Category: Málfar

10. Íslensk málrækt felst í því að sýna viðmælendum sínum virðingu og umburðarlyndi og leggja málnotkun þeirra alltaf út á besta veg.

Tungumálið er félagslegt fyrirbæri – langsamlega mikil­vægasta sam­skipta­tæki okkar við annað fólk. Þess vegna má íslenskan ekki staðna, heldur þarf að vera lifandi og laga sig að þörfum samfélagsins á hverjum tíma. Hún verður að þola tilbrigði í fram­burði, beyg­ingum og setningagerð, og að ný orð komi inn í málið og gömul orð fái nýja merkingu. Hún má ekki verða einkaeign ákveðinna hópa, og það má ekki nota hana og tilbrigði í beitingu hennar til að mismuna fólki eða skipa því í andstæðar fylkingar.

Við megum ekki láta það bitna á fólki á nokkurn hátt að það talar ekki nákvæmlega sömu íslensku og við. Það má ekki vera þannig að einhverjum hópum eða einstaklingum í samfélaginu finnist ís­lensk­an ekki gera ráð fyrir sér, og það má ekki heldur vera þannig að einhverjum finnist gert lítið úr því máli og þeirri málnotkun sem þau eru alin upp við eða hafa vanist. Í allri umgengni okkar við íslenskuna þurfum við að hafa umburðar­lyndi, virðingu og tillitssemi við annað fólk að leiðarljósi.

Furðu oft virðist það talið íslenskunni til framdráttar að misskilja viljandi málnotkun annarra eða leggja hana út á verri veg. Innlegg í málfarsumræðu á samfélagsmiðlum og athugasemdadálkum vefmiðla ganga t.d. iðulega út á það að setja inn setningar þar sem setninga­gerðin býður upp á fleiri en eina túlkun, ekki síst fyrirsagnir úr fjölmiðlum, og snúa út úr þeim. Oftast er samt enginn vafi á því við hvað er átt, og einbeittan brotavilja þarf til að misskilja setningarnar. Hótfyndni er ekki málrækt.

Málið er fullt af margræðni. Ótalmargt sem við segjum má túlka á fleiri en einn veg, ef viljinn er fyrir hendi. Við tökum hins vegar sjaldnast eftir því vegna þess að málskynjun okkar síar ólíklegu merkingarnar frá. Við skiljum setningar út frá aðstæðum, og aðstæðurnar – hvort sem það eru einhver málleg atriði, þekking okkar á viðmælanda og viðfangsefni, ytra umhverfi, eða eitthvað annað – duga venjulega til að útiloka aðrar merkingar en þá sem viðmælandi lagði í það sem hann sagði.

Öllum verður okkur á – við mismælum okkur, segjum einhverjar ambögur, notum rangt eða óviðeigandi orð, eða víkjum á annan hátt frá hefðbundnu og viðurkenndu málfari. Það er ekki í þágu íslenskunnar að gera mikið úr slíku, nota það til að niðurlægja mælandann eða hreykja sjálfum sér. Það er bæði í þágu málnotenda og málsins að frávik frá því sem okkur kann að þykja rétt eða viðeigandi málnotkun séu lögð út á besta veg.

Íslenskan er nefnilega alls konar. Íslenska með hreim er líka íslenska. App er líka íslenska. Mér langar er líka íslenska. Hán er líka íslenska. Það var hrint mér er líka íslenska. Vissulega ekki nákvæmlega sú íslenska sem ég ólst upp við í norðlenskri sveit fyrir sextíu árum eða svo, en það gefur mér engan rétt til að fordæma íslensku annarra eða líta niður á hana og telja mína íslensku réttari eða betri.

9. Íslensk málrækt felst í því að hika ekki við að beita nýsköpun í máli – setja orð í nýstárlegt samhengi og búa til ný orð ef þeirra er þörf.

Öll nýsköpun í máli er einhvers konar frávik frá hefð. Við þurfum sífellt á nýjum orðum að halda til að geta talað um það sem er í gangi í samfélaginu á hverjum tíma – hugtök og fyrirbæri í hugmyndum, tækni, vísindum, bókmenntum, listum, félagsmálum og hvar sem er. Þess vegna er öflug nýyrðastarfsemi mikilvæg fyrir velferð íslenskunnar og nauðsynlegt að hlúa að henni og efla eftir mætti – bæði skipulegu íðorðastarfi ýmiss konar orðanefnda og virkri orðasmíð almennra málnotenda.

Vitanlega er engin hefð fyrir þessum nýju orðum í upphafi, enda amast fólk oft við þeim – er skólaforðun tækt orð? Er hægt að vera lyfjaður, verkjaður og vímaður? Má kalla brauðrist ristavél? Á ekki frekar að tala um kvenforseta en konuforseta? Um þetta deilir fólk oft og vissulega tekur tíma að sætta sig við nýtt orð – haft er eftir Halldóri Halldórssyni prófessor að það þurfi að segja nýtt orð sextíu sinnum til að venjast því. Sum ný orð sem fara á flot eru líka klúðursleg eða óheppileg af einhverjum sökum – en viljum við samt ekki frekar fá íslensk orð en taka erlend orð beint upp?

Skáld og rithöfundar stunda líka ýmiss konar mállega nýsköpun, bæði með nýyrðasmíð og með því að setja orð í nýstárlegt samhengi. Orðasmíð þeirra er ekki endilega vegna þess að orð vanti, þótt mörg rómuð nýyrði Jónasar Hallgrímssonar séu vissulega þess eðlis, heldur ekki síður til að auðga og endurnýja málið. Í samtímanum kemur þetta t.d. sérlega vel fram í skáldsögum Hallgríms Helgasonar og textum Braga Valdimars Skúlasonar sem eru ótrúlega hugkvæmir orðasmiðir. Slík nýjungagirni er forsenda þess að viðhalda íslensku sem frjóu bókmenntamáli.

Börn eru yfirleitt ekki í vandræðum með að tala um fyrirbæri sem þau þekkja ekki heiti á – þau búa bara til sín eigin orð. Það er mikilvægt að ýta undir þennan sköpunarkraft en berja hann ekki niður þótt orðin sem börnin búa til séu ekki mynduð eftir hefðbundnum orðmyndunarreglum, eða séu óþörf vegna þess að hefð sé fyrir öðrum orðum í þessari merkingu. En þótt við tökum orðmyndun barnanna vel má það ekki koma í veg fyrir að við kynnum þeim hefðir málsins – komum því varlega á framfæri að tiltekið orð sé til og kannski væri betra að nota það, að venja sé að orða eitthvað á tiltekinn hátt og kannski sé betra að halda því áfram, o.s.frv.

En nýsköpun í máli kemur einnig fram í margs kyns aðlögun málsins að samfélags- og tæknibreytingum, breyttum viðhorfum o.s.frv. Breyttir samskiptahættir og tækninýjungar kalla líka á ný málsnið. Samfélagsmiðlum fylgir t.d. málsnið sem er í eðli sínu ritmál en einkennist þó af undirbúningsleysi, hraða og örum lotuskiptum eins og talmál. Þessu fylgja ýmis einkenni eins og skammstafanir og styttingar, kæruleysi um stafsetningu o.þ.h. Á síðustu árum hefur svo notkun tjákna (emoji) bæst við, og fleira mætti telja.

Meginatriðið er að íslenskan er og verður að vera lifandi mál sem getur lagað sig að breyttum aðstæðum. Það er á okkar ábyrgð að gefa henni tækifæri til þess og skapa henni skilyrði til þess.

8. Íslensk málrækt felst í því að átta sig á að málið verður að henta málsamfélaginu á hverjum tíma og stöðnun í máli er ávísun á hnignun.

Þótt mikilvægt sé að halda í hefðir málsins er ekki síður mikilvægt að málið þróist með samfélaginu til að það geti gegnt hlutverki sínu sem samskiptatæki. Við þurfum sífellt að vera að endurskoða skilgreiningu okkar á orðum og notkun þeirra. Mörg orð sem áður þóttu góð og gild eru það ekki lengur vegna breyttra hugmynda eða samfélagsgerðar. Fæstum dettur í hug núorðið að nota fáviti um fólk (nema sem skammaryrði), og sama gildir um negri, vangefinn og mörg fleiri orð. Þarna er mikilvægt að tungumálið lendi ekki á eftir samfélagsþróuninni eða verði dragbítur á hana.

Eitt af því sem tungumálið þarf að endurspegla er staða kynjanna og jafnréttisviðhorf samtímans. Í íslensku er málfræðilegt karlkyn ómarkað (hlutlaust) og þess vegna segjum við Enginn má yfirgefa húsið þótt við vísum til blandaðs hóps karla og kvenna, og við segjum líka Allir tapa á verðbólgunni án þess að meina að það séu bara karlmenn í þeim hópi. Í þessu felst ekki nein karlremba eða útilokun kvenna – svona virkar tungumálið bara, og fyrir því eru sögulegar ástæður. Kyn í málfræði og kynferði fólks er tvennt aðskilið og þarf ekki að fara saman.

En þrátt fyrir það er ljóst að tengslin þarna á milli eru mjög sterk í huga fólks, og margar konur upplifa slíka notkun karlkyns sem útilokandi – finnst ekki vísað til sín og vilja nota hvorugkyn fleirtölu í staðinn, t.d. Engin mega yfirgefa húsið, Öll tapa á verðbólgunni. Sama gildir um kynsegin fólk sem skilgreinir sig ekki sem (eingöngu) annaðhvort karlkyns eða kvenkyns. Síðarnefndi hópurinn er líka ósáttur við að til sín sé vísað með fornafninu það – finnst það lítilsvirðandi og niðurlægjandi. Þess í stað hefur verið tekið upp nýtt hvorugkyns þriðju persónu fornafn, hán, til að nota þegar vísað er til fólks í þessum hópi.

Það koma vissulega upp ýmis álitamál við breytingar af þessu tagi. Notkun karlkyns sem ómarkaðs kyns er svo inngróin í málið að henni verður ekki auðveldlega breytt. Fornöfn eru líka einn grunnþáttur málkerfisins og það er meira en að segja það að taka upp nýtt fornafn. Það er líka óljóst hvernig slíkar breytingar geti orðið. Eiga þær að vera sjálfsprottnar meðal málnotenda, þannig að það sé látið ráðast hvort þær breiðast út og ná að lokum yfirhöndinni – eða á að reyna að koma þeim á með einhvers konar stýringu, og þá hvaðan og hvernig?

Hvað sem þessu líður er bráðnauðsynlegt að íslenskan komi til móts við breytt viðhorf. Annars vegar er það nauðsynlegt vegna málnotendanna. Tungumálið er ekki undanþegið jafnréttis- og mannréttindasjónarmiðum – það á ekki að mismuna fólki eða úthýsa því. Hins vegar er þetta nauðsynlegt vegna tungumálsins sjálfs. Líf íslenskunnar veltur á því að málnotendur tengi sig við hana, finnist hún vera sitt mál. Þess vegna þarf hún að breytast og endurnýja sig til að þjóna þörfum samfélagsins á hverjum tíma, eins og hún hefur alltaf gert. Hún þolir það alveg – og við þurfum að leyfa henni það.

7. Íslensk málrækt felst í því að kynna sér hefðir málsins sem best og taka mið af þeim, án þess að láta þær hefta eðlilega tjáningu.

Tungumálið er samskiptatæki – gerir okkur kleift að miðla upplýsingum milli fólks og menningu milli kynslóða. Til að það þjóni þessum tilgangi er mikilvægt að í því ríki festa – að notendur málsins geti treyst því að aðrir noti málið á um það bil sama hátt, í samræmi við íslenska málhefð. Framburður, beygingar, orðaröð, merking, föst orðasambönd – allt eru þetta þættir sem sæmilegt samkomulag verður að vera um meðal málnotenda. Að öðrum kosti er hætt við að úr verði misskilningur eða skilningsleysi og þar með hættir málið að geta gegnt hlutverki sínu.

Þess vegna þurfum við að leggja áherslu á að börn tileinki sér hefðir málsins sem best á máltökuskeiði, með því að tala sem mest við þau, lesa fyrir þau og með þeim, láta þeim í té efni á íslensku til að hlusta og horfa á. En tileinkun hefða heldur áfram eftir máltökuskeiðið – þótt festa sé komin á málkerfið sjálft höldum við áfram á unglingsárum og fram eftir aldri, raunar alla ævi, að læra ný orð og ný orðasambönd og átta okkur á ýmsum venjum og blæbrigðum í notkun orða, viðeigandi málsniði o.s.frv.

Þótt hefðirnar séu mikilvægar þýðir það ekki að þær séu óbreytanlegar, eða við eigum að láta þær njörva okkur niður. Hefð er eðli málsins samkvæmt samkomulagsatriði. Ef málsamfélagið kemur sér saman um að breyta hefð þá breytist hún. Þetta er auðvitað dálítið erfitt viðfangs vegna þess að um þetta „samkomulag“ eru aldrei greidd atkvæði og það er hvergi skráð. En ef hópur málnotenda er farinn að beita málinu á einhvern annan hátt en áður hefur tíðkast – beygja orð öðruvísi, nota orð í annarri merkingu en áður, o.s.frv. – þá er orðin til ný hefð, ný málvenja.

Fyrri hefð er samt enn í fullu gildi enda er ekkert því til fyrirstöðu að mismunandi hefðir – mismunandi málvenjur – séu uppi í málsamfélaginu á sama tíma. Það er ekkert að því að hópur fólks segi mig langar en annar hópur mér langar, eða hópur fólks segi vegna byggingar hússins en annar hópur vegna byggingu hússins, o.s.frv. Vissulega geta orðið árekstrar milli hefða, og einhver misskilningur getur skapast stöku sinnum. En fólk sem notar málið samkvæmt nýju hefðinni kannast oftast við þá eldri, og notendur þeirrar eldri átta sig oftast á þeirri nýju þegar hún fer að breiðast út – þótt vissulega sé ekki víst að þeir felli sig við hana.

Meginatriðið er að mismunandi málhefðir geta lifað hlið við hlið langtímum saman án þess að það valdi vandkvæðum. Hefðirnar eru vissulega mikilvægar og almennt séð æskilegt að halda í þær. En ef tiltekin málhefð stríðir gegn máltilfinningu verulegs hluta málnotenda og er farin að hefta eðlilega tjáningu – þrengja svigrúm okkar til að nota málið á lifandi hátt þannig að það þjóni samfélaginu – þá er hún orðin til bölvunar. Það er ekkert að því að breyta málstaðlinum og gefa úreltar hefðir upp á bátinn.

6. Íslensk málrækt felst í því að velja máli sínu búning sem hæfir aðstæðum og viðmælendum eða lesendum – nota viðeigandi málsnið.

Þótt alltaf sé sjálfsagt að vanda mál sitt og framsetningu þess er nauðsynlegt að hafa í huga að hvorttveggja þarf ævinlega að laga að aðstæðum – haga orðavali, setningagerð, talhraða o.fl. eftir því sem við teljum viðeigandi hverju sinni. Orðið málsnið er notað um þetta heildaryfirbragð málsins. Stíll er skylt hugtak en tengist fremur einstaklingum, tilteknum bókmenntategundum o.þ.h. – talað er um stíl Halldórs Laxness, Íslendingasagnastíl, Biblíustíl o.s.frv. Við lærum mismunandi málsnið smátt og smátt og skiptum oftast nokkuð ósjálfrátt milli þeirra þótt vissulega komi fyrir alla að nota stundum rangt eða óviðeigandi málsnið.

Málsnið mótast ekki síst af miðlinum – hvort málinu er miðlað í rituðu formi eða töluðu. Það er margs konar munur á dæmigerðu málsniði ritmáls og dæmigerðu málsniði talmáls – yfirleitt er ritmál talið mun formfastara en talmál aftur frjálslegra. Skilin þarna á milli hafa þó dofnað verulega á seinni árum, fyrst með tilkomu tölvupósts og síðar bloggs og samfélagsmiðla þar sem málsnið er mun óformlegra en venjulegt er á prenti.

Annar mótandi þáttur er vettvangurinn. Málsniðið er ólíkt eftir því hvort við erum að spjalla við fjölskylduna inni á heimilinu, vinnufélagana í kaffitíma, tala við lækni undir fjögur augu, flytja fyrirlestur á ráðstefnu frammi fyrir fjölda áheyrenda, skrifa vinnutengdan tölvupóst til samstarfsfólks, skrifa pistil í dagblað, eða skrifa á samfélagsmiðla. Markmið okkar skiptir líka máli – erum við að spjalla um heima og geima, skiptast á skoðunum, gefa fyrirmæli, fræða, reka áróður, eða eitthvað annað. Allt kallar þetta á mismunandi málsnið.

Síðast en ekki síst mótast málsniðið mótast að sjálfsögðu af þátttakendum í samskiptunum. Konur tala og skrifa að einhverju leyti öðruvísi en karlar, unglingar tala og skrifa öðruvísi en fullorðið fólk, menntun fólks getur haft áhrif á málfar þess, staða þess í þjóðfélaginu líka, og áhugi á að fylgja málstaðli. En viðmælandinn eða markhópurinn mótar líka málfar okkar. Við tölum öðruvísi við afa og ömmu en við jafnaldra okkar, við tölum öðruvísi við kennarann en skólasystkini okkar, við skrifum öðruvísi texta í skólaritgerð en á samfélagsmiðla, o.s.frv.

Munur málsniða birtist í ýmsum þáttum – orðavali, setningagerð, framsögn, fylgni við málstaðal o.fl. Hinn óopinberi íslenski málstaðall miðast við formlegt ritmál en í óformlegu málsniði, dæmigerðu og eðlilegu talmáli, bregður oft fyrir ýmsum tilbrigðum í beygingum og setningagerð sem ekki samræmast staðlinum. Honum er hins vegar iðulega beitt til að leggja mat á málfar sem fylgir öðru málsniði. Það leiðir til þess að mörgum finnst formlegt ritmál hin eina rétta íslenska, en önnur málsnið einhvers konar óæðri frávik.

En þannig er það auðvitað ekki. Óformlegt mál er ekkert síðri íslenska en formlegt, talmál er ekkert síðri íslenska en ritmál. Óformlegt talmál getur verið vandað og viðeigandi þrátt fyrir ýmis frávik frá málstaðli og formlegt ritmál getur verið óvandað, knosað og klúðurslegt, jafnvel þótt málstaðli sé fylgt út í æsar. Málvöndun felst ekki síst í því að velja sér málsnið við hæfi. Með því móti komum við boðskap okkar best til skila og sýnum viðmælendum eða lesendum virðingu.

5. Íslensk málrækt felst í því að leitast við að orða hugsun sína skýrt og skipulega og vanda framsetningu bæði talaðs máls og ritaðs.

Meginhlutverk tungumálsins er að vera samskiptatæki. En þessu tæki er hægt að beita á mismunandi hátt eins og öðrum tækjum, og eins og með önnur tæki má gera ráð fyrir því að bestur árangur náist ef því er beitt af þekkingu, á markvissan og hnitmiðaðan hátt. Við náum betur til áheyrenda eða lesenda ef við vöndum uppbyggingu setninga, veljum viðeigandi orð og tölum skýrt en ef setningagerðin er ruglingsleg, orðanotkun ómarkviss og framburður óáheyrilegur.

Frágangur bæði ritaðs og talaðs máls skiptir líka máli. Ritaður texti sem er fullur af hvers kyns frávikum – óvenjulegri beygingu, ritvillum, ósamræmi, óhefðbundinni notkun orðasambanda o.s.frv. er ekki traustvekjandi. Sama gildir um talað mál þar sem framburður er mjög óskýr eða kæruleysis­legur, erlendar slettur notaðar í óhófi, o.s.frv. Mál af þessu tagi truflar margt fólk og veldur því að boðskapurinn kemst ekki til skila, vegna þess að áheyrendur eða lesendur festast í forminu og láta það leiða athyglina frá merkingunni.

Þess vegna er mikilvægt að lesa ritaðan texta sem maður sendir frá sér vandlega yfir – huga vel að beygingu, fallstjórn, beygingarsamræmi, orðavali, stafsetningu, setningagerð og greinar­merkj­um. Einnig þarf að huga að samræmi í leturgerð, leturstærð, línubili o.þ.h. Þetta á auðvitað sérstaklega við um texta sem fólk birtir opinberlega á einhvern hátt, á prenti eða á netinu, rit­gerðir sem nemendur skila, o.fl. Reyndar er það þannig eftir tilkomu samfélagsmiðla að fólk skrifar miklu oftar en áður texta sem kemur fyrir augu margra.

Við þennan yfirlestur er um að gera að nýta sér hvers kyns hjálpargögn, bæði á bók og rafræn. Úrval slíkra hjálpargagna hefur stóraukist á síðustu árum og aðgengi að þeim batnað. Þar má ekki síst nefna vef Árnastofnunar, Málið.is. Þar er flett upp í sjö gagnasöfnum í einu; Beygingar­lýsingu íslensks nútímamáls, Íslenskri nútímamálsorðabók, Íðorðabankanum, Málfarsbankan­um, Íslensku orðaneti, Stafsetningarorðabók og Íslenskri orðsifjabók. Beinir hlekkir eru á öll þessi gagnasöfn nema það síðasttalda.

Risamálheildin er safn sem hefur að geyma 1,5 milljarð orða úr fjölbreyttum textum, einkum frá síðustu árum. Hægt er að leita í textunum á margvíslegan hátt, svo sem eftir málfræðilegri greiningu. Sama leitarviðmót er á safni íslenskra forntexta. Að auki má nefna Ritmálssafn Orða­bókar Háskólans með dæmum úr textum allt frá 1540, ÍSLEX – íslensk-norrænar orðabækur, Hugtakasafn Þýðingamiðstöðvar utanríkisráðuneytisins, Nýyrðavef Árnastofnunar, íslenskar ritreglur, og íslenska fornmálsorðabók með dönskum og enskum skýring­um. Öll framantalin gögn eru opin og ókeypis á netinu.

Auk þessa er Snara sem greiða þarf áskriftargjald fyrir. Þar er m.a. Íslensk orðabók, Íslensk samheitaorðabók,  Mergur málsins og orðabækur milli íslensku og ýmissa erlendra mála – dönsku, ensku, þýsku, frönsku, spænsku, ítölsku og pólsku. Til viðbótar má vísa á kver Ólafs Oddssonar, Gott mál; Pistla Jóns G. Friðjónssonar; og Ritgerðasmíð eftir Eirík Rögnvaldsson. Það er mikilvægt að vita um þessi hjálpargögn, læra að nota þau, og nýta sér þau reglulega. Kæruleysisleg umgengni við íslenskuna, hvort heldur er í ræðu eða riti, er engum til sóma.

4. Íslensk málrækt felst í því að rækta með sér jákvætt viðhorf til málsins og skilning á gildi þess fyrir okkur sjálf og málsamfélagið.

Íslendingar hafa yfirleitt haft mjög jákvætt viðhorf til móðurmálsins og oft er lögð áhersla á að það geri okkur að þjóð – sé réttlæting okkar fyrir sjálfstæði og grundvallarþáttur í sjálfsmynd þjóðarinnar. Í bókinni Íslenska þjóðríkið – uppruni og endimörk hefur Guðmundur Hálfdanarson haldið því fram að „náttúran sé að taka við af tungumálinu og menningunni sem helsta viðmið íslenskrar þjóðernisstefnu – eða mikilvægasta tákn þess sem gerir okkur að Íslendingum og greinir okkur frá öðrum þjóðum“.

Ekki eru þó allir sannfærðir um þetta, en hvað sem því líður virðist unga kynslóðin ekki líta á tungumálið sem jafnmikilvægan þátt í sjálfs­mynd sinni og þau sem eldri eru, og ýmsar vísbendingar eru um að hún hafi ekki jafnjákvætt viðhorf til málsins. Á þessu eru eflaust margar skýringar. Ein er sú að málfræðikennsla í grunn- og framhaldsskólum er ekki sérlega vel til þess fallin að auka áhuga á íslenskunni. Sama máli gegnir um áherslu samræmdra prófa á rétt mál og rangt, málfræðilega greiningu o.þ.h.

Önnur ástæða er alþjóðavæðingin. Ungt fólk nú á dögum sér allan heiminn sem leiksvið sitt – það vill geta lært, starfað og búið erlendis og veit að íslenskan gagnast því lítið utan Íslands. Ef ekki verður heldur hægt að nota málið alls staðar á Íslandi, og jafnvel ekki inni á heimilinu í samskiptum við stafræna aðstoðarmenn og önnur tölvustýrð tæki, er hætt við að unga kyn­slóðin missi trú á íslenskuna og gagnsemi hennar.

Í íslenskuhluta aðalnámskrár framhaldsskóla frá 1999 segir: „Með íslenskukennslu í framhaldsskólum skal stuðlað að því að nemendur öðlist jákvætt viðhorf til íslensku og kynnist áhrifamætti og margbreytileika málsins.“ Þetta er mikilvægt, því að í erlendum rannsóknum hefur verið sýnt fram á að viðhorf málnotenda til móðurmáls síns, ekki síst við­horf ungu kynslóðarinnar, ræður miklu um framtíðarhorfur málsins. Skeytingarleysi í garð íslenskunnar virðist því miður vera of útbreitt.

Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt hún sé höfð á eftir ensku á skiltum í Leifsstöð. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt auglýsingar í búðargluggum séu eingöngu á ensku. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt einhver fyrirtæki sendi starfsmönnum tölvupóst sem er eingöngu á ensku. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt fjöldi verslana auglýsi „Black Friday“, „Cyber Monday“ og „Singles Day“. En það sýnir, meðvitað eða ómeðvitað, ákveðið viðhorf til íslenskunnar – viðhorf sem smitar út frá sér og gerir meiri skaða en við áttum okkur á í fljótu bragði.

Gildi íslenskunnar fyrir okkur sjálf og íslenskt málsamfélag er ómetanlegt eins og hér hefur áður verið lýst. Ef unga kynslóðin missir trú á málinu og hættir að vera annt um það er það dauðadæmt. En dauðastríð íslenskunnar yrði langt og sársaukafullt, bæði fyrir málsamfélagið og okkur sem eigum hana að móðurmáli. Þess vegna þurfum við að leggja megináherslu á að skapa jákvætt viðhorf til íslenskunnar – sjá til þess að hún sé nothæf, og notuð, á öllum sviðum. Það er á ábyrgð okkar allra.

3. Íslensk málrækt felst í því að skilja að íslenska er ekki merkilegri eða dýrmætari en önnur tungumál – nema fyrir notendur hennar

Stundum er sagt að íslenska sé dýrmætasta eign þjóðarinnar og jafnvel heyrist sú skoðun að hún sé öðrum málum fremri á einhvern hátt. Árið 1926 flutti Sigurður Nordal prófessor erindi sem nefndist „Málfrelsi“ og birtist síðar í Lesbók Morgunblaðsins. Fyrsti hluti þess nefnist „Hverjir eru sjerstakir yfirburðir íslenskunnar“ og þar segir:

„Því má halda fram með rökum, að íslenskunni sje margt stórvel gefið. Hún er gagnorð og þróttmikil, ljós og skýr, svo að hún fellur vel að rökfastri hugsun. Málfræðin er torveld, og mikil tamning að læra hana. Orðaforðinn er geysimikill á sumum sviðum. Þá er hún og skemmra komin frá frumlindum sínum en flestar aðrar tungur. Orðin eru ekki jafnslitið gangsilfur og annars gerist, auðveldara að nema hugsun þá, er hefir mótað þau í öndverðu, og hún er oft furðu spakleg. Þetta og annað fleira, hljóðvörp, viðskeyti og samsetningar, veldur grósku í málinu. Á íslensku er kostur meiri ritsnildar en á flestum öðrum tungum, ný orð spretta upp af sjálfum sjer til þess að láta í ljós nýjar hugsanir, og virðast þó vera gömul. Þau hlaupa í skörðin, sem af einhverri tilviljun hafa staðið opin handa þeim.“

Íslenskan er líka beintenging okkar við sögu og menningu þjóðarinnar fyrr á tímum. Við njótum þeirra forréttinda umfram flestar aðrar þjóðir að geta tiltölulega auð­veld­lega lesið texta allar götur frá upphafi ritaldar fyrir 900 árum, án þess að þeir séu þýddir á nútímamál. Ef íslenskan tekur róttækum breytingum, eða hættir að vera lifandi tungumál, missum við ekki bara bein tengsl við Hávamál og Njálu, heldur líka við Íslenskan aðal og Íslandsklukkuna, Engla alheimsins og Kalda­ljós, og meira að segja Arnald og Yrsu. Þar með væri hið margrómaða samhengi í ís­lensk­um bókmenntum og menningu fokið út í veður og vind.

Þetta þýðir samt ekki að íslenskan sé eitthvað betri eða merkilegri en önnur tungumál. „Íslenskan er eins og við öll vitum, móðurmálið okkar og það ber okkur að varðveita hverja stund. En við eigum líka að bera virðingu fyrir öllum erlendum tungumálum og skilja að þau eru jafn dýrmæt og íslenskan er okkur“ er haft eftir  Vigdísi Finnbogadóttur, og í framhaldi af því sem Sigurður Nordal skrifaði um kosti íslenskunnar og vitnað er til hér að framan sagði hann: „En svo er um móðurmálið sem sumt annað, sem nákomnast er manni, að hverjum þykir sinn fugl fagur. Ef aðrar þjóðir færi að telja fram kosti sinna tungna, mætti íslenskan vara sig.“

Þetta er grundvallaratriði. Íslenskan er dýrmætasta mál í heimi fyrir okkur sem eigum hana að móðurmáli. Hún er hluti af okkur sjálfum, útrás fyrir tilfinningar okkar – ást og gleði, hatur og reiði, sorg og hryggð, vonir og þrár – en líka tæki okkar til sköpunar, miðlunar og frjórrar hugsunar. Tungumál sem við tileinkum okkur á máltökuskeiði, móður­mál okkar, er einkaeign okkar jafnframt því að vera sam­eign alls málsamfélagsins og í vissum skilningi alls mannkyns. Við berum ábyrgð á velferð þess – gagnvart málsamfélaginu og öllu mannkyni, en fyrst og fremst gagnvart okkur sjálfum.

2. Íslensk málrækt felst í því að gæta þess að umhyggja fyrir íslenskunni snúist ekki upp í þjóðrembu og andstöðu við önnur tungumál

Það er alkunna að tungumálið lék eitt aðalhlutverkið í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Allt frá upphafi baráttunnar snemma á 19. öld var áhersla lögð á íslenskuna og mikilvægi hennar fyrir íslenskt þjóðerni og þjóðarvitund, og iðulega var sett samasemmerki milli hnignunar tungumálsins og dvínandi þjóðerniskenndar. En þótt áhersla væri lögð á endurreisn tungunnar og hreinsun af dönskum áhrifum í tengslum við eflingu þjóðerniskenndar og baráttu fyrir auknum réttindum Íslendinga á 19. öld var bar­áttan einkum háð innanlands en ekki við dönsk stjórnvöld.

Á seinni hluta 19. aldar var verið að draga skarpari landamæri en áður víða um Evrópu og þjóð­ríki í nútímaskilningi voru að verða til. Víða lentu þá innan sama ríkis hópar og þjóðarbrot sem töluðu mismunandi tungumál. Til að tryggja einingu ríkisins lögðu stjórnvöld iðu­lega áherslu á eitt ríkismál, og bönnuðu jafnvel notkun annarra tungumála innan ríkisins. En dönsk stjórnvöld virðast aldrei hafa gert miklar tilraunir til að þröngva dönsku upp á Íslendinga.

Þvert á móti – allt frá 17. öld voru gefnar út ýmsar tilskipanir og konungsbréf sem ýmist heimiluðu eða mæltu fyrir um notkun íslensku á ýmsum sviðum stjórnsýslunnar. Öfugt við marga aðra minnihlutahópa innan ríkja þurftu Íslendingar því ekki að berjast sérstaklega fyrir því að fá að nota móðurmál sitt á flestum sviðum. Tungumálið var hins vegar sameiningartákn, réttlæting Íslend­inga fyrir sérstöðu sinni og ekki síst notað til að leiða Íslendingum sjálfum fyrir sjónir hver sú sérstaða væri. Víða í Evrópu var tungumálið vígvöllur baráttunnar – á Íslandi var það vopnið.

Það er eðlilegt og sjálfsagt að vilja veg íslenskunnar sem mestan. En stundum hefur umræða um hana borið keim af öfgafullri þjóðernisstefnu og hreinleiki málsins jafnvel verið tengdur hreinleika kynstofnsins. Á þessu örlaði á uppgangstíma nasismans á fjórða áratug síðustu aldar og svipaðar raddir hafa stöku sinnum heyrst á síðustu árum, einkum hjá forvígismönnum Íslensku þjóðfylkingarinnar.

En það er líka stutt frá áherslu á íslenska þjóðmenningu yfir í hugmyndir um yfirburði íslenskunnar yfir önnur tungumál. Slíkt má ekki viðgangast. Umhyggja fyrir íslenskunni er heilbrigð þjóðrækni sem við megum ekki láta víkja fyrir þjóðrembu, því að eins og Guðni Th. Jóhannesson hefur sagt „er þjóðrækni til fyrirmyndar en þjóðremba alls ekki. Hún felur í sér gorgeir og þótta í garð annarra, dramb og yfirlæti. Þjóðremba elur á óvild, þjóðrækni snýst um umburðarlyndi, víðsýni og náungakærleik“.

Um þessar mundir er mikið rætt um aukna enskunotkun á Íslandi og hugsanleg ensk áhrif á íslenskuna. Þessi umræða eru eðlileg og nauðsynleg en mikilvægt er að hún snúist ekki upp í andstöðu við ensku eða erlend mál yfirleitt. Enskan er ekki óvinurinn þótt því sé stundum haldið fram. Enskan er alþjóðamál sem er mikilvægt að hafa á valdi sínu og það er gott að börn og unglingar læri hana sem best. En hún má hins vegar ekki valta yfir íslenskuna. Það er á okkar ábyrgð að svo verði ekki.

1. Íslensk málrækt felst í því að hafa í huga að í hverju tungumáli felast menningarverðmæti og við berum ábyrgð á framtíð íslenskunnar.

Talið er að um sjö þúsund tungumál séu nú töluð í heiminum. Rúm 40% þeirra, tæp þrjú þúsund, eru talin í útrýmingarhættu og tvö þúsund af þeim eru töluð af færri en þúsund manns. UNESCO áætlar að meira en helmingur þeirra tungumála sem nú eru töluð muni deyja út fyrir lok þessarar aldar og hefur sett fram áætlun um tungumál í hættu (Endangered Language Programme) til að stuðla að varðveislu sem flestra mála vegna þess að í öllum þessum tungumálum felast ómetanleg menningarverðmæti.

Sérhvert tungumál er einstakt – orðaforði þess, setningagerð og hljóðkerfi er frábrugðið öllum öðrum tungumálum, merkingar­blæbrigðin sem það getur tjáð geyma reynslu kynslóðanna og eru önnur en í öðrum málum. Tungumál sem deyr er að eilífu glatað – þótt við höfum um það miklar ritheimildir og upptökur, sem sjaldnast er (og slík gögn eru forgengileg eins og sannaðist átakanlega í bruna þjóðminjasafns Brasilíu haustið 2018), verður það aldrei endurvakið í sömu mynd því að tungumál lærist ekki til hlítar nema berast frá manni til manns – frá foreldrum til barna.

Samkvæmt mælikvarða UNESCO um lífvænleik tungumála er íslenska í fimmta og efsta styrkleikaflokki og er örugg (safe). Kvarði UNESCO byggist á nokkrum mælistikum og hingað til hefur verið talið ótvírætt að íslenska sé í efsta þrepi á þeim öllum. Til að komast í efsta þrepið þarf málið að vera notað af öllum aldurshópum, frá börnum og upp úr; vera notað af öllum íbúum málsvæðisins; vera notað á öllum sviðum og til allra þarfa; aðlagast nýjum notkunarsviðum; og eiga sér ritmál, rithefð, mállýsingar, orðabækur, bókmenntir og fjölmiðla, og ritmálið þarf að vera notað í stjórnsýslu og menntun.

En ef til vill er ekki lengur alveg ljóst að íslenska nái efsta þrepi samkvæmt öllum viðmiðum. Utanaðkomandi áreiti á tungumálið hefur stóraukist á síðasta áratug, bæði af völdum þjóð­félags­breytinga og tæknibreytinga. Þeim íbúum landsins sem ekki tala íslensku fer t.d. ört fjölg­andi, og enskunotkun fer vaxandi á ýmsum sviðum, t.d. í ferðaþjónustu, háskólakennslu, viðskiptalífinu og víðar. Jafnframt hafa komið fram vangaveltur um hugsanlega truflun á máltöku vegna ónógrar íslensku í málumhverfinu. Þá gæti alþjóðavæðingin haft áhrif á viðhorf málnotenda til íslenskunnar og valdið þannig auknum þrýstingi á hana.

Þar að auki er ekki víst að þessi viðmið dugi lengur til að mæla lífvænleik tungumála í því stafræna þjóðfélagi sem við búum nú í. Áhrif tungumála hvers á annað berast nú ekki eingöngu gegnum sambýli í raunheiminum, heldur ekki síður gegnum stafrænt málsambýli – net- og snjalltækjanotkun, áhorf á efni á erlendum efnis- og streymisveitum eins og YouTube og Netflix, spilun tölvuleikja á ensku o.fl., og langtímaáhrif þessara þátta eru óljós. Eitt er þó alveg ljóst: Það er okkar að sjá til þess að íslenskan lifi. Ef málnotendur hafa ekki áhuga á því að halda í málið og þar með þau menningarverðmæti sem það geymir er það dauðadæmt. Ábyrgðin er okkar.