Eiríkur Rögnvaldsson

Meðal þess sem oftast eru gerðar athugasemdir við í málfarsþáttum er notkun atviksorðsins erlendis. Það hefur lengi verið kennt að það geti einungis táknað kyrrstöðu, dvöl á stað, en ekki hreyfingu, ferð til staðar. Í Málfarsbankanum segir: „Atviksorðið erlendis merkir: í útlöndum. Það er því eðlilegt að segja dveljast erlendis en aftur á móti ekki „erlendis frá“ og „fara erlendis“. Gísli Jónsson amaðist líka margsinnis við þessu í íslenskuþáttum sínum í Morgunblaðinu. En á hverju byggist þessi regla?

Í fornu máli var orðið notað bæði um dvöl og hreyfingu eins og dæmi forníslensku orðabókarinnar sýna glöggt. Flest af elstu dæmum Ritmálssafns Orðabókar Háskólans um orðið, frá 18. og 19. öld, sýna líka sambandið fara erlendis. Á tímarit.is má finna á þriðja þúsund dæma um fara erlendis og á þriðja tug þúsunda dæma um erlendis frá, allt frá því snemma á 19. öld til þessa dags.  Ekki minni maður en Jónas Hallgrímsson skrifar í minningargrein um Tómas Sæmundsson í Fjölni: „Enn er herra Steingrímur varð að fara erlendis vetrarlángt að taka biskupsvígslu í Danmörku, kom hann Tómasi í Bessastaða-skóla.“

Ég veit ekki hvenær eða hvers vegna farið var að amast við því að nota erlendis í hreyfingarmerkingu. Elsta dæmi sem ég finn um það í fljótu bragði er í Alþýðublaðinu 1976, þar sem Guðni Kolbeinsson skrifar: „Orðið erlendis er staðaratviksorð sem felur í sér dvöl en ekki hreyfingu. Því telst rangt að tala um að fara erlendis eða senda einhvern erlendis. Hægt er að dveljast erlendis, fara utan eða til útlanda, og á sama hátt senda einhvern utan eða til útlanda.“ Ég þykist samt viss um að andstaðan við þessa notkun erlendis eigi sér miklu lengri sögu. En á hverju byggist hún?

Ég hef séð það tilfært sem rök gegn hreyfingarmerkingu erlendis að atviksorð sem enda á -is tákni venjulega dvöl á stað en ekki hreyfingu til staðar. Það kann að vera algengast en er þó ekki algilt – við segjum t.d. falla útbyrðis og ganga afsíðis þar sem augljóslega er um hreyfingu að ræða. Ég hef líka séð því haldið fram að eitt og sama -is-orðið geti ekki merkt bæði dvöl á stað og hreyfingu til staðar. Það er ekki heldur rétt – við getum talað um sjóinn umhverfis Ísland þar sem um kyrrstöðu er að ræða en einnig siglingu umhverfis Ísland þar sem um hreyfingu er að ræða. Sama máli gegnir um hið gamla en sjaldgæfa orð umkringis.

Rökin fyrir því að erlendis merki ekki 'til útlanda' er því ekki hægt að sækja til málsögunnar – orðið hefur getað haft þessa merkingu allar götur síðan á 13. öld. Rökin geta ekki heldur byggst á málvenju – það er augljóst að orðið merkir 'til útlanda' í máli mikils fjölda fólks eins og sést á dæmum á tímarit.is, og ekki síður af því hversu oft eru gerðar athugasemdir við að fólk noti orðið í þessari merkingu. Og rökin er ekki heldur hægt að sækja til orðmyndunarinnar – fordæmi eru fyrir því að -is-orð merki bæði dvöl og hreyfingu.

Notkun erlendis í merkingunni 'til útlanda' getur ekki heldur valdið misskilningi því að sögnin sem atviksorðið stendur með sker alltaf úr um það hvort um dvalar- eða hreyfingarmerkingu sé að ræða. Ég sé ekki betur en einu rökin gegn því að nota orðið í hreyfingarmerkingunni séu þau að það hefur verið kennt undanfarna áratugi að það sé rangt. En eru það nægileg rök?

Því er oft haldið fram að það sé „órökrétt“ – og þar af leiðandi rangt –að tala um að opna hurðina og loka hurðinni vegna þess að hurðin sé ekki op, heldur fleki sem er notaður til að loka dyrum. Í Málfarsbankanum er sagt „eðlilegt að tala um að opna og loka dyrunum sem maður fer inn um (eins og talað er um að opna og loka gati eða opi). Síður skyldi segja: „opna hurðina, loka hurðinni“. Það er þó ljóst að þegar í fornu máli var talað um að opna, loka og lúka upp/aftur hurðum.

Í Eyrbyggju segir „Hurðin var opin en heimakona ein var í dyrunum“, í Sturlungu segir „Hann skyldi geyma að hurðir væru opnar ef þeir Þorvarður kæmu þar um nóttina“, í Laxdælu segir „hér hafa hurðir verið loknar eftir þessum manni“ og „Þeir lúka aftur hurðina og taka vopn sín“ og svo mætti lengi telja. Mikill fjöldi dæma um opna/loka hurð er líka á tímarit.is, frá 19. öld og allar götur síðan. Einnig má nefna dæmi úr bókmenntum – „Opnar Öngull hurð“ kvað Hannes Pétursson í kvæðinu „Í Grettisbúri“.

Í ýmsum orðasamböndum sem þykja góð og gild mætti líka halda því fram að notkun orðanna hurð og dyr sé ekki „rökrétt“. Það er talað um að berja á dyr eða berja að dyrum enda þótt venjulega sé barið á hurðina, ekki dyrnar. Eins er talað um að drepa á dyr og knýja dyra – þótt í Grettis sögu segi Illugi reyndar „Knýr Hösmagi hurð bróðir“. Málfarsbankinn segir líka „Bæði er hægt að læsa hurð og læsa dyrum enda er lás á hvorutveggja“ – sem fer reyndar eftir því hvernig lás er skilgreindur.

Sagnirnar opna og loka fela vitanlega í sér hreyfingu eða breytingu á ástandi, og það er óneitanlega staða hurðarinnar sem breytist en ekki dyranna. Þess vegna er ekki augljóst að einhver rökleysa felist í því að nota hurð í þessum samböndum. En það er mjög athyglisvert að skoða muninn á loka og opna í þessu samhengi í tveimur gríðarstórum textasöfnum – tímarit.is og Risamálheildinni. Sé aðeins litið á ótvíræðar sagnmyndir kemur í ljós að hlutfall dæma um hurð með loka er 38-39%, en talsvert lægra með opna, eða kringum 26-27%.

Það er sem sé talsvert algengara hlutfallslega að tala um að loka hurð en opna hurð, og merkilegt að hlutföllin eru nánast þau sömu í báðum söfnunum þótt textarnir á tímarit.is spanni 200 ár en Risamálheildin taki aðallega til texta frá 21. öld. En munurinn á loka og opna er athyglisverður og ég hef á tilfinningunni að hann sé ekki tilviljun. Þegar þarf að loka er hurðin og hreyfing hennar meira í fókus en þegar þarf að opna beinist athyglin meira að dyrunum.

Þetta styrkist enn frekar þegar skoðuð eru dæmi með lýsingarorði, lokuð/opin hurð og lokaðar/opnar dyr. Það eru sárafá dæmi um hurð í slíkum samböndum – um eða innan við 4% af heildinni. Þar er um kyrrstöðu að ræða, verið að lýsa ástandi en ekki hreyfingu. Vegna þess að hreyfingin virðist vera forsenda þeirrar tilhneigingar að nota hurð fremur en dyr með loka og opna er eðlilegt að þeirrar tilhneigingar gæti lítið þegar hreyfingin er ekki til staðar.

Merkingarleg skil dyra og hurðar hafa því alltaf verið óskýr og orðin löngum getað komið hvort í annars stað í ýmsum samböndum. Það er því engin furða að upp komi dæmi eins og standa í hurðinni, ganga út um hurðina o.fl. Ég mæli samt ekki með slíkum dæmum og fyndist æskilegt að halda sig við að tala um dyr í þeim. Hins vegar finnst mér alveg einboðið að opna hurðina og loka hurðinni sé talið gott og gilt mál.

Orðið fótur er vitanlega karlkynsorð og aldrei neitt annað – í eintölu. Fleirtalan, fætur, er hins vegar iðulega höfð í kvenkyni – fæturnar. Þetta er ekki nýtt – dæmi eru um kvenkynið a.m.k. frá 16. öld. Á tímarit.is má sjá að myndin fæturnar hefur verið algeng síðan seint á 19. öld þótt dæmum um hana hafi heldur fækkað á síðustu áratugum ef eitthvað er. Þar er líka fjöldi dæma um báðar fætur allt frá miðri 19. öld. Lengi hefur verið barist gegn þessari breytingu; „má óhætt fullyrða, að fyrr megi misþyrma málinu, en svo langt sé gengið“ segir í blaði frá 1939. En hvernig má skýra hana?

Endingin -ur í nefnifalli fleirtölu er langalgengust í kvenkyni – einkennir stærsta beygingarflokk kvenkynsorða, veiku beyginguna, t.d. saga – sögur, kona – konur, vika – vikur o.s.frv. Það er sennilegt að kvenkynið á fætur megi m.a. rekja til áhrifa þessara orða. Við það bætist að hljóðavíxlin ó-æ eru hliðstæð því sem er í kvenkynsorðum eins og bók – bækur, nótt – nætur, brók – brækur o.fl. Enn má nefna að oft er í sömu andrá minnst á hendur og fætur, og hönd er auðvitað kvenkynsorð. Það er því ýmislegt sem getur haft áhrif í þá átt að málnotendum finnist fætur vera kvenkyn.

En þótt orðið fótur sé oftast notað sem dæmi um karlkynsorð sem stundum verði kvenkyns í fleirtölu fer því fjarri að þetta sé eina orðið sem svo er háttað um. Sömu tilhneigingar gætir hjá ýmsum öðrum karlkynsorðum sem enda á -ur í nefnifalli fleirtölu – fingur, bændur, og svo orðum sem dregin eru af lýsingarhætti nútíðar; nemendur, eigendur o.fl. Á tímarit.is er hægt að finna allmörg dæmi um fingurnar, bændurnar, nemendurnar, eigendurnar o.s.frv. – allt frá 19. öld til þessa dags. Málnotendur virðast því tengja fleirtöluna -ur við kvenkyn eins og áður er nefnt, en við það bætist að þolfall fleirtölu í karlkynsorðum með -ur-fleirtölu er eins og nefnifallið, og það er einkenni kvenkynsorða, en þekkist ekki í öðrum karlkynsorðum en þessum.

Vissulega má það virðast undarlegt að orð skipti um kyn eftir því í hvaða tölu þau standa. Þess eru þó dæmi að slíkt sé viðurkennt og þyki eðlilegt mál. Þekktasta dæmið er foreldri, sem er hvorugkynsorð í eintölu, en fleirtalan foreldrar er karlkyns. Ég minnist þess ekki að hafa nokkurn tíma heyrt eintöluna notaða í mínu ungdæmi, þótt hún hafi vissulega verið til þegar í fornu máli og eitthvað notuð alla tíð samkvæmt tímarit.is (fram um miðja 20. öld reyndar langmest í vesturíslensku blöðunum). En með ýmsum þjóðfélagsbreytingum á seinni hluta 20. aldar jókst þörfin á að tala um annað foreldra án þess að tilgreina föður eða móður, og þá margfaldaðist notkun eintölunnar foreldri.

Annað dæmi er orðið fræði. Það er vissulega gefið upp sem tvö orð í orðabókum – annars vegar kvenkynsorðið fræði sem er sagt bara til í eintölu (málfræði, stærðfræði) og hins vegar hvorugkynsorðið fræði sem er sagt bara til í fleirtölu (íslensk fræði, kristin fræði). Merkingin er þó nánast sú sama, og ég sé því enga ástæðu til annars en líta á þetta sem eitt og sama orðið sem skipti um kyn eftir tölu. Er nokkuð að því að fætur geri það líka?

Iðulega má sjá, jafnvel í vönduðu máli, dæmi eins og vegna lagningu, til byggingu, drottningunnar o.s.frv. í stað vegna lagningar, til byggingar, drottningarinnar. Því er oft haldið fram að þetta sé nýleg tilhneiging og það hélt ég til skamms tíma. En þetta má rekja meira en öld aftur í tímann, eins og sést ef leitað er að t.d. til byggingu og vegna byggingu á tímarit.is. Þar má finna hátt í þúsund dæmi um þessi sambönd, það elsta frá 1895 – og er þar þó um að ræða texta sem er að mestu leyti prófarkalesinn.

Ástæður þessarar breytingar eru sennilega fleiri en ein. Eitt er það að langflest kvenkynsorð hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu – annaðhvort eru nefnifall, þolfall og þágufall eins en eignarfall öðruvísi (sterk beyging, mynd – mynd – mynd – myndar) eða nefnifall er sér á báti en þolfall, þágufall og eignarfall eins (veik beyging, saga – sögu – sögu – sögu). (Nokkur kvenkynsorð sem enda á -i hafa sömu mynd í öllum föllum, svo sem gleði, en þau skipta ekki máli hér.)

Orð sem enda á -ing hafa hins vegar þrjár mismunandi myndir í eintölu (bygging – byggingu – byggingu – byggingar). Auk þeirra eru það einkum kvennanöfn sem hafa þrjár myndir, en sum þeirra hafa líka tilhneigingu til að laga eignarfallið að þolfalli og þágufalli (til Björgu í stað til Bjargar). Ef eignarfallið fær sömu mynd og þolfall og þágufall laga -ing-orðin sig að því almenna einkenni kvenkynsorða að hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu og því má segja að þannig falli þau betur að málkerfinu.

En fleira kemur til. Langflest orð sem hafa -u í þolfalli og þágufalli hafa það líka í eignarfalli (veika beygingin, saga, eins og nefnt er að framan). Með því að taka upp -u í eignarfalli laga -ing-orðin sig að því mynstri. Eignarfall er líka langsjaldgæfasta fallið og því viðkvæmt fyrir áhrifum frá öðrum beygingarmyndum. Þegar allt þetta leggst saman þarf ekki að undrast að -ing-orðin hafi tilhneigingu til að fá -u-endingu í eignarfalli í stað -ar.

Fyrir 30 árum eða svo heyrði ég í útvarpi tilkynningu frá Vegagerðinni um að tiltekinn vegur yrði lokaður „vegna lagningu klæðningar“. Þarna komu saman tvö -ing-orð sem bæði standa í eignarfalli, og bæði ættu því að fá -ar-endingu samkvæmt hefð – en annað þeirra fékk -u-endingu í staðinn. Þótt ég sé alinn upp við -ar-eignarfall og hafi enga tilhneigingu til að setja -u í staðinn finnst mér þetta hljóma mun betur en „rétta“ útgáfan, vegna lagningar klæðningar. Hins vegar gæti ég ómögulega haft -u á báðum stöðum, þ.e. vegna lagningu klæðningu, og ekki heldur víxlað endingum, vegna lagningar klæðningu.

Þótt auðvelt sé að skýra þessa tilhneigingu þýðir það ekki endilega að við eigum að láta hana hafa sinn gang – það verður hver að meta fyrir sig. En hún raskar grundvelli beygingakerfisins ekki að neinu leyti – orðin sem um er að ræða halda áfram að beygjast, bara örlítið öðruvísi en áður. Ekki er heldur um það að ræða að beygingarending sé að hverfa úr málinu því að -ar-ending í eignarfalli kvenkynsorða stendur styrkum fótum eftir sem áður. Mér finnst þetta satt að segja frekar meinlaus breyting.

Í Málvöndunarþættinum á Facebook var eitt sinn vakin athygli á frétt í Morgunblaðinu þar sem stóð í fyrirsögn „Njóta fullkomins skilnings hvort annars“, og í fréttinni sjálfri „hvort þau hafi eitthvað náð að fylgjast með árangri hvort annars um helgina“. Það hefur verið kennt að í þessu sambandi eigi hvor að standa í sama falli (nefnifalli í þessu tilviki) og frumlag setningarinnar (þau, sem reyndar er sleppt í fyrra dæminu eins og algengt er í fyrirsögnum) en annar í eignarfalli þegar það stýrist af nafn­orði eins og í báðum þessum tilvikum (skilnings í fyrra dæminu, árangri í því seinna).

Samkvæmt þessu er sambandið rétt notað í báðum dæmunum, en höfundur innleggsins taldi það ranglega notað – og var sannarlega vorkunn, því að annars konar notkun þess er mjög útbreidd. Iðulega er hvor látið sam­beygjast annar í stað þess að sambeygjast frumlaginu – dæmin hér að ofan eru þá skilnings hvors annars og árangri hvors annars. Sama gildir um önnur afbrigði þessa sambands – oft er sagt t.d. þeim líkar vel við hvort ann­að í stað hvoru við annað, þeir hata hvorn annan í stað hvor annan, þeim er hlýtt til hvors annars í stað hvoru til annars, o.s.frv.

Þetta er engin nýjung. Dæmi er um „ranga“ notkun þessa sambands í Eintali sálarinnar sem Arngrímur Jónsson lærði þýddi í lok 16. aldar – „heldur veit oss að vér elskum hvörn annan svo vér blífum í þér og þín elska sé fullkomin í oss“. Um og eftir miðja 19. öld fara að sjást dæmi á stangli en fer mjög fjölgandi þegar kemur fram á 20. öld, einkum eftir miðja öldina, samkvæmt rannsókn sem Dagbjört Guðmunds­dóttir málfræðingur gerði í BA-ritgerð sinni. Á tímarit.is fann hún hátt á áttunda þúsund dæmi frá 20. öld um „ranga“ notkun þessa sambands – þrátt fyrir að blöð og tímarit hafi yfir­leitt verið prófarkalesin á þeim tíma.

Breytingar á þessu sambandi eru í sjálfu sér mjög skiljan­legar vegna þess að hvor / hver rýfur venjuleg tengsl orða. Í samböndum eins og tala um og líka við mynda sögn og forsetning merkingarlega heild sem hv-orðið rýfur þegar sagt er tala hvor / hver um annan og líka hvorum / hverjum við annan. Til að koma í veg fyrir það rof og halda þessari heild er hv-orðið fært aftur fyrir forsetninguna. En þar með eru tengsl for­setn­ingarinnar og andlags hennar rofin og því er eðlilegt að málnotendur fari að skynja hv-orðið sem andlag og láti það sambeygjast raunverulega andlag­inu — tala um hvorn / hvern annan og líka við hvorn / hvern annan. Sama gerist þar sem annar er andlag sagnar, eins og í aðstoða hvor / hver annan og hjálpa hvor / hver öðrum — þar rýfur hv-orðið tengsl sagnar og andlags sem leiðir til þess að það er túlkað sem hluti andlagsins, aðstoða hvorn / hvern annan og hjálpa hvorum / hverjum öðrum.

Af nærri 40 ára kennslu­reynslu tel ég mig geta fullyrt að verulegur hluti fólks notar þetta samband ekki í samræmi við það sem kennt hefur verið. Þetta staðfestist í viðamikilli rannsókn á stöðu ís­lensk­unnar sem við Sigríður Sigurjónsdóttir prófessor stóðum fyrir. Þar var fólk á öllum aldri beðið að leggja mat á ýmsar setningar, þar á meðal þeim líkar vel hvorum við annan sem hefur verið talið rétt og þeim líkar vel við hvorn annan sem hefur verið talið rangt. Verulegur hluti fólks í öllum aldurshópum, frá 13 ára og upp úr, taldi að fyrri setningin, sú „rétta“, væri annaðhvort „mjög óeðli­leg“ eða „frekar óeðlileg“. Fólk sem taldi að hún væri „mjög eðlileg“ eða „frekar eðlileg“ var í minnihluta í flestum aldurshópum.

Aftur á móti taldi yfirgnæfandi meirihluti fólks í öllum ald­urs­hópum að seinni setningin, sú „ranga“, væri annað­hvort „mjög eðlileg“ eða „frekar eðlileg“, en mjög fáum fannst hún „mjög óeðlileg“ eða „frekar óeðli­leg“.Vegna þess hve munur aldurshópa er lítill er ekki hægt að kenna ungu kynslóðinni um þessa málbreytingu – og ekki er heldur hægt að skella skuldinni á hrakandi íslensku­kennslu. Þetta er einfaldlega málbreyting sem á sér gaml­ar rætur og er orðin svo útbreidd að óhætt er að fullyrða að mikill meirihluti landsmanna sé alinn upp við „ranga“ notkun sambandsins og hafi tileinkað sér hana á mál­töku­skeiði.

Baráttan gegn þessari breytingu er augljóslega löngu töp­uð og mér finnst ekkert vit í að halda henni áfram. Það tákn­ar auðvitað ekki að dæmin úr frétt Morgunblaðsins sem nefnd voru í upphafi eigi að hætta að teljast rétt, en verði röng í staðinn. Þetta eiga einfaldlega að vera tvö jafn­gild og jafnrétthá afbrigði. Það er ekkert að því. Tungu­málið þarf ekki alltaf að vera annaðhvort – eða; það má líka stundum vera bæði – og.