Eiríkur Rögnvaldsson

Ég hef oft sagt 40 ára gamla sögu af því þegar ég hitti afa heitinn einhvern tíma á námsárum mínum. Hann vissi auðvitað að ég væri í íslenskunámi og fór að ræða við mig um málfar og býsnast yfir því hvað mál unglinga í Reykjavík væri orðið spillt – t.d. segðu þeir nú mér langar, mér vantar og annað eftir því. Ekki mótmælti ég því en spurði á móti hvort honum fyndist þá í lagi að tala um að hitta læknirinn. Hann varð hvumsa við, en sagðist ekki vita betur en það væri fullkomlega eðlilegt og rétt mál. Ég sagði honum þá að það mætti ekki á milli sjá hvor „villan“ þætti verri í setningunni Mér langar að hitta læknirinn. Hann þagnaði um stund, en kvað svo upp úr með það að seinni villan væri miklu minni því að hún væri norðlenska en hin sunnlenska. (Hvorug er reyndar landshlutabundin, en það er annað mál.)

Ég er ekki að segja þessa sögu til að gera grín að afa eða gera lítið úr honum á nokkurn hátt – síður en svo. Viðbrögð hans voru fullkomlega eðlileg og dæmigerð fyrir okkur mörg. Okkur finnst ósjálfrátt að sú íslenska sem við erum sjálf alin upp við, hvert og eitt, hljóti að vera betri og réttari en sú sem fólk af öðru landshorni eða á öðrum aldri talar, og okkur hættir til að telja að annað en það sem við þekkjum sjálf eða erum vönust – eða okkur hefur verið kennt – sé rangt. Afi var fæddur rétt fyrir 1900 og þekkti örugglega ekki annað úr uppeldi sínu en hitta læknirinn – á þeim tíma hafði baráttan gegn þessari beygingu ekki náð til almennings. Ég hef lesið fjölda sendibréfa frá afa og úr umhverfi hans frá þessum tíma og undantekningarlaust er þessi beyging notuð þar.

En í þessum bréfum er notað blæbrigðaríkt mál – góð og eðlileg íslenska, eins og ég tel mig vera alinn upp við hjá þessu fólki og afkomendum þess. Aldrei hefði það fólk sagt mér langar eða ég vill, enda ekki alið upp við það. Hins vegar fór það að hitta læknirinn og finna systir sína – enda alið upp við það. Það er fráleitt og raunar móðgun að segja að þetta fólk hafi talað „rangt mál“ þótt það viki frá hinum viðurkennda staðli að þessu leyti – það talaði bara þá íslensku sem það hafði lært af foreldrum sínum, öfum og ömmum. Það er engin skynsemi í að kalla þessa beygingu „ranga“ í máli þeirra sem hafa alist upp við hana. En á sama hátt er fráleitt að segja að það fólk sem elst upp við mér langar og ég vill tali rangt mál.

Sú íslenska sem við ölumst upp við og tileinkum okkur á máltökuskeiði getur ekki verið röng. Hún er okkar mál og annað fólk er ekki þess umkomið að segja okkur að það sé rangt. Það þýðir ekki að maður eigi ekki að leitast við að vanda mál sitt, og það þýðir ekki heldur að leiðbeiningar um málfar eigi ekki rétt á sér. Við eigum að hvetja fólk til að virða málhefð og halda íslensku að börnum og unglingum. En við eigum ekki að berja niður það mál sem fólk er alið upp við og er því eiginlegt.

Orðasambandið á nóinu merkir 'þegar í stað, umsvifalaust' og er komið af enska sambandinu in no time sem hefur sömu merkingu. Á tímarit.is má finna samtals 60 dæmi um á no time og á nó tæm, þar sem „no time“ / „nó tæm“ er oftast innan gæsalappa. Elsta dæmið er frá 1963 og fram til 1980 eru dæmin samtals 21, en fækkar þá snögglega. Elsta dæmið um íslensku útgáfuna á nóinu er frá 1968 – úr sögunni „einsog kirkja“ eftir Megas, hvort sem hann er upphafsmaður þessa eða ekki. Dæmin fram til 1980 eru samtals sex, en fjölgar þá snögglega. Umskiptin úr á no time / nó tæm í á nóinu eru því mjög skýr.

Megas sá vitaskuld enga ástæðu til að biðjast afsökunar á þessu orðfæri með gæsalöppum en það var þó iðulega gert framan af, og einnig fylgdu sambandinu oft afsakanir í orðum – „eins og nú er sagt“, „eins og það heitir á nútímaíslensku“ o.fl. En bæði gæsalappir og slíkar afsakanir sjást mjög sjaldan á síðari árum sem bendir til þess að sambandið sé orðið viðurkennt í málinu. Það komst líka snemma inn í bókmenntirnar – áðurnefnd saga Megasar er reyndar nánast óþekkt en þeim mun þekktari er texti Bjartmars Guðlaugssonar, „Týnda kynslóðin“, frá 1987 – „Barnapían er með blásið hár / og pabbi yngist upp um átján ár á nóinu“.

Þarna er enska neitunin, no, tekin og gerð að íslensku nafnorði sem yfirtekur merkingu sambandsins í heild – enska nafnorðið, time, dettur alveg út. En neitunin er ekki tekin óbreytt inn, heldur látin hafa ákveðinn greini og beygingarendingu sem sýnir að orðið er meðhöndlað sem hvorugkynsorð. Það er ekkert athugavert við nó sem hvorugkynsorð – það rímar t.d. við frjó, gró, hró o.fl. Orðið kemur að vísu bara fyrir í þessu sambandi og þar af leiðandi aðeins í myndinni nóinu, en það er ekki einsdæmi – sama er að segja um taktein í sambandinu á takteinum, boðstól í sambandinu á boðstólum, o.fl.

Þegar að er gáð er þetta því í raun afskaplega skemmtileg orðmyndun sem sýnir vel sköpunarmátt málsins. Þarna er hráefnið að vísu erlent en málið vinnur úr því á mjög frumlegan hátt. Það væri mikil skammsýni að amast við þessari nýjung – þess í stað eigum við að nota hana sem dæmi um að íslenska er lifandi mál – ef hún bara fær að sprikla.

Nýlega kom orðið slæsa sem stundum er notað um pitsusneið upp í umræðum í Málspjalli á Facebook. Þetta orð er augljóslega komið af enska orðinu slice og mér fannst það óþarft í fyrstu. En ég skipti um skoðun þegar ég fór að átta mig betur á orðinu og merkingu þess. Þess vegna gat ég ekki stillt mig um að smella af mynd þegar ég átti leið fram hjá nýjum pitsustað vestur í bæ, um leið og ég ítreka ég þá skoðun mína að það sé ekkert við þetta orð að athuga þótt það sé komið úr ensku. Fyrir því eru fjórar ástæður.

Í fyrsta lagi fellur orðið ágætlega að íslensku hljóðkerfi og beygingarkerfi – við enska orðið hefur verið bætt -a til að gera það að veiku kvenkynsorði, sbr. dræsa. Í öðru lagi þjónar þetta orð ákveðnum tilgangi, hefur merkingu sem ekki var áður til sérstakt orð fyrir, þ.e. 'pitsusneið sem er seld sér'. Í þriðja lagi kemur orðið ekki í staðinn fyrir sneið og mun ekkert útrýma því orði, heldur er notað meðfram, einmitt vegna þessarar sérhæfðu merkingar sem það hefur.

Í fjórða og síðasta lagi er orðið sjálfsprottið meðal (ungra) málnotenda. Eins og ég hef áður nefnt er mikilvægt að gefa unga fólkinu hlutdeild í málinu – láta ekki eins og íslenska sé einkaeign okkar fullorðna fólksins (jafnvel eftirlaunafólks eins og mín) sem ekki megi hrófla við. Unga fólkið verður að fá að nota íslenskuna eins og það kýs, þótt jafnframt sé sjálfsagt að leiðbeina því og leggja áherslu á gildi þess að halda í hefðir málsins.

Algengasta röksemd sem beitt er gegn nýjungum og tilbrigðum í máli er að þau séu ekki rökrétt. Að margra áliti er það hin endanlegi dómur yfir tilbrigðum og gefur ótakmarkað veiðileyfi á þau. Meðal þess sem er talið órökrétt er

• að tala um að loka hurðinni vegna þess að hurðin er fleki sem lokast ekki – dyrnunum er lokað.
• að nota heitið ristavél yfir brauðrist vegna þess að það er augljóslega engin vél í þessu tæki.
• að segja tvö smit greindust í gær vegna þess að smit er eintöluorð og getur ekki staðið í fleirtölu.
• að tala um að fara erlendis vegna þess að erlendis merkir dvöl á stað, ekki hreyfingu til staðar.
• að segja verslunin opnar klukkan 9 vegna þess að verslunin er ekki gerandi – einhver opnar hana.
• að segja hún kynnti Svein fyrir þessar nýjung vegna þess að Sveinn kynntist nýjunginni, ekki öfugt.
• að tala um nýslátrað kjöt vegna þess að kjötinu er ekki slátrað, heldur dýrinu sem það er af.
• að segja opnunartími frá 9-4 vegna þess að opnunartími merkir ‚tíminn sem það tekur að opna‘.
• að tala um landamæri Íslands vegna þess að Ísland er eyja sem liggur ekki að öðrum löndum.
• að segja veltan er þrisvar sinnum minni en í fyrra vegna þess að tölur lækka ekki við margföldun.

Ég hef fjallað um flest þessi atriði í pistlum, og það væri auðvelt að tína til margfalt fleiri af sama tagi. Ég gæti líka auðveldlega vísað í heimildir um að amast hafi verið við þessum atriðum á þeim forsendum að þau séu ekki rökrétt en það er óþarfi – þið þekkið þetta örugglega öll. Sumt af þessu byggist reyndar á misskilningi á merkingu orða. Það er t.d. ljóst að erlendis hefur alla tíð getað merkt bæði ‚í útlöndum‘ og ‚til útlanda‘. Sömuleiðis merkir slátra ekki bara ‚drepa‘ heldur ‚lóga dýri til matar og tilreiða kjöt og innmat í því skyni‘.

En þetta er ekki aðalatriði málsins, heldur hitt að tungumálið er ekki, hefur aldrei verið, og á ekki að vera rökrétt. Tungumálið er samskiptakerfi sem hefur þróast í hundruð þúsunda ára og mótast af alls konar aðstæðum á tilviljanakenndan hátt. Í ljósi sögunnar væri mjög undarlegt ef það væri fullkomlega „rökrétt“. Tungumálið þarf hins vegar að vera nothæft sem samskiptatæki og til þess þarf að vera sæmilegt samkomulag í málsamfélaginu um form þess og beitingu. En forsenda þess samkomulags er ekki að málið sé „rökrétt“.

Það sem ég hef hins vegar reynt að sýna fram á í pistlunum sem vísað er í hér að framan er að þessi „órökréttu“ tilbrigði séu miklu merkilegri og áhugaverðari en svo að það sé hægt að vísa þeim út í hafsauga sem tilviljanakenndum rökleysum, „málvillum“. Þvert á móti – í flestum tilvikum er hægt að sýna fram á, eða a.m.k. leiða rök að því, að tilbrigðin stafi af því að málnotendur eru – ómeðvitað – að leita að kerfi. Máltilfinning þeirra finnur eitthvað athugavert við það sem hefur verið talið „rétt“, finnst það ekki falla almennilega að því málkerfi sem þeir hafa komið sér upp, og leitast við að bæta úr því.

Sú hugmynd eða krafa að tungumálið eigi alltaf að vera rökrétt ber vott um djúpstæðan en almennan misskilning á eðli tungumálsins. Hún er vond vegna þess að hún er röng. En hún er líka vond vegna þess að hún vinnur gegn tungumálinu. Hún bannar málnotendum að leita betra samræmis í málkerfi sínu og eykur þannig á óstöðugleika sem á endanum getur ýtt undir málbreytingar í stað þess að hamla þeim. Og síðast en ekki síst – hún hamlar hvers kyns nýsköpun, frjórri hugsun, og leik með tungumálið. Tungumál sem væri fullkomlega rökrétt væri óbærilega leiðinlegt. Þá gætum við eins talað forritunarmál.

Hugsið ykkur ef það þætti eðlilegt og sjálfsagt á Íslandi að gera lítið úr tilteknum hópum eða jafnvel nafngreindu fólki vegna kynhneigðar, litarháttar, þjóðernis, fötlunar eða trúarbragða. Hugsið ykkur ef þessir þættir væru tengdir við líkamlegt eða andlegt atgervi fólks og notaðir til að gera lítið úr hvoru tveggja. Hugsið ykkur ef fólk berði sér á brjóst fyrir þetta og teldi sig vera að vernda íslensk gildi, andleg og líkamleg. Vilduð þið búa í þjóðfélagi þar sem þetta viðgengist?

Sem betur fer er þetta ekki svona á Íslandi árið 2020. Vissulega má fólk enn búa við fordóma vegna áðurnefndra þátta, eins og sést ekki síst í athugasemdakerfum vefmiðla. En almenningsálitið styður þá ekki – það þykir ekki í lagi að láta þá í ljós. En öðru máli gegnir þegar kemur að málfari fólks. Þá virðist furðu mörgum þykja í góðu lagi að gera lítið úr fólki, jafnvel nafngreindu, og kalla það öllum illum nöfnum fyrir meinta hnökra á máli þess – rangan framburð, beygingarvillur, erlendar slettur, merkingarbrengl, og hvers kyns ósóma sem fólk þykist finna í máli náungans.

Íslensk málfarsumræðu hefur löngum verið þessu marki brennd – full fordæmingar á málfari fólks, með gildishlöðnum orðum eins og málvilla, mállýti, málskemmd, málspjöll, málspilling, málfirra, og fleiri í sama dúr. Fólk var sagt tala almúgamál, götumál eða jafnvel skrílmál, vera málsóðar, þágufallsjúkt, hljóðvillt, flámælt, gormælt, latmælt, og meintum hnökrum á málfari þess var líkt við lús í höfði, falskan söng og illgresi. Það kom jafnvel fyrir að það væri notað gegn stjórnmálamönnum í pólitískri umræðu að þeir væru „hljóðvilltir“. Iðulega voru hin fordæmdu atriði tengd við leti, seinfærni í námi, greindarskort – og Reykjavík.

Orðræða af þessu tagi er ólíðandi og þeim sem viðhafa hana til minnkunar. Hún er móðgandi og særandi – í raun árás á það mál sem fólk hefur tileinkað sér á máltökuskeiði, árás á sjálfsmynd þess. Hún er dónaskapur og stundum jafnvel persónuníð sem ekki á að líðast í opinberri umræðu. Og hún er sannarlega ekki til þess fallin að efla íslenskuna því að hún gerir fólk óöruggt og fælir það frá að nota málið – ýtir undir málótta. Iðulega virðist tilgangurinn fremur vera að hreykja sér af eigin kunnáttu en leiðbeina öðrum.

En það er aldrei vænlegt til árangurs að tala niður til fólks. Íslenska er nefnilega alls konar – og á að vera það. Sameinumst um að breyta þessu!

Undanfarið hef ég oft tekið eftir því að notað er þágufall þar sem það ætti ekki að vera samkvæmt málhefð og minni málkennd. Það sem ég á við er þegar þágufall er notað í flóknum málsgreinum í stað annarra falla, einkum eignarfalls. Þetta er alls óskylt hinni alþekktu „þágufallssýki“ eða „þágufallshneigð“. Það er ekki bundið við óformlegt mál heldur sést iðulega í textum sem ættu að vera vandaðir. Um er að ræða setningar eins og þessar:

• Sigrún er í Noregi auk föður hennar Guðmundi Jónssyni
• Það er svigrúm til fleiri verkefna tengdum alþjóðamálum
• Krefjast lögbanns tengdu smálánum
• Haldið upp á afmæli Sigríðar, náins kollega og besta kennaranum í skólanum

Þessi dæmi hef ég öll séð í blöðum eða á netinu nýlega (nöfnum breytt). Þágufallsliðurinn sem um er að ræða er hér undirstrikaður, og á undan honum er alltaf nafnliður í eignarfalli. Í fyrsta dæminu stýrir forsetningin auk eignarfalli á föður hennar, í öðru dæminu stýrir forsetningin til eignarfalli á fleiri verkefna, í því þriðja stýrir sögnin krefjast eignarfalli á lögbanns, og í því síðasta tekur nafnorðið afmæli með sér eignarfall á Sigríðar, náins kollega.

Í öllum dæmunum er undirstrikaði liðurinn hliðskipaður eignarfallsliðnum og ætti því að sambeygjast honum og standa líka í eignarfalli – vera Guðmundar Jónssonar, tengdra alþjóðamálum, tengds smálánum og besta kennarans. En þess í stað stendur liðurinn í þágufalli. Flest dæmi sem ég hef rekist á um ofnotkun þágufallsins eru af þessu tagi – tveir nafnliðir standa saman og ættu báðir að vera í eignarfalli, en sá seinni kemur í þágufalli í staðinn. Hvernig stendur á þessu?

Einfaldast væri að afgreiða þetta sem fljótfærnisvillu – segja að fólk hafi bara ekki lesið textann nægilega vel yfir. Og að einhverju leyti er það trúlega rétt – ef fólk læsi textann vandlega má ætla að það tæki oft eftir þessu og lagfærði það. En það er samt ekki næg skýring. Það getur ekki verið tilviljun að fallbreytingin kemur langoftast fyrir við þessar aðstæður, þar sem tveir eignarfallsliðir ættu að koma saman. Og það getur ekki heldur verið tilviljun að eignarfallinu er skipt út fyrir þágufall.

Ég hef enga skýringu á þessu, aðra en þá að það virðist á einhvern hátt trufla málnotendur þegar tveir (eða fleiri) eignarfallsliðir eiga að koma hver á eftir öðrum. Þótt ekki sé langt síðan ég fór að taka eftir þessu veit ég ekki hvort það er nýlega til komið, og ég veit ekki heldur hvort hægt er að líta svo á það þarna sé einhvers konar málbreyting í gangi. Það er reyndar þekkt að eignarfall stendur veikast fallanna og e.t.v. er þetta einhver angi af veikingu þess – sem stundum er kölluð „eignarfallsflótti“.

En þótt ég hafi oft séð þetta í rituðu máli minnist ég þess ekki að hafa heyrt sambærileg dæmi í talmáli – nema í útvarps- og sjónvarpsfréttum, en þar liggur vitanlega ritaður texti að baki. Það getur verið tilviljun, en það getur líka verið vegna þess að setningar í talmáli eru venjulega einfaldari en í rituðu máli og samtengdir eignarfallsliðir sennilega sjaldgæfir í talmáli – þótt engar rannsóknir liggi fyrir sem staðfesti það.

Mér finnst full ástæða til að vinna gegn þessari tilhneigingu, ekki síst vegna þess að ég sé ekki betur en hún gæti veikt eignarfallið og þar með fallakerfi málsins sem mér finnst skipta miklu máli að varðveita. Þótt fljótfærni sé varla bein ástæða þessarar tilhneigingar eins og áður er nefnt er hægt að fækka tilvikum af þessu tagi með vönduðum yfirlestri. Það er reyndar alltaf góð regla að lesa yfir það sem maður skrifar. Hugið vel að þessu í því sem þið skrifið!

Hér þarf þó að hafa fyrirvara. Það hefur hvarflað að mér að þessar villur séu stundum einmitt komnar til við yfirlestur. Það er ekki óhugsandi að fólk skrifi þetta rétt í upphafi, lesi textann svo yfir og finnist runa af eignarfallsliðum fara illa og vera knosuð – sem vissulega er oft tilfellið – og breyti því seinna eignarfallinu og finnist textinn renna betur þannig. En þetta er bara hugdetta sem ég hef engar sannanir fyrir og er kannski alveg út í bláinn.

En reyndar er þetta ekki bundið við eignarfallsliði þótt mér sýnist það vera algengast í þeim. Þegar ég var að skrifa þennan pistil rakst ég á setninguna „Stærsti liðurinn eru kjarasamningar og afturvirkar launahækkanir þeim tengdum“ í Fréttablaðinu. Þarna ætti að vera nefnifall, þeim tengdar, í stað þeim tengdum. Það sem er sameiginlegt með þessu dæmi og hinum er að það er seinni liðurinn í hliðskipun sem fær rangt fall.

Þar að auki er athyglisvert að lýsingarorðið tengdur kemur fyrir í þessu dæmi og tveim af hinum og á slík dæmi hefur líka verið bent í Málfarsbankanum. Það er varla tilviljun – en hver er skýringin?

Sögnin haga sér hefur fram undir þetta þurft að hafa með sér einhverja nánari lýsingu – haga sér vel / illa / eins og kjáni o.s.frv. En á seinustu árum hefur borið eitthvað á því að hún sé notuð án nokkurrar viðbótar og sagt Hagaðu þér! eða eitthvað slíkt. Elsta dæmi um þetta sem ég hef rekist á er um 20 ára gamalt. Það er nokkuð ljóst að þetta er fyrir áhrif frá ensku þar sem sögnin behave er notuð á þennan hátt.

Skipunin Hagaðu þér! merkir 'hagaðu þér vel'. Það má því segja að merking sagnarinnar hafi breyst (hjá þeim sem nota hana svona) frá því að vera hlutlaus og merkja hvers kyns hegðun – sem þarf þá að skilgreina nánar með vel, illa eða einhverju öðru – yfir í að vera jákvæð og merkja góða hegðun. En þrátt fyrir það er enn hægt að ná fram neikvæðri merkingu með því að bæta illa við – Mamma bað mig að haga mér en ég hagaði mér samt illa.

Sem sé: Það er sjálfgefið að jákvæða merkingin sé innifalin í sögninni og þess vegna þarf enga viðbót (vel eða eitthvað annað) til að tjá hana. Sé einhverju bætt við sögnina, t.d. neikvæðu atviksorði eins og illa, verður merking hennar hlutlaus. Við getum líkt þessu við það að þegar við skrifum tölu hærri en 0 þurfum við ekki að hafa + á undan og skrifa t.d. +15 – það er sjálfgefið. Sé talan lægri en 0 þarf aftur á móti að hafa – á undan, –15.