilar semja um, þótt stundum sé um einhliða ákvörðun annars aðila að ræða, en hvíld er óformlegt hlé að frumkvæði annars eða beggja aðila og engir formlegir samningar gerðir um það. Þetta breytir því þó ekki að bæði hvíld (í eldra máli) og vopnahlé merkir 'hlé á bardaga'.

Ég ætla samt ekki að leggja til að við hættum að tala um vopnahlé og tökum aftur upp orðið hvíld – til þess er hvíld of almennt orð auk þess sem vopnahlé á sér langa hefð. Vissulega má segja að það sé gagnsætt að nokkru marki – við vitum hvað bæði vopn og hlé merkir. Við þurfum samt að vita hver tengsl orðhlutanna eru og auðvitað gætu þau verið önnur – vopnahlé gæti alveg eins merkt 'hlé til að vopnast'. En vegna þess að við þekkjum orðið og vitum hvað það merkir hugsum við ekki út í þetta. Öðru máli gegnir með orðið mannúðarhlé sem er nýtt – þar þurfum við að læra hver tengsl orðhlutanna eru og átta okkur á því að orðinu er ekki ætlað að merkja 'hlé á mannúð' þótt sannarlega hafi verið gert langt hlé á mannúð á Gaza-svæðinu.

Sögnin syrgja er skýrð 'sakna (látins manns), vera hryggur (vegna e-s sem er látinn)' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Notkunardæmi orðabókarinnar, þau sitja heima og syrgja og hann syrgði föður sinn mikið sýna að sögnin getur verið áhrifslaus, án andlags, en hún tekur þó oftast þolfallsandlag sem vísar þá til þess sem er syrgður – föður sinn í dæminu hér á undan. En stundum er hlutverk þolfallsliðarins þó annað eins og kom fram í athugasemd hér í gær þar sem sagt var: „Ég heyrði eitt sinn sagt “það syrgir mig”, í merkingunni gerir sorgmæddan.“ Ég kannaðist ekki við þetta en fór að athuga málið og komst að því að þetta er ekki einsdæmi og hægt er að finna gömul dæmi um þessa merkingu sem virðist nú hafa verið endurvakin.

Í „Gauta kvæði“ sem varðveitt er í Kvæðabók séra Gissurar Sveinssonar frá miðri 18. öld spyr Gauti „hvað syrgir þig, sætan mín“ og svarið er „Mig syrgir það þú mátt ei sjá“ en í öðru handriti stendur í staðinn „það syrgir mig, segir hún þá“. Þarna er merkingin augljóslega 'gera sorgmædda'. En þessi merking var lengi vel mjög sjaldgæf – elsta dæmi sem ég hef fundið um hana á tímarit.is er í kvæði í Heimskringlu 1916 þar sem segir: „Það syrgir mig, Mýrdal, að sjá þér á bak.“ Önnur dæmi frá 20. öld hef ég ekki fundið í fljótu bragði en um síðustu aldamót fer þessi merking skyndilega aftur að sjást. Alls má finna nokkra tugi dæma um hana frá þessari öld í Risamálheildinni, ekki síst í minningargreinum en einnig á samfélagsmiðlum.

Í Morgunblaðinu 1999 segir: „Því það sem syrgir okkur núna var gleði okkar meðan þú lifðir.“ Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Að vita það að þú munt aldrei aftur taka utan um mig og rugga mér eða hita grjónagrautinn þinn sem mér fannst alltaf svo góður, syrgir mig mjög.“ Í Morgunblaðinu 2003 segir: „Það syrgir mig djúpt að nú er lífssiglingu hennar lokið svona snemma.“ Á mbl.is 2003 segir: „Það syrgir okkur ef sumir starfsmenn okkar hafa ekki hegðað sér í samræmi við gildi kirkjunnar okkar.“ Í Vísi 2015 segir: „Og það syrgir mig að sjá hana verða að veruleika.“ Í Kjarnanum 2017 segir: „Það sem syrgir mig mest í málflutningi stuðningsmanna frumvarpsins er hversu ótengdan þeir skynja heiminn.“

Þessi notkun sagnarinnar syrgja er í sjálfu sér skiljanleg – hún lagar sig þarna að sögnum eins og gleðja og hryggja. Við segjum þetta gleður mig í merkingunni 'þetta gerir mig glaðan', þetta hryggir mig í merkingunni 'þetta gerir mig hryggan' – því þá ekki þetta syrgir mig í merkingunni 'þetta gerir mig sorgmæddan'? Vissulega leiðir þetta til þess að sögnin er notuð á mismunandi vegu – annars vegar vísar frumlagið til syrgjanda og andlagið til sorgarefnisins (ég syrgi hana) en hins vegar vísar frumlagið til sorgarefnisins en andlagið til syrgjandans (þetta syrgir mig) en þar er þó tæpast hætta á misskilningi. Í ljósi þess að síðarnefnda notkunin er gömul þótt efast megi um að hefðin fyrir henni sé óslitin er ástæðulaust að amast við henni.

Ég sá á Facebook-síðu vinar vitnað í ályktun frá ungu Framsóknarfólki þar sem stóð: „Ungt Framsóknarfólk hryggir að Ísland hafi ekki tekið afstöðu með vopnahléi í mannskæðum átökum við Gaza svæðið.“ Sá sem setti þetta inn sagði: „[M]aður (eða framsóknarfólk) hryggir ekki einhvern atburð eða staðreynd, slíkt harmar maður. Hins vegar geta atburðir eða staðreyndir eftir atvikum og réttilega hryggt mann (eða framsóknarfólk).“ Það er alveg rétt að venjulega væri sögnin harma notuð í setningum af þessu tagi og í fljótu bragði mætti ætla að notkun hryggja þarna sé einhvers konar mistök eða stafi af vankunnáttu. En þegar setningin er skoðuð nánar kemur samt í ljós að hún gæti alveg staðist, merkingarlega og setningafræðilega.

Sögnin hryggja merkir 'gera (e-n) hryggan, sorgmæddan' og stjórnar þolfalli á andlagi sínu. Frumlag hennar, það sem hryggir, er yfirleitt ekki persóna heldur atburður eða fyrirbæri eins og notkunardæmin orð hans hryggðu hana mikið og það hryggir <mig> að heyra þetta í Íslenskri nútímamálsorðabók sýna vel. Frumlagið er í nefnifalli (þótt þessi dæmi sýni það reyndar ekki) en samt sem áður má finna slæðing af dæmum þar sem orð í þolfalli kemur á undan sögninni. Þekkt dæmi er í ljóði eftir Þorstein Erlingsson sem birtist fyrst í Sunnanfara 1893: „Mig hryggir svo mart, sem í mínum huga felst“. Í Hrópinu 1905 segir: „Mig hryggir misskilningur og villa prestanna.“ Í Vísi 2022 segir: „Okkur hryggir að tilkynna ykkur að við erum að skilja.“

Þótt þarna komi þolfall á undan hryggja en ekki nefnifall er ekki verið að nota sögnina rangt í þessum dæmum, heldur er þolfallsorðið í raun andlag sem er fært fram fyrir sögnina í stað þess að koma á eftir henni eins og andlög gera venjulega. Þá verður frumlagið að fara aftur fyrir sögnina því að í íslensku er aðeins hægt að hafa einn setningarlið á undan sögn í persónuhætti (framsöguhætti eða viðtengingarhætti). Slík færsla (sem setningafræðingar kalla kjarnafærslu) er algeng í íslensku, sérstaklega ef frumlagið er „þungt“ – fleiryrt eða jafnvel heil aukasetning. Runurnar svo margt sem í mínum huga felst, misskilningur og villa prestanna og að tilkynna ykkur að við erum að skilja í setningunum hér að framan eru allt dæmi um „þung“ frumlög.

Hægt er að greina setninguna sem vísað var til í upphafi á sama hátt. Orðarunan að Ísland hafi ekki tekið afstöðu með vopnahléi í mannskæðum átökum við Gaza svæðið er „þungur“ liður sem hefur því tilhneigingu til að standa á eftir sögninni og andlagið þá að koma á undan henni í staðinn. Það er hins vegar langalgengast að setningar hefjist á frumlagi, og langalgengast að frumlag sé í nefnifalli. Þegar við rekumst á setningu þar sem fyrsti liðurinn gæti verið nefnifall er því eðlilegt að túlka hann sem frumlag og vegna þess að nafnliðurinn ungt Framsóknarfólk er eins í nefnifalli og þolfalli er ekki augljóst að um andlag sé að ræða. Sú greining getur þó alveg staðist eins og ég hef sýnt, og er í fullu samræmi við reglur málsins um setningagerð.

Sögnin síma er leidd af nafnorðinu sími og jafngömul – bæði orðin birtust fyrst á prenti í Nýrri danskri orðabók með íslenzkum þýðingum árið 1896. Þar er að finna flettiorðin Telefonere sem er skýrt 'talsíma (tala í – senda skeyti með – […] talsíma)' og Telegrafere sem er skýrt 'ritsíma (senda ritsímaskeyti […])'. Sögnin komst fljótlega í notkun – elsta dæmi sem ég finn er í Bjarka 1899: „Um öll lönd er nú farið að skrifa og síma (telegrafera) um verksynjunina í Danmörku.“ Í Bjarka 1900 segir: „Londonarblaðið »Lloyd's weekly« segir að Kaupmannahafnarblaði einu hafi verið símuð frá Vardö þessi orð á Finsku: »Andrée er frelsaður«. Í Norðurlandi 1902 segir: „Hann hefir símað til mín og spurt mig, hvort eg geti sent sér mann í miklu snatri.“

Sögnin varð brátt mjög algeng, einkum þolmyndin er símað sem var notuð um fréttaskeyti: „Frá Berlín er símað, að nýir erfiðleikar séu komnir um friðarsamningana“ segir t.d. í Alþýðublaðinu 1920. Þessi notkun sagnarinnar varð gífurlega algeng á þriðja áratugnum en eftir það fór að draga úr henni. Notkun sagnarinnar í germynd var aftur á móti mikil fram um 1960 en minnkaði mjög ört eftir það, og um 1980 var notkunin bæði í germynd og þolmynd orðin mjög lítil. Dæmi um sögnina frá síðustu árum á tímarit.is eru sárafá, og flest úr eldri textum. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin sögð „gamaldags“. Í ljósi þess að nafnorðið sími er enn gífurlega algengt er merkilegt að samstofna sögn skuli nær horfin úr málinu.

Í Íslenskri orðabók er síma skýrð 'hringja, tala við e-n í síma' og 'senda skeyti í síma' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er hún skýrð 'hringja (og tala) í síma'. En þarna kemur ekki fram að síma hagar sér setningafræðilega allt öðruvísi en bæði hringja og tala – getur tekið tvö andlög eins og t.d. senda. Í Dagblaðinu 1906 segir: „Konungur vor símaði ráðherranum á Laugardaginn þessa orðsendingu.“ Í eldri dæmum af þessu tagi er oftast um símskeyti að ræða, en í yngri dæmum væntanlega yfirleitt símtöl. Í Morgunblaðinu 1951 segir: „Frjettaritari Mbl. í Vestmannaeyjum símaði blaðinu í gærkvöldi þessar frjettir.“ Í Morgunblaðinu 1966 segir: „Fréttaritari Mbl. í Mýrdalnum símaði okkur fréttina sem hér fer á eftir.“

Oftast er andlagið þó aðeins eitt. Stundum er það seinna (beina) andlagið, það sem vísar til þess efnis sem símað er. Viðtakandinn er þá oft hafður í forsetningarlið, eins og „Fréttaritarinn símaði fréttina til blaðsins“ í Alþýðublaðinu 1947. Að þessu leyti hagar síma sér eins og senda. En einnig er hægt að hafa aðeins fyrra (óbeina) andlagið, það sem vísar til viðtakandans, eins og „Fréttaritari Alþýðublaðsins á Sauðárkróki símaði blaðinu í gærkveldi á þessa leið“ í Alþýðublaðinu 1942, eða forsetningarlið í staðinn, eins og „Isobel kemur aftur í kvöld – eg símaði til hennar“ í Vísi 1937. Þannig er ekki hægt að nota senda. Einnig er hægt að nota síma án andlags eða forsetningarliðar – „hann símaði, að eg skyldi ekki koma“ í Þjóðviljanum 1911.

Undanhald sagnarinnar síma virðist hafa hafist á sjötta áratugnum og verið hratt á þeim sjöunda. Í Morgunblaðinu 1958 segir Guðmundur Ágústsson: „Hér er annað stutt og gott orð, sem mér er sárt um að missa, en það er síma-heitið, sem við megum vara okkur á að missa ekki sem sagnorð. […] [B]reytingin kemur smám saman, án þess að því sé gaumur gefinn, en slíkar breytingar eru einmitt varasamastar – og þannig breytist tungan. Mér virðist nefnilega fleiri og fleiri vera að hætta að tala um að síma – til kunningjans, eða í búðina – heldur bara hringja til hans, en hér er þó meiningamunur, sem engin ástæða er til að rugla saman. Víst þarf að byrja á að hringja áður, en símað er til einhvers, en vissulega er símtalið þó aðalatriðið […].“

Það er ljóst að engin ein sögn getur komið í stað síma nema í einstöku tilvikum, eins og „Hann símaði að minnsta kosti einu sinni á dag“ í Fálkanum 1955, þar sem hægt er að setja hringja í staðinn. En í dæmum eins og „Kolur símaði mér að þið væruð á leiðinni“ í Þjóðviljanum 1938 er hvorki hægt að nota hringja né tala í stað síma, heldur verður að segja Kolur hringdi í mig og sagði að þið væruð á leiðinni – eða Kolur sendi mér skeyti um að þið væruð á leiðinni. Í dæmum eins og „Fréttaritari Þjóðviljans í Mývatnssveit, Starri í Garði, símaði blaðinu þessa frétt í gær“ í Þjóðviljanum 1970 verður að segja Fréttaritari Þjóðviljans hringdi í blaðið í gær og sagði þessa frétt eða til að segja þessa frétt eða eitthvað slíkt.

Hvernig stendur á því að svona lipur og þægileg sögn hvarf nánast úr málinu á tveimur áratugum á seinni hluta síðustu aldar, þrátt fyrir að símanotkun hafi margfaldast? Ég get ekkert fullyrt um það en hér er hugmynd: Sögnin síma felur ekki bara í sér að hringja og tala, heldur er verið að flytja einhver boð – að síma hefur tilgang. Hrun í notkun sagnarinnar síma fer saman við aukningu og breytingu á símanotkun. Áður áttu færri síma, símtöl voru dýrari, og höfðu því oftast tilgang. En með almennari símaeign og ódýrari símtölum breyttist þetta og fólk fór að hringjast á án þess að samtalið hefði sérstakan tilgang – og þá átti sögnin síma ekki lengur við. Auðvitað er þetta gróf alhæfing en það má mikið vera ef ekki er eitthvað til í þessu.