Month: september 2020

Í gær var í Fréttablaðinu fyrirsögnin „Húðlitað vinsælt núna“. Þetta fór fyrir brjóstið á mörgum sem eðlilegt er. Vitanlega gæti húðlitað vísað til hvaða hörundslitar sem væri, eins og það er t.d. skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók: 'með lit sem líkist mannshörundi, ljósu eða dökku eftir atvikum'. En það var ekki merkingin þarna, því að í fréttinni stóð: „Um þessar mundir eru húð- og beislitaðir kjólar vinsælir“. Þar er augljóslega vísað til þess hörundslitar sem er algengastur á Íslandi.

Orðið húðlitaður er ekki mjög gamalt í málinu – elsta dæmið á tímarit.is er frá 1961. Á þeim tíma var merking þess ótvíræð – þá höfðu næstum allir Íslendingar þennan sama hörundslit. En það kemur á óvart að notkun orðsins hefur aukist mjög mikið síðan um aldamót ef marka má tímarit.is – einmitt á sömu árum og fólki með annan hörundslit hefur fjölgað mjög á landinu. (Færri dæmi á öðrum áratug aldarinnar en þeim fyrsta skýrist væntanlega aðallega af því að minna efni er komið inn frá síðustu árum.)

Það er eðlilegt að fólki með annan húðlit sárni að sjá þetta orð notað en vitanlega liggur enginn illur hugur þar að baki, heldur hugsunarleysi. Það getur komið fyrir okkur öll að nota tungumálið á þann hátt að það særi viðmælendur eða lesendur – nota fordómafullt eða útilokandi orðalag sem við höfum alist upp við en er ekki lengur gjaldgengt. Þótt húðlitaður væri ekkert óeðlilegt orð í mínu ungdæmi fyrir 50-60 árum er það í sama flokki og negri, kynvillingur, vangefinn og önnur slík – það er óboðlegt. Frelsi okkar til að nota tungumálið að vild nær ekki til þess að nota það til að meiða annað fólk.

Stofn boðháttar er venjulega eins og nafnháttur sagna að frádreginni nafnháttarendingunni -a (eða -ja, ef nafnhátturinn endar þannig); í sögnum sem enda á -aði í þátíð eins og kalla er -a hluti stofns en ekki nafnháttarending. Boðháttur setja er því set, boðháttur fylgja er fylg, boðháttur gera er ger, og boðháttur kalla er kalla. En stofninn er sjaldan eða aldrei notaður einn sér nema í formlegu máli. Þess í stað er bætt við hann -ðu, eins og í gerðu, -du, eins og í fylgdu, eða -tu, eins og í settu. Þetta -ðu/-du/-tu er komið úr annarrar persónu fornafninu þú, og það er gerð (hljóðafar) sagnstofnsins sem ræður því hvert afbrigðið er notað en ástæðulaust að fara út í það hér enda reglurnar ekki alveg einfaldar.

Sagnirnar gera, fylgja og setja eru í miðmynd gerast, fylgjast og setjast. Miðmyndarendingin –st sem bætist við nafnháttinn var áður -sk og er orðin til úr afturbeygða fornafninu sig sem áður var sik. Það er ástæðulaust að rekja þá þróun hér. En þetta þýðir að í boðháttarmyndum eins og gerstu, fylgstu og sestu bætast við stofninn tvær endingar sem báðar eru í raun eins konar leifar sjálfstæðra orða. Samsetning orðanna er því ger+st+tu, fylg+st+tu, set+st+tu. Þarna „ættu að“ koma saman tvö t en slík sambönd eru óhugsandi í íslensku hljóðkerfi og styttast ævinlega. Útkoman er því gerstu, fylgstu, sestu (ekki *gersttu, *fylgsttu, *sesttu).

Í myndum eins og gerðust, fylgdust, settust er endingunum tveimur, miðmyndarendingunni og annarrar persónufornafninu, er bætt við stofninn í öfugri röð við það sem venja er. Í stað ger+st+tu, fylg+st+tu, set+st+tu er röðin ger+ðu+st, fylg+du+st, set+tu+st – gerðust, fylgdust, settust. Hvers vegna þessi víxl verða er svo annað mál. Ein ástæða gæti verið sú að miðmyndarendingin er venjulega aftast í orðum, á eftir öðrum endingum – við segjum þetta gerðist (ger+ði+st, ekki *gerstði, ger+st+ði), þau fórust (fór+u+st, ekki *fór+st+u). E.t.v. finnst málnotendum að miðmyndarendingin sé ekki á réttum stað í gerstu, fylgstu og sestu.

Vissulega er boðháttarendingin, leifar annarrar persónufornafnsins, venjulega líka aftast. En ekki geta tvær endingar verið aftast – önnur verður að víkja. Það gæti haft hér áhrif að í venjulegu boðháttarmyndunum gerstu, fylgstu og sestu er ekkert eftir af annarrar persónu fornafninu nema -u – t-ið fellur brott vegna þess að það fer á eftir öðru t. Hugsanlega veldur þessi skerðing því að málnotendum finnst boðháttarendingin ekki nógu áberandi og finna leið til að leyfa henni að njóta sín – með því að færa hana fram fyrir miðmyndarendinguna og segja gerðust, fylgdust og settust.

En ekki eru öll kurl komin til grafar. Ég hef heyrt af því að einnig séu til boðháttarmyndir eins og settustu. Þar lítur út fyrir að annarrar persónufornafninu sé bætt tvisvar við stofninn – set+tu+st+tu. Ég kann ekki að skýra þetta. Annað sem er vert að nefna eru myndir eins og við hittustum/sáustum í stað hittumst/sáumst o.s.frv. sem áður voru algengar og heyrast oft enn. Þetta eru vissulega ekki boðháttarmyndir, en í þeim verða líka víxl á endingum – í stað hitt+um+st kemur hitt+u+st+um (látum liggja á milli hluta af hverju u kemur þarna tvisvar fram).

Tilgangurinn með þessum pistli er ekki að gera ítarlega úttekt á þessum sérstöku boðháttarmyndum eða skýra þær til fulls, enda er þetta ekki fræðilegur vettvangur. Mig langaði bara til að vekja athygli á þessu og benda enn einu sinni á að það eru ekki endilega rétt viðbrögð að afgreiða frávik frá „réttu“ máli einfaldlega sem „villur“ – skynsamlegra og skemmtilegra er að velta þessum frávikum fyrir sér og skoða hvað þau geta sagt okkur um tungumálið og notendur þess.

Ég hef oft sagt 40 ára gamla sögu af því þegar ég hitti afa heitinn einhvern tíma á námsárum mínum. Hann vissi auðvitað að ég væri í íslenskunámi og fór að ræða við mig um málfar og býsnast yfir því hvað mál unglinga í Reykjavík væri orðið spillt – t.d. segðu þeir nú mér langar, mér vantar og annað eftir því. Ekki mótmælti ég því en spurði á móti hvort honum fyndist þá í lagi að tala um að hitta læknirinn. Hann varð hvumsa við, en sagðist ekki vita betur en það væri fullkomlega eðlilegt og rétt mál. Ég sagði honum þá að það mætti ekki á milli sjá hvor „villan“ þætti verri í setningunni Mér langar að hitta læknirinn. Hann þagnaði um stund, en kvað svo upp úr með það að seinni villan væri miklu minni því að hún væri norðlenska en hin sunnlenska. (Hvorug er reyndar landshlutabundin, en það er annað mál.)

Ég er ekki að segja þessa sögu til að gera grín að afa eða gera lítið úr honum á nokkurn hátt – síður en svo. Viðbrögð hans voru fullkomlega eðlileg og dæmigerð fyrir okkur mörg. Okkur finnst ósjálfrátt að sú íslenska sem við erum sjálf alin upp við, hvert og eitt, hljóti að vera betri og réttari en sú sem fólk af öðru landshorni eða á öðrum aldri talar, og okkur hættir til að telja að annað en það sem við þekkjum sjálf eða erum vönust – eða okkur hefur verið kennt – sé rangt. Afi var fæddur rétt fyrir 1900 og þekkti örugglega ekki annað úr uppeldi sínu en hitta læknirinn – á þeim tíma hafði baráttan gegn þessari beygingu ekki náð til almennings. Ég hef lesið fjölda sendibréfa frá afa og úr umhverfi hans frá þessum tíma og undantekningarlaust er þessi beyging notuð þar.

En í þessum bréfum er notað blæbrigðaríkt mál – góð og eðlileg íslenska, eins og ég tel mig vera alinn upp við hjá þessu fólki og afkomendum þess. Aldrei hefði það fólk sagt mér langar eða ég vill, enda ekki alið upp við það. Hins vegar fór það að hitta læknirinn og finna systir sína – enda alið upp við það. Það er fráleitt og raunar móðgun að segja að þetta fólk hafi talað „rangt mál“ þótt það viki frá hinum viðurkennda staðli að þessu leyti – það talaði bara þá íslensku sem það hafði lært af foreldrum sínum, öfum og ömmum. Það er engin skynsemi í að kalla þessa beygingu „ranga“ í máli þeirra sem hafa alist upp við hana. En á sama hátt er fráleitt að segja að það fólk sem elst upp við mér langar og ég vill tali rangt mál.

Sú íslenska sem við ölumst upp við og tileinkum okkur á máltökuskeiði getur ekki verið röng. Hún er okkar mál og annað fólk er ekki þess umkomið að segja okkur að það sé rangt. Það þýðir ekki að maður eigi ekki að leitast við að vanda mál sitt, og það þýðir ekki heldur að leiðbeiningar um málfar eigi ekki rétt á sér. Við eigum að hvetja fólk til að virða málhefð og halda íslensku að börnum og unglingum. En við eigum ekki að berja niður það mál sem fólk er alið upp við og er því eiginlegt.

Orðasambandið á nóinu merkir 'þegar í stað, umsvifalaust' og er komið af enska sambandinu in no time sem hefur sömu merkingu. Á tímarit.is má finna samtals 60 dæmi um á no time og á nó tæm, þar sem „no time“ / „nó tæm“ er oftast innan gæsalappa. Elsta dæmið er frá 1963 og fram til 1980 eru dæmin samtals 21, en fækkar þá snögglega. Elsta dæmið um íslensku útgáfuna á nóinu er frá 1968 – úr sögunni „einsog kirkja“ eftir Megas, hvort sem hann er upphafsmaður þessa eða ekki. Dæmin fram til 1980 eru samtals sex, en fjölgar þá snögglega. Umskiptin úr á no time / nó tæm í á nóinu eru því mjög skýr.

Megas sá vitaskuld enga ástæðu til að biðjast afsökunar á þessu orðfæri með gæsalöppum en það var þó iðulega gert framan af, og einnig fylgdu sambandinu oft afsakanir í orðum – „eins og nú er sagt“, „eins og það heitir á nútímaíslensku“ o.fl. En bæði gæsalappir og slíkar afsakanir sjást mjög sjaldan á síðari árum sem bendir til þess að sambandið sé orðið viðurkennt í málinu. Það komst líka snemma inn í bókmenntirnar – áðurnefnd saga Megasar er reyndar nánast óþekkt en þeim mun þekktari er texti Bjartmars Guðlaugssonar, „Týnda kynslóðin“, frá 1987 – „Barnapían er með blásið hár / og pabbi yngist upp um átján ár á nóinu“.

Þarna er enska neitunin, no, tekin og gerð að íslensku nafnorði sem yfirtekur merkingu sambandsins í heild – enska nafnorðið, time, dettur alveg út. En neitunin er ekki tekin óbreytt inn, heldur látin hafa ákveðinn greini og beygingarendingu sem sýnir að orðið er meðhöndlað sem hvorugkynsorð. Það er ekkert athugavert við nó sem hvorugkynsorð – það rímar t.d. við frjó, gró, hró o.fl. Orðið kemur að vísu bara fyrir í þessu sambandi og þar af leiðandi aðeins í myndinni nóinu, en það er ekki einsdæmi – sama er að segja um taktein í sambandinu á takteinum, boðstól í sambandinu á boðstólum, o.fl.

Þegar að er gáð er þetta því í raun afskaplega skemmtileg orðmyndun sem sýnir vel sköpunarmátt málsins. Þarna er hráefnið að vísu erlent en málið vinnur úr því á mjög frumlegan hátt. Það væri mikil skammsýni að amast við þessari nýjung – þess í stað eigum við að nota hana sem dæmi um að íslenska er lifandi mál – ef hún bara fær að sprikla.

Nýlega kom orðið slæsa sem stundum er notað um pitsusneið upp í umræðum í Málspjalli á Facebook. Þetta orð er augljóslega komið af enska orðinu slice og mér fannst það óþarft í fyrstu. En ég skipti um skoðun þegar ég fór að átta mig betur á orðinu og merkingu þess. Þess vegna gat ég ekki stillt mig um að smella af mynd þegar ég átti leið fram hjá nýjum pitsustað vestur í bæ, um leið og ég ítreka ég þá skoðun mína að það sé ekkert við þetta orð að athuga þótt það sé komið úr ensku. Fyrir því eru fjórar ástæður.

Í fyrsta lagi fellur orðið ágætlega að íslensku hljóðkerfi og beygingarkerfi – við enska orðið hefur verið bætt -a til að gera það að veiku kvenkynsorði, sbr. dræsa. Í öðru lagi þjónar þetta orð ákveðnum tilgangi, hefur merkingu sem ekki var áður til sérstakt orð fyrir, þ.e. 'pitsusneið sem er seld sér'. Í þriðja lagi kemur orðið ekki í staðinn fyrir sneið og mun ekkert útrýma því orði, heldur er notað meðfram, einmitt vegna þessarar sérhæfðu merkingar sem það hefur.

Í fjórða og síðasta lagi er orðið sjálfsprottið meðal (ungra) málnotenda. Eins og ég hef áður nefnt er mikilvægt að gefa unga fólkinu hlutdeild í málinu – láta ekki eins og íslenska sé einkaeign okkar fullorðna fólksins (jafnvel eftirlaunafólks eins og mín) sem ekki megi hrófla við. Unga fólkið verður að fá að nota íslenskuna eins og það kýs, þótt jafnframt sé sjálfsagt að leiðbeina því og leggja áherslu á gildi þess að halda í hefðir málsins.

Algengasta röksemd sem beitt er gegn nýjungum og tilbrigðum í máli er að þau séu ekki rökrétt. Að margra áliti er það hin endanlegi dómur yfir tilbrigðum og gefur ótakmarkað veiðileyfi á þau. Meðal þess sem er talið órökrétt er

• að tala um að loka hurðinni vegna þess að hurðin er fleki sem lokast ekki – dyrnunum er lokað.
• að nota heitið ristavél yfir brauðrist vegna þess að það er augljóslega engin vél í þessu tæki.
• að segja tvö smit greindust í gær vegna þess að smit er eintöluorð og getur ekki staðið í fleirtölu.
• að tala um að fara erlendis vegna þess að erlendis merkir dvöl á stað, ekki hreyfingu til staðar.
• að segja verslunin opnar klukkan 9 vegna þess að verslunin er ekki gerandi – einhver opnar hana.
• að segja hún kynnti Svein fyrir þessar nýjung vegna þess að Sveinn kynntist nýjunginni, ekki öfugt.
• að tala um nýslátrað kjöt vegna þess að kjötinu er ekki slátrað, heldur dýrinu sem það er af.
• að segja opnunartími frá 9-4 vegna þess að opnunartími merkir ‚tíminn sem það tekur að opna‘.
• að tala um landamæri Íslands vegna þess að Ísland er eyja sem liggur ekki að öðrum löndum.
• að segja veltan er þrisvar sinnum minni en í fyrra vegna þess að tölur lækka ekki við margföldun.

Ég hef fjallað um flest þessi atriði í pistlum, og það væri auðvelt að tína til margfalt fleiri af sama tagi. Ég gæti líka auðveldlega vísað í heimildir um að amast hafi verið við þessum atriðum á þeim forsendum að þau séu ekki rökrétt en það er óþarfi – þið þekkið þetta örugglega öll. Sumt af þessu byggist reyndar á misskilningi á merkingu orða. Það er t.d. ljóst að erlendis hefur alla tíð getað merkt bæði ‚í útlöndum‘ og ‚til útlanda‘. Sömuleiðis merkir slátra ekki bara ‚drepa‘ heldur ‚lóga dýri til matar og tilreiða kjöt og innmat í því skyni‘.

En þetta er ekki aðalatriði málsins, heldur hitt að tungumálið er ekki, hefur aldrei verið, og á ekki að vera rökrétt. Tungumálið er samskiptakerfi sem hefur þróast í hundruð þúsunda ára og mótast af alls konar aðstæðum á tilviljanakenndan hátt. Í ljósi sögunnar væri mjög undarlegt ef það væri fullkomlega „rökrétt“. Tungumálið þarf hins vegar að vera nothæft sem samskiptatæki og til þess þarf að vera sæmilegt samkomulag í málsamfélaginu um form þess og beitingu. En forsenda þess samkomulags er ekki að málið sé „rökrétt“.

Það sem ég hef hins vegar reynt að sýna fram á í pistlunum sem vísað er í hér að framan er að þessi „órökréttu“ tilbrigði séu miklu merkilegri og áhugaverðari en svo að það sé hægt að vísa þeim út í hafsauga sem tilviljanakenndum rökleysum, „málvillum“. Þvert á móti – í flestum tilvikum er hægt að sýna fram á, eða a.m.k. leiða rök að því, að tilbrigðin stafi af því að málnotendur eru – ómeðvitað – að leita að kerfi. Máltilfinning þeirra finnur eitthvað athugavert við það sem hefur verið talið „rétt“, finnst það ekki falla almennilega að því málkerfi sem þeir hafa komið sér upp, og leitast við að bæta úr því.

Sú hugmynd eða krafa að tungumálið eigi alltaf að vera rökrétt ber vott um djúpstæðan en almennan misskilning á eðli tungumálsins. Hún er vond vegna þess að hún er röng. En hún er líka vond vegna þess að hún vinnur gegn tungumálinu. Hún bannar málnotendum að leita betra samræmis í málkerfi sínu og eykur þannig á óstöðugleika sem á endanum getur ýtt undir málbreytingar í stað þess að hamla þeim. Og síðast en ekki síst – hún hamlar hvers kyns nýsköpun, frjórri hugsun, og leik með tungumálið. Tungumál sem væri fullkomlega rökrétt væri óbærilega leiðinlegt. Þá gætum við eins talað forritunarmál.