Í Málvöndunarþættinum var í dag bent á að í auglýsingu í Morgunblaðinu stæði „eiga miklar þakkir skyldar“ og spurt hvort þetta væri nýtt og komið til að vera. Því er til að svara að þetta er fjarri því að vera nýtt. Á tímarit.is eru 1750 dæmi um þakkir skyldar, það elsta í Nýjum félagsritum 1841: „eiga þeir kammerráð Melsteð og Bjarni amtmaður Thórarensen enar mestu þakkir skyldar af landsmönnum.“ Í Málfarsbankanum segir: „Frekar er mælt með því að segja eiga þakkir skildar en eiga þakkir skilið enda þótt hið síðarnefnda sé einnig tækt.“ Þarna er sem sé mælt með myndinni skildar með i, en myndin skyldar með y ekki nefnd. Látum hana bíða í bili en skoðum aðeins þá tvo kosti sem Málfarsbankinn nefnir.

Um sambandið sem Málfarsbankinn mælir með, eiga þakkir skildar, er hátt á sjötta þúsund dæma á tímarit.is, það elsta í Skírni 1848: „og þessi viðleitni er það, sem Konáll á hvað mestar þakkir skildar fyrir af Írlendingum.“ Þarna er lýsingarorðið (eða lýsingarhátturinn) skilinn látið sambeygjast þakkir og standa í fleirtölu, og þolfalli sem stýrist af sögninni eiga. Orðaröðin er óvenjuleg, lýsingarorðið á eftir nafnorðinu, en það er ekki óalgengt í föstum orðasamböndum – og raunar er einnig hægt að segja eiga skildar þakkir þótt það sé miklu sjaldgæfara, aðeins 86 dæmi á tímarit.is. Þetta má t.d. bera saman við dæmi eins og eiga þrjá kílómetra ófarna þar sem lýsingarorðið ófarinn stendur í þolfalli fleirtölu og sambeygist þrjá kílómetra.

En þótt skilinn sé þarna væntanlega komið af sögninni skilja eru merkingarleg tengsl við hana ekki augljós, og sambandið eiga skilið er yfirleitt skýrt sérstaklega í orðabókum. Þess vegna er eðlilegt að málnotendur skynji skilið ekki sem lýsingarorð sem eigi að sambeygjast þakkir heldur sem fast form, eins konar sagnbót sem ekki sambeygist neinu heldur er alltaf óbreytt. Þetta má bera saman við breytingu sem varð í fornu máli þegar beygðum lýsingarhætti eins og í hann hafði vísu orta var skipt út fyrir sagnbót eins og í hann hafði ort vísu. Á sjöunda þúsund dæmi eru um þakkir skilið á tímarit.is, það elsta í Skírni 1845: „og ættu þeir fyrir það miklar þakkir skilið“. Röðin skilið þakkir er einnig til en mun sjaldgæfari – 332 dæmi á tímarit.is.

Komum þá aftur að dæminu þakkir skyldar. Venjulega er litið svo á að munurinn á þakkir skildar og þakkir skyldar sé eingöngu stafsetningarmunur – í seinna dæminu sé y ranglega ritað fyrir i. En sama villa er nánast aldrei gerð í þakkir skylið – um það eru aðeins átta dæmi á tímarit.is, móti 1750 um þakkir skyldar. Það hlýtur því að vera eitthvað í myndinni skildar sem veldur því að málnotendum finnst eðlilegt að rita skyldar. Trúlegt er að þetta sé tengt við þakkarskuld í huga margra – við vitum að u og y skiptast oft á í skyldum orðum. Lýsingarorðið skyldur getur líka merkt 'skyldugur' þannig að hugsanlegt er að málnotendur skilji sambandið svo að skylt sé að þakka einhverjum. Slík merkingartengsl eru nærtækari en við skilinn.

Afbrigðin eiga þakkir skilið, eiga þakkir skildar og eiga þakkir skyldar virðast vera álíka gömul – koma öll fram laust fyrir miðja nítjándu öld samkvæmt tímarit.is. Eins og áður segir eru aðeins tvö þau fyrrnefndu viðurkennd og það fyrstnefnda þó talið síðra, en það síðastnefnda hins vegar talið rangt ritað, þrátt fyrir að það sé algengt og eigi sér álíka langa hefð og hin. Þar að auki má vel halda því fram að það liggi beinna við merkingarlega séð að tengja sambandið eiga þakkir skildar/skyldar við skyldur en skilinn. Þótt sú tenging sé væntanlega ekki í samræmi við upprunann þýðir það ekki endilega að ástæða sé til að hafna henni. Mér finnst engin ástæða til annars en viðurkenna eiga þakkir skyldar til jafns við hin afbrigðin.

Ég hugsa að við þekkjum öll einhver dæmi um orð eða orðasambönd sem eru eingöngu notuð innan ákveðinnar fjölskyldu, vinahóps eða vinnustaðar. Þetta geta verið hnyttin orð úr barnamáli, oft byggð á misskilningi barna sem eru að tileinka sér málið; skemmtileg mismæli; vísvitandi afbakanir; óvænt, sérkennileg eða fyndin tilsvör; erlendar slettur o.fl., sem eru þá notuð í tíma og ótíma innan viðkomandi hóps en eru óþekkt og oft óskiljanleg utan hans. Stöku sinnum komast slík orð og orðasambönd inn í almennt mál, sérstaklega ef þau þjóna einhverju hlutverki sem almenna málið sinnir ekki sem skyldi. En oftast hverfa þau samt og skilja ekki eftir sig neinar menjar þegar hópurinn sem notar þau líður undir lok af einhverjum ástæðum.

Orðið húsgerska sem er leitt af húsagarður hefur verið notað um mál af þessu tagi – ég held að það sé komið frá Baldri Jónssyni prófessor. Það var líka kallað lóðarmál í bókarkafla sem Halldór Halldórsson prófessor skrifaði um sérstakt málfar í tengdafjölskyldu sinni og er eitt af því fáa sem til er á prenti um þetta. Það væri mjög forvitnilegt að vita meira um málnotkun af þessu tagi en henni hefur sáralítið verið sinnt af málfræðingum. Þetta er hluti tungumálsins sem þykir líklega léttvægur og ekki málfræðilega áhugaverður – en þannig var líka litið á barnamál og mismæli áður fyrr þótt nú sé vitað að hvort tveggja getur fært okkur ómetanlega vitneskju um eðli tungumálsins. En fyrir skorti á lýsingum á þessu málfari eru eflaust ýmsar ástæður.

Ein er sú að þetta er óformlegt mál og hefur þótt léttvægt, og íslenskar mállýsingar hafa byggst að miklu leyti á fremur formlegu málsniði. Önnur ástæða er sú að þetta er undantekningarlítið eingöngu talmál sem ekki kemst á prent, og því litlar heimildir um það að hafa nema vera beinlínis þátttakandi í þeim hópi þar sem þetta er notað. Þriðja ástæðan er sú að vegna þess að þetta málfar er yfirleitt bundið við litla hópa er engin almenn lýsing möguleg, heldur verður að lýsa orðanotkun innan hvers hóps sérstaklega. Af þessum ástæðum vitum við ákaflega lítið um slíkt málfar og getum ekkert sagt um almenn einkenni þess – hvað sé sameiginlegt og hvað ólíkt. Það væri sannarlega verðugt viðfangsefni málfræðinga að bæta eitthvað úr því.

Ein algengasta klisja í máli fólks sem tekur þátt í opinberri umræðu um þessar mundir er að ekki fari saman hljóð og mynd hjá einhverjum öðrum. Áður hefði verið sagt að ekki færu saman orð og gerðir eða orð og athafnir en líkingin er augljós og auðskilin. Þetta orðasamband hefur verið notað í bókstaflegri merkingu í a.m.k. fimmtíu ár, frá því skömmu eftir að farið var að gera sjónvarpsefni á Íslandi, en yfirfærða merkingin er miklu yngri. Elsta dæmi sem ég finn um hana er á Bland.is 2006: „Einhvervegin bara fer ekki saman hljóð og mynd í þessu öllu.“ Annað dæmi er úr viðtali í fréttum Ríkisútvarpsins 2008: „Því það fer bara hvergi saman og alls ekki saman hljóð og mynd í nokkrum sköpuðum hlut í þessu sko.“

Elsta dæmi á prenti er í DV 2009: „er alls ekki að sjá að saman fari hljóð og mynd hjá annars vegar ráðherrunum og landsfeðrunum […].“ Á næstu árum má finna eitt og eitt dæmi á stangli um þessa líkingu og hún var t.d. notuð í fyrsta skipti í ræðu á Alþingi 2014: „Það var eins og verið væri að útvarpa eða sjónvarpa einhverju efni og hljóð og mynd færu ekki saman.“ En á árunum 2016-2017 verður sprenging í notkun sambandsins og það er notað margoft í flestum fjölmiðlum, og notkunin hefur vaxið ár frá ári síðan. Ólíkt mörgum nýjungum í máli er þetta samband mun algengara í formlegu málsniði en óformlegu og alþingismenn virðast hafa tekið sérstöku ástfóstri við það – alls eru 75 dæmi um það í þingræðum á fimm árum, 2017-2021.

Sambandið ekki fer saman hljóð og mynd er fín líking og skemmtilegt dæmi um það hvernig tækninýjungar verða uppspretta nýjunga í málnotkun. En það er æskilegast að nýjungar auðgi málið, komi til viðbótar því sem fyrir er í stað þess að ryðja því brott. Það er samt það sem virðist vera að gerast – samböndin ekki fara saman orð og athafnir og ekki fara saman orð og gerðir sem áður voru algeng, m.a. í máli alþingismanna, eru á hröðu undanhaldi – á árunum 2017-2021 eru aðeins fjögur dæmi um það fyrrnefnda í þingræðum en ekkert um það síðarnefnda. Þessi sambönd eru þó góð og gild og því væri æskilegt að fólk hugaði að því hvort ekki mætti stundum nota þau í stað þess að þrástagast á ekki fer saman hljóð og mynd.

Ég sá í Málvöndunarþættinum að í fréttum hefði verið notað orðalagið einu(m) megin þar sem venja væri að segja öðru(m) megin. Í fréttinni sem um er að ræða sagði: „Einu(m) megin fer blandaður úrgangur og hinu(m) megin fara matarleifar.“ (Útilokað er að vita hvort sagt var einu megin eða einum megin.) Augljóst var að þeim sem nefndu þetta orðalag þótti það rangt, og vissulega er það ekki algengt í nútímamáli. En það er samt gamalgróið í málinu og kemur iðulega fyrir í fornu máli. Þannig segir t.d. í Grettis sögu: „Þar mátti einum megin að leggja og eigi fleirum en fimm senn.“ Í Sturlungu segir: „Þar gæta gjár þrem megin en virkisgarður einum megin.“ Í Finnboga sögu ramma segir: „Hann var stórlega hár og mátti einum megin að sækja.“

Fornmálsdæmin eru vissulega frábrugðin dæminu í fréttinni að því leyti að í þeim er um fleiri en einn kost að ræða. Þegar kostirnir eru aðeins tveir hefur yfirleitt verið talað um öðru(m) megin og hinu(m) megin. Þó má finna nokkur 19. aldar dæmi um að einu(m) megin sé notað um annan tveggja kosta. Þannig segir t.d. í Þjóðólfi 1871: „Í Michigan er breitt nes eitt skógi vaxið, er gengr út í Huronvatnið milli Saginawfjarðarins einu megin og árinnar St. Clair hinu megin.“ Í Norðlingi 1877 segir: „Nú er skriðið til skara á þingi Dana, og þingi slitið með fullum fjandskap á milli stjórnarinnar og landþingsins einu megin, en þjóðþingsins á hina hliðina.“ Í Austra 1898 segir: „Einu megin er fámenni og strjálbyggð, og hins vegar er fátækt landsmanna.“

Dæmi af þessu tagi, þar sem einu(m) megin er andstæða við hinu(m) megin, eru hins vegar sárafá á 20. öld, en fara að sjást aftur upp úr síðustu aldamótum – fyrst á samfélagsmiðlum en síðar einnig í fjölmiðlum. Í Morgunblaðinu 2005 segir: „meginkjarni þorpsins var einum megin við hraðbrautina og hinum megin við hraðbrautina var svo skólinn.“ Í DV 2013 segir: „Áhugavert var t.d. í Silfri Egils um helgina að sjá Evrópuflokkana BF og Samfylkingu sitja einum megin við Egil og Evrópuandstæðingana VG og sjalla hinum megin.“ Á mbl.is 2017 segir: „Á seðlinum má sjá andlit Assad einu megin en sýrlenska þingið hinu megin.“ Í Vísi 2018 segir: „Að lokinni sókn einum megin geystist hitt liðið í aðra sókn hinum megin á vellinum.“

Dæmi í Risamálheildinni benda til að þessi notkun á einu(m) megin fari vaxandi og sé orðin nokkuð algeng, einkum í óformlegu málsniði, og nógu langt er frá endurvakningu hennar til að trúlegt er að sá sem flutti fréttina sem varð kveikjan að þessum pistli hafi alist upp við hana. Það er auðvitað ljóst að einu(m) megin er í sjálfu sér gott og gilt orðalag sem á sér langa hefð þótt vissulega geti skoðanir verið skiptar um hvort eðlilegt sé að nota það sem andstæðu við hinu(m) megin eins og gert var í fréttinni. En í ljósi þess að slík notkun tíðkaðist á 19. öld, og kom upp aftur (hafi hún einhvern tíma horfið alveg) fyrir a.m.k. tuttugu árum, sé ég ekki sérstaka ástæðu til að amast við henni. Þetta virðist orðið málvenja margra, og þar með rétt mál.

Eins og hér hefur komið fram er ýmist ritað m eða ekki í enda orða sem standa með megin – báðu(m) megin, einu(m) megin, hinu(m) megin, hvoru(m) megin, öðru(m) megin o.s.frv. Samkvæmt íslenskum ritreglum á að rita þessi orð með m vegna þess að uppruninn er báðum vegum, öðrum vegum o.s.frv. þar sem fornafnið sambeygist nafnorðinu. Í Íslenskri orðsifjabók segir að -megin sé „blendingsmynd úr -(v)eginn og vegum“ en m-ið er komið til vegna samlögunar við lokahljóð orðsins á undan (m-v > m-m). En úr því að vegum má breytast í megin sé ég ekki hvers vegna báðum og öðrum má ekki breytast í báðu og öðru. Það er ljóst að megin hefur fyrir löngu slitið tengslin við uppruna sinn og fráleitt að láta hann ráða mynd fornafnanna.

Í bókinni Bréf til Haralds er frásögn Sveins Skorra Höskuldssonar af ferð hans um Skagafjörð sumarið 1951. Þar segir m.a. svo frá komu hans til afa míns og ömmu í Eyhildarholti: „Í sama mund og mig bar upp á bæjarhlaðið blasti við mér sýn sem ég gleymi aldrei: Yfir breiða kvísl austari Héraðsvatna kom syndandi allstór kúahópur, milli tíu og tuttugu gripir, auk kálfa, og héldu allir hölum sínum hátt til lofts upp úr lygnu vatninu. Þær voru að koma til mjalta úr allstórri eyju þar sem þær voru á beit á daginn. Ekki sá ég neinn kúasmala reka hópinn, heldur fylgdi hann gamalli, viturri forystukú sem vissi hvað tímanum leið. Ég undraðist hve léttilega þær syntu og sé enn fyrir mér tvo tugi kýrhala líða upprétta yfir skollita gára Héraðsvatna.“

Kýrnar í Eyhildarholti syntu sem sé yfir Héraðsvötnin tvisvar á dag – til beitar á morgnana og til mjalta á kvöldin. Þetta rifjaðist upp fyrir mér um daginn þegar ég var á Suðureyjum og leiðsögumaður sagði okkur frá því að bændur þar hefðu rekið nautgripi sína yfir breitt sund til slátrunar. „They swam the cows“, sagði hann – þeir syntu kúnum yfir sundið. Og þá er loksins komið að ástæðunni fyrir því að ég segi þessa sögu hér. Þótt hægt sé að nota ensku sögnina swim á þennan hátt sem áhrifssögn (sögn sem tekur með sér andlag) í merkingunni 'láta synda' er ekki venja að nota íslensku sögnina synda svona. Þess í stað verðum við að segja Gísli lét kýrnar synda yfir kvíslina. Sögnin synda er nefnilega áhrifslaus (tekur ekki andlag) í íslensku.

En það gerist stundum að áhrifslaus sögn verður áhrifssögn og fer að taka andlag. Eitt slíkt dæmi er sögnin fljúga. Hún var áður yfirleitt áhrifslaus – fuglar flugu, skeyti flugu, og örvar flugu, en það flaug þeim enginn. Það var varla fyrr en með tilkomu manngerðra hluta eins og loftbelgja og flugvéla sem var farið að fljúga einhverju – fljúga flugvél, fljúga loftbelg. Annað dæmi er af sögninni streyma sem var líka áhrifslaus – lækir streymdu, ár streymdu, og blóð streymdi, en það streymdi þessu enginn. En nýlega var farið að nota streyma í nýrri merkingu fyrir áhrif frá stream í ensku, og nú tölum við hiklaust um að streyma fyrirlestri, streyma tónlist o.s.frv. Einnig hafa sést dæmi um að klæja sé notuð á þennan hátt þótt á það sé ekki komin hefð.

Nú eru aðstæður svo sem óvíða svipaðar og í Eyhildarholti og ekki gert mikið af því að hleypa kúm á sund og því tæpast mikil þörf á sérstakri sögn um þá athöfn (þótt kýr geti reyndar verið miklir sundgarpar eins og Sæunn sannaði hér um árið). Þess vegna á ég ekki von á því að synda verði áhrifssögn í almennu máli – og finnst ekki líklegt að farið verði að tala um að *synda börnum þegar þau eru látin synda í skólasundi. Tilgangur þessa pistils er bara að benda á hvernig málið lagar sig oft að breyttum þörfum samfélagsins án þess að nokkur málspjöll hljótist af – þótt vitanlega þurfi tíma til að venjast nýjungum. En við erum fullkomlega sátt við fljúga og streyma sem áhrifssagnir – sama gæti örugglega orðið um klæja og synda ef á þyrfti að halda.

Viðskeytið -ari „[m]yndar gerandnafnorð einkum af sögnum, en einnig af n[afn]o[rðum], sbr. drepari af drepa en drápari af dráp, kveljari af kvelja en kvalari af kvöl. […] Viðskeytið er ekki germanskt að uppruna, heldur hefur það borist með latneskum t[öku]o[rðum] inn í germ[önsku] og öðlast þar sjálfstætt líf […], segir Ásgeir Blöndal Magnússon í Íslenskri orðsifjabók. Hann bendir á að viðskeytið er sjaldgæft í fornu máli en Halldór Halldórsson hefur þó sýnt fram á að það hafi verið notað til nýmyndunar í íslensku þegar um 1000. Á seinni öldum hefur þetta viðskeyti orðið mjög frjósamt og er eitt algengasta viðskeyti málsins nú á dögum. Mörg orð með því tilheyra venjulegu máli en það er einnig mjög virkt í óformlegri orðmyndun.

Það er vissulega rétt sem Ásgeir Blöndal segir að orð með -ari eru oftast gerandnafnorð – X+ari merkir 'sem gerir X' – kennari kennir, leikari leikur, rakari rakar, reddari reddar – og fiskari fiskar. En stundum er „gerandinn“ ekki mannlegur heldur tæki, svo sem lyftari, togari, heftari, magnari, dempari o.s.frv. Sum orð með -ari geta ýmist vísað til fólks eða tækis, þá oft í mismunandi samsetningum, eins og (málm)blásari og (hár)blásari, (bridge)spilari og (geisla)spilari, (einka)ritari og (fjöl)ritari, (viðburða)haldari og (brjósta)haldari, (upp)lesari og (korta)lesari, o.fl. Skemmtilegt dæmi um slíka tvíræðni er prentari sem áður vísaði til stéttar með ákveðna iðnmenntun en sú stétt er horfin og orðið vísar nú orðið einungis til tækis.

Þó er rétt að athuga að mörg orð með -ari eru ekki íslenskar nýmyndanir heldur tekin inn í málið í heilu lagi. Venjulega hafa orðin komið gegnum dönsku og í seinni tíð einnig ensku, og enda oftast á -er í veitimálinu. Þannig er loddari komið af loddere í fornensku, meistari er komið af meister í miðlágþýsku (sem ættað er frá magister í latínu), skraddari er komið af skrædder í dönsku, templari úr (good) templar á ensku, o.s.frv. Þessi orð eiga sér sjaldnast nokkra samsvarandi sögn, en þau eru þó hliðstæð gerandnafnorðum með -ari að því leyti að þau vísa oft til fólks og einhverra athafna eða einkenna þess. Það er þó ekki algilt, eins og sjá má af orðum eins og brandari sem er komið af brander á dönsku og slagari af slager á dönsku.

Eins og áður var nefnt eru orð með -ari stundum leidd af nafnorðum, t.d. svikari af svik, sjóari af sjór, golfari af golf, pönkari af pönk, töffari af töff, o.fl. Þessi orð hafa oft gerandmerkingu eins og þau sem eru leidd af sögnum, þótt ekki sé hægt að umorða merkingu þeirra á sama hátt, þ.e. 'sem gerir X'. Mörg þessara orða eru einkum notuð í óformlegu málsniði og t.d. eru hátt í fimmtíu orð með -ari í Slangurorðabókinni frá 1982, flest mynduð af nafnorðum. Þar má nefna orð eins og blúsari af blús, frónari af Frón, flippari af flipp eða flippa, snobbari af snobb o.fl., en líklega eru mörg þessara orða nú orðin úrelt. Einnig eru dæmi um að -ari sé notað í óformlegum styttingum, eins og pípari af pípulagningamaður og dúkari af dúklagningamaður.

En óformleg orð mynduð með -ari af nafnorðum eru ekki bara gerandnafnorð, heldur líka orð sem tengja fólk við staði og oftast þá stuttmyndir staðanafna – Hólmari af Stykkishólmur, Sandari af Hellissandur, Ólsari af Ólafsvík, Króksari af Sauðárkrókur o.fl. Einnig tengir -ari oft fólk við íþróttafélög – Valsari, Framari, Þór(s)ari, Týrari o.fl. Í sumum þessara orða, eins og t.d. Króksari og Valsari, er grunnorðið í eignarfalli, en annars tengist -ari ævinlega stofni eða rót, án beygingarendingar, eins og viðskeyti yfirleitt. Í Týrari er eins og -ari sé bætt aftan við nefnifallsendingu en væntanlega hefur þessi mynd orðið til í máli fólks sem hafði r-ið stofnlægt, þ.e. lét það haldast í öllum föllum (Týr um Týr í stað hins viðurkennda Týr um Tý).

Í fyrradag skrifaði ég hér pistil um þegar orðna og fyrirsjáanlega aukningu á enskunotkun á Íslandi og spáði því að um miðja öldina yrði íslenska ekki lengur aðalsamskiptamálið í landinu. Það má auðvitað kalla þetta bölsýni eða svartagallsraus ef fólk vill, en ég tel að þetta sé raunsætt stöðumat út frá þróuninni undanfarinn áratug og spám um fjölgun ferðamanna og innflytjenda næstu árin. Hitt er svo annað mál hverjum augum fólk lítur þessar horfur. Mörgum finnst þær ískyggilegar vegna þess að staða íslenskunnar muni óhjákvæmilega veikjast en í augum annarra er þetta bara eðlileg þróun sem hvorki sé ástæða eða forsendur til að spyrna gegn, heldur sé hún nauðsynleg til að Ísland verði samkeppnisfært við önnur lönd á tímum alþjóðavæðingar.

En hvaða skoðun sem við höfum á þessu máli er mikilvægt að við áttum okkur á þróuninni og ræðum hana. Ef íslenska á áfram að vera burðarás og aðalsamskiptamál samfélagsins verður að styrkja hana á allan hátt og verja til þess fé og kröftum. Það þarf að leggja margfalt meiri áherslu á að kenna íslensku sem annað mál og gera fólki sem hingað kemur kleift að læra málið og nota það í starfi og leik. En það þarf líka að gera fólki sem á íslensku að móðurmáli kleift að nota málið á öllum sviðum – og ekki bara gera það kleift, heldur einnig að gera það eftirsóknarvert. Til að svo megi verða þarf að bæta ímynd íslenskunnar í huga ungs fólks með jákvæðri umræðu og kennslu, og stórauka framleiðslu á hvers kyns afþreyingar- og fræðsluefni á íslensku.

Ég var dálítið hikandi við að birta fyrri pistil minn vegna þess að ég óttaðist að spádómur minn yrði misskilinn og rangtúlkaður. Þess vegna tók ég vandlega fram að ég hefði sannarlega ekkert á móti því að útlendingum fjölgaði á Íslandi og teldi það raunar bráðnauðsynlegt. Það erum við sem hleypum þessum fjölda fólks inn í landið – og sækjumst eftir honum. Við viljum fá sem flest ferðafólk, og við þurfum fólk til að vinna störf sem við getum ekki mannað eða viljum ekki vinna og halda þannig þjóðfélaginu gangandi. Í flestum tilvikum hefur ekki verið gerð krafa um íslenskukunnáttu til þeirra sem hingað koma enda væri það oft óraunhæft. En það þýðir aftur að við megum ekki með nokkru móti láta fólk gjalda þess að kunna ekki íslensku.

En eins og mig grunaði hefur pistillinn samt verið notaður til að amast við útlendingum og fólki sem talar ekki íslensku. Það er óþolandi, en það má samt ekki koma í veg fyrir að við ræðum þessi mál. Við verðum að átta okkur á því að með auknum fjölda íbúa sem ekki kann íslensku verður óhjákvæmilegt að auka rétt enskunnar og gefa fólki kost á að nota hana við ýmsar aðstæður þar sem nú er eingöngu hægt að nota íslensku. Að öðrum kosti erum við að setja verulegan hluta íbúa landsins skör lægra en fólk sem kann íslensku. Það er ógnvekjandi tilhugsun að sú staða komi upp að stórum hluta íbúa finnist þeir vera útilokaðir frá fullri þátttöku í þjóðfélaginu. Það er íslenskunni ekki til framdráttar að hún sé notuð til að flokka fólk.

Í fyrrahaust var tilkynnt með pomp og prakt um stofnun ráðherranefndar um íslenska tungu þar sem fimm ráðherrar, undir forystu forsætisráðherra, eiga að „vinna markvisst að stefnumótun stjórnvalda og aðgerða í þágu tungumálsins“. En síðan nefndin var skipuð hefur ekki heyrst múkk frá henni. Í þingmálaskrá ríkisstjórnarinnar í janúar var boðuð „Tillaga til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026“ þar sem átti að birta aðgerðir frá nefndinni sem „varða málefni íslenskrar tungu vítt og breitt í samfélaginu í þágu íslenskrar tungu“. Þessa tillögu átti að leggja fram 27. mars, en í yfirliti um „óframlögð og niðurfelld mál“ frá því 27. apríl stendur einfaldlega við þessa tillögu: „Felld niður.“ Engar skýringar fylgja.

Í sjónvarpsþættinum Orðbragð fyrir 10 árum var ég spurður um framtíð íslenskunnar og sagði m.a.: „En hitt getur líka verið, og er alls ekkert ólíklegt, að íslenska verði alls ekki til, hún verði horfin eftir 100 ár, vegna þess að það verði ekki hægt að nota hana á sviðum sem eru mikilvæg í daglegu lífi alls almennings, þannig að fólk bara gefist upp á þessu tungumáli og fari yfir í eitthvað annað, þá væntanlega ensku.“ Þarna var ég einkum að vísa til þess að staða íslensku á sviði máltækni var mjög döpur á þessum tíma, en máltækniátak stjórnvalda undanfarin fjögur ár hefur gerbreytt stöðunni til hins betra. Ég held þess vegna að engin ástæða sé til að óttast að tæknilegar ástæður valdi því að íslenska verði ónothæf á einhverjum sviðum.

En þar með er ekki sagt að framtíð íslenskunnar sé tryggð, því að á þessum 10 árum sem liðin eru hefur annað komið til sem veldur áhyggjum um stöðu málsins í framtíðinni. Það er gífurleg aukning í notkun annarra tungumála í landinu, einkum ensku. Þessi aukning stafar annars vegar af sprengingu í ferðaþjónustu þar sem enska er aðaltungumálið eins og nýleg rannsókn sýnir, og hins vegar af mikilli fjölgun fólks með annað móðurmál sem kemur hingað til að setjast að eða til að vinna hér tímabundið. Enska er aðalsamskiptamál milli okkar og þess fólks, og einnig innbyrðis milli fólks af mismunandi þjóðernum. Nú eru farin að verða til hér á landi afmörkuð málsamfélög þar sem íslenska er ekki notuð og þar sem fæstir kunna íslensku.

Það er nokkuð ljóst að fólki með annað móðurmál en íslensku mun enn fara fjölgandi á næstu áratugum. Erfitt er að spá fyrir um þróun í ferðaþjónustu en ekkert bendir þó til annars en ferðafólki haldi áfram að fjölga. Atvinnurekendur kalla eftir meira vinnuafli og því hefur verið spáð að eftir 20-30 ár verði allt að helmingur fólks á vinnumarkaði af erlendum uppruna. Á sama tíma er fæðingartíðni í sögulegu lágmarki. Allt þetta leiðir til þess að hlutfall enskunotkunar á móti íslenskunotkun hlýtur að fara hækkandi og það hefur margvísleg áhrif. Ef við lendum í þeirri stöðu að talsverður hluti landsmanna tali ekki íslensku verður óhjákvæmilegt að auka rétt ensku í landinu og jafnvel gera hana að opinberu máli samhliða íslensku.

Að öðrum kosti værum við að útiloka fólk sem ekki talar íslensku frá margs konar þátttöku í þjóðfélaginu og kynnum að vera að brjóta beinlínis gegn mannréttindum þess. Hér má minna á ýmis vandamál sem Lettar hafa lent í, m.a. gagnvart ESB, vegna þess að eftir að landið fékk sjálfstæði var staða rússnesku í landinu þrengd mjög en þar er stór rússneskumælandi minnihluti. En ég legg mikla áherslu á að ég er ekki á móti fjölgun innflytjenda. Þvert á móti – okkur vantar fleira fólk og við eigum að taka þeim sem hingað vilja koma opnum örmum. En ef við viljum að íslenska verði áfram aðalsamskiptamálið í landinu þurfum við að leggja höfuðáherslu á að kenna innflytjendum málið. Þar bera stjórnvöld mikla ábyrgð.

Stjórnvöld eiga vissulega skilið hrós fyrir myndarlegt átak á sviði máltækni en það er ekki nóg. Það verður ekki kallað annað en sýndarmennska að stofna ráðherranefnd um málefni íslenskrar tungu en heykjast síðan á því að leggja fram margboðaða aðgerðaáætlun á því sviði. Það hefur líka komið fram að í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir næstu fimm ár er ekki að sjá neinar vísbendingar um átak í kennslu íslensku sem annars máls. Það er trúlegt, og vonandi, að íslenska verði enn til og notuð eftir hundrað ár. En ef svo fer fram sem horfir er alls ekki óhugsandi, og jafnvel líklegt, að um miðja þessa öld muni enska hafa tekið við af íslensku sem aðalsamskiptamálið í landinu. Ef okkur líst ekki á það þurfa stjórnvöld að bregðast við. Strax.

Í gær sá ég á vefmiðli fyrirsögnina „Haaland eldri reiddi stuðningsmenn Real“, og í fréttinni sjálfri stóð „Alfie Haaland, faðir stjörnuframherjans Erlings Haaland hjá Manchester City, reiddi stuðningsmenn Real Madrid er liðin mættust í fyrri leik sínum í undanúrslitum Meistaradeildar Evrópu í fótbolta í gær“. Setningarstaða orðsins reiddi sýnir að þetta er sögn og formið bendir til þess að nafnhátturinn sé reiða – sbr. beiddi, leiddi, sneiddi af beiða, leiða, sneiða. Af samhenginu var ljóst að reiddi merkti þarna 'gerði reiða' og nú hefur þessu verið breytt í hið hefðbundna orðalag reitti til reiði, bæði í fyrirsögn og fréttinni sjálfri. En var nauðsynlegt að breyta þessu? Getur upphaflega orðalagið staðist eða er það argasta málvilla?

Sögnin reiða er vitanlega til í málinu og í Íslenskri nútímamálsorðabók eru fimm merkingar hennar skilgreindar, en sú sem hér um ræðir er ekki þar á meðal. Í safni Ordbog over det norrøne prosasprog eru hins vegar tvö dæmi frá 13. öld um sögnina í þessari merkingu: „Þó að konunginum mislíkaði ræða hans þá vildi hann þó eigi reiða hann“ og „móti því er eg hefi svo lengi reitt hann“. En bæði dæmin eru úr Baarlams sögu ok Jósafats sem er talin norsk þýðing þótt vissulega hafi ekki verið mikill munur á norsku og íslensku á þessum tíma. Í dæmi eins og „vær villdum alldri þig nu reitt hafa“ í Einni kristilegri handbók frá 16. öld gæti verið um sögnina reiða að ræða, en einnig er hugsanlegt að þetta sé af sögninni reita (til reiði).

Hvað sem þessu líður er reiða ekkert óeðlileg sögn í þessari merkingu. Hún er þá leidd af lýsingarorðinu reiður á sama hátt og greiða í merkingunni 'gera greiðara' (t.d. greiða úr flækju) er leidd af lýsingarorðinu greiður og heiða í merkingunni 'birta' (t.d. heiða til) er leidd af lýsingarorðinu heiður. Merkingarvenslin milli lýsingarorðs og sagnar eru hliðstæð í þessum tilvikum. Við það bætist að til er miðmyndarsögnin reiðast í merkingunni 'verða reiður' og þótt þess séu vissulega dæmi að miðmyndarsögn sé til en ekki samsvarandi germyndarsögn, svo sem ferðast en ekki *ferða, eru þau dæmi mjög fá. Því er ekkert undarlegt að málnotendum finnist að sögnin reiða sé til – eða ætti að vera til – í merkingunni 'gera reiðan'.

Er þá eitthvað á móti því að nota sögnina reiða á þann hátt sem upphaflega var gert í áðurnefndri frétt? Auðvitað má benda á að sögnin hafi aðrar merkingar, en það ætti alveg að vera hægt að bæta einni við, og samhengið ætti oftast að skera úr um hver þeirra á við. Það sem fólk gæti helst haft á móti reiða í þessari merkingu er annars vegar að um nýjung sé að ræða, og nýjungum er oft mætt með tortryggni; og hins vegar að til sé hefðbundið orðalag sem hafi einmitt þessa merkingu, reita til reiði. Því sé sögnin reiða í sömu merkingu óþörf og stefnt gegn hinu hefðbundna orðalagi. Mér finnst almennt séð æskilegt að halda sig við málhefð, en því fer samt fjarri að notkun sagnarinnar reiða í merkingunni 'gera reiðan' sé einhver málspjöll.

Nýlega rakst ég fyrir tilviljun á setningar sem komu mér undarlega fyrir sjónir, þar sem miðmyndin segjast var notuð í sambandinu segjast á – dæmi eins og „Hvað segist á því að bera það upp á saklausan mann?“ í Ísafold 1892 og „Er það þá við þessi einu lög, sem ekkert segist á að hjálpa til að brjóta?“ í Lögréttu 1919. Við nánari athugun sýndist mér þetta merkja 'vera refsivert' eða 'vera refsað fyrir' og það staðfestist í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924: „það segist á e-u, n-t er strafbart“ þ.e. 'eitthvað er refsivert'; „mikið segist á e-u, n-t bliver dömt haardt, n-t medfører en haard Straf“, þ.e. 'eitthvað er dæmt hart, eitthvað leiðir til þungrar refsingar'. Ég hef ekki fundið þetta samband í öðrum orðabókum.

Elsta dæmi um þetta samband sem ég hef fundið er úr Hentug handbók fyrir hvörn mann eftir Magnús Stephensen frá 1812 þar sem segir: „en brúki húsbændur formælíngar og blygðunarlaus ærukreinkjandi orð við hjú sín, segist á því, sem við óviðkomandi, eptir áðursögðu“. Þarna merkir segist á því greinilega 'er refsað fyrir það'. Í Alþingistíðindum 1857 segir: „það segist meira á öllum afbrotum gegn tilskipuninni, þegar þau eru framin um messutímann.“ Þarna merkir segist meira á 'er refsað harðar fyrir'. Í Manni og konu eftir Jón Thoroddsen frá því fyrir 1870 segir: „Það segist ekki lítið á því að ráðast á saklausa menn.“ Fjölda dæma má svo finna um þetta orðalag frá síðari hluta 19. aldar og fram um 1920 á tímarit.is.

Elsta dæmið er í Þjóðólfi 1860: „Þ.e. að mega við hafa lækníngar og læknismeðöl, án þess á því segist, þótt hann sé ekki útlærðr læknir.“ Í Lögfræðingi 1899 segir: „Í Englandi er það venja, að eigi segist á ummælum um siðleysi annara, nema því að eins að sá, sem fyrir verður, bíði tjón í atvinnu sinni, embætti eða sýslan.“ Í Fréttum 1918 segir: „Yfirleitt er auk þess meðvitund manna þannig farið, að virðing þeirra fyrir lögunum virðist mjög fara að því, hve mikið segist á því að brjóta þau.“ Iðulega er notað sambandið hvað segist á því? í merkingunni 'hvernig er refsað fyrir það' eða 'hver er refsingin við því'. Í Ísafold 1891 segir: „Hvað segist á því, að uppnefna saklausa menn með ósæmilegum nöfnum og yrkja um þá níð?“

Eftir 1920 eru aðeins stöku dæmi á stangli um sambandið segjast á á tímarit.is og ég hef aðeins fundið tvö dæmi yngri en 50 ára. Annað er í Vísi 1975: „En það er einkennilegt, ef ekkert segist á því að beita mig atvinnurógi og valda mér margföldum skaða í fjölda ára.“ Þetta er haft eftir Jóni Þorleifssyni sem þarna var hátt á sjötugsaldri. Hitt dæmið er í DV 1982: „En ekki segist á því að nefna tvennt, sem í hugann kemur af þessu tilefni.“ Þetta er í bréfi frá Guðmundi Guðmundssyni sem ég veit ekki deili á en trúlegt að hafi verið vel fullorðinn. Ekkert dæmi fannst í Risamálheildinni. Þetta sérkennilega orðasamband, sem ég átta mig ekki á hvernig hefur komið til, virðist því vera með öllu horfið úr málinu en gaman að vita hvort þið kannist við það.