"Óland kortlagt - Skáldskapur Eiríks Laxdals í íslensku og alþjóðlegu samhengi" er titill á ráðstefnu sem haldin verður í Eddu - Húsi íslenskunnar dagana 30. og 31. ágúst 2024. Ráðstefnan er haldin undir merkjum Árnastofnunnar og Bókmennta- og listfræðastofnunar og verða fyrirlestrar ýmist fluttir á íslensku eða ensku. Ráðstefnustjórn skipa: Romina Werth, Margrét Eggertsdóttir og Jón Karl Helgason. Hér fyrir neðan má dagskrá og einnig (enn neðar) skrá yfir efni sem tengist Eiríkum og verkum hans:
Föstudagur 30. ágúst eftir hádegi
Setning
Margrét Eggertsdóttir býður gesti velkomna fyrir hönd ráðstefnustjórnar
Þorsteinn Antonsson: Um hvern haldið þið að ég sé að tala?
Prósaverk Eiríks Laxdals í bókmenntalegu samhengi
Lena Rohrbach: Genre memory and novelization: Laxdal and the saga tradition
Eiríkur Laxdal‘s two prose texts Ólands saga and Ólafs saga Þórhallasonar have been denoted as early Icelandic novels or also proto-novels due to their radical innovativeness of storytelling in close relation to earlier and contemporaneous foreign literary models. In all their innovativeness, the two texts are however deeply rooted in the Icelandic premodern narrative tradition, not only in terms of their self-designation as sagas, but also in their recourse to traditional narrative patterns, techniques and modes. In my paper, I will discuss how the peculiar literary style of these two sagas unfolds exactly in this tension between innovativeness and indebtedness to tradition. In this regard, Laxdal‘s sagas are in line with and in certain ways a paradigmatic example of the continuous reformulation and reinvention of narrative traditions over centuries and a reflection of a productive and active genre memory at work.
Ásdís Rósa Magnúsdóttir: Um Ólafs sögu Þórhallasonar og rammafrásagnir á 18. öld.
(Lýsing á fyrirlestri væntanleg)
Kaffihlé
Kristján Bjarki Jónasson: Andupplýsing á Skaga? Frásagnarlist alþýðunnar í Ólafs sögu Þórhallasonareftir Eirík Laxdal í ljósi fagurfræði Sturm und Drang
Íslenskur skáldskapur á seinni hluta 18. aldar sem stendur á grunni eldri íslenskra bókmenntagreina virðist ekki láta sveigja sig svo glatt undir nytsemis- og ögunarkröfur upplýsingarmanna. Efamál er þó að þar sé á ferð hugsuð andstaða við fagurfræði upplýsingarinnar. Hins vegar viðra samtímamenn og jafnaldrar Eiríks Laxdal á þýskumælandi menningarsvæðinu á 7. og 8. áratug 18. aldar hugmyndir um listaverk sem beinlínis er teflt gegn upplýsingunni. Þar er án efa áhrifamestur Johann Gottfried Herder sem gagnrýnir hve fjarri alþýðunni og menningu hennar upplýsingin sé. Það er áleitin spurning hvort Eiríkur Laxdal sé sama sinnis og Herder, Hamann eða von Gerstenberg í leit þeirra að „rödd og anda alþýðunnar“ í andstöðu við nytsemishyggju og siðferðisögun upplýsingar.
Jón Karl Helgason: Eiríkur Laxdal og Baldvin Einarsson: Frumkvöðlar í skáldsagnagerð?
Það var lengi haft fyrir satt að Jón Thoroddsen, höfundur Pilts og stúlku (1850) og Manns og konu (1868), væri frumkvöðull skáldsagnagerðar á Íslandi. Í seinni tíð hafa verið gerðar ýmsar athugasemdir við þessa söguskoðun, einkum með hliðsjón af handritum sem lítil þekking lá fyrir um fram á tuttugustu öld. Þar marka tímamót rannsóknir Steingríms J. Þorsteinssonar frá 1943 en hann var fyrstur til að kortleggja þá „skáldsagnaritun eða tilraunir þær til skáldsagnagerðar“ sem gerðar höfðu verið áður en Piltur og stúlka kom út. Í fyrirlestrinum verður sjónum beint að stöðu Ólafssögu í þessari meintu þróunarsögu íslensks prósaskáldskapar en einnig vakin athygli á vissum sameiginlegum einkennum hennar og fyrsta árgangs tímaritsins Ármanns á Alþingi (1829) eftir Baldvin Einarsson. Spurt verður hvort þar sé á ferð elsta frumsamda skáldsagan sem prentuð var hér á landi á nítjándu öld.
Ráðstefnukvöldverður
***
Laugardagur 31. ágúst fyrir hádegi
Heimur þjóðsagna og yfirnáttúru í verkum Laxdals
Sveinn Yngvi Egilsson: Kóngafólk og kynjaverur í ímyndaðri Evrópu: Sagnaheimur Ólandssögu
Í fyrirlestrinum verður fjallað um Ólandssögu (1777) eftir Eirík Laxdal (1743–1816). Sagan gerist í goðsögulegri fortíð víkingaaldar og fjallar um átök konungsætta og kynjavera um völd og áhrif. Höfundurinn býr til ævintýralegan heim sem tengist þó þekktum stöðum og staðreyndum. Einhvers konar Evrópa er sögusviðið en hún er hér kölluð Óland. Persónusafnið er stórt og litríkt, mannanöfn táknræn og lýsandi og örnefni sömuleiðis. Sagnaminnin eru fengin úr ýmsum áttum, ekki síst úr rómönsum og ævintýrum. Við sögu koma álög, barnsburðir, draumar, ferðalög, forneskja, fóstbræðralög, giftingar, hamskipti, haugbúar, hernaðir, kvonbænir, risar, skipbrot, töfl, tröll, útburðir, veislur og víg, svo fátt eitt sé talið. Allt fléttast þetta saman í flókinni frásögn sem skiptist í ákveðna þætti og undirsögur. Í fyrirlestrinum verður hugað að heimsmynd Ólandssögu og þá sérstaklega að því hlutverki sem yfirnáttúra og ummyndanir gegna í henni.
Rósa Þorsteinsdóttir: Ólensk, íslensk og erlend ævintýri
Ætlunin er að skoða bæði íslensk og erlend tilbrigði ævintýra sem eiga sér samsvörun í Ólandssögu Eiríks Laxdals. Þarna er hægt að finna ævintýri sem hafa auðsjánlega verið þekkt mjög lengi á Íslandi, svo sem sagan af Vilfríði Völufegri og sagan af Finnu forvitru sem bæði voru skráð snemma á 18. öld. Einnig nokkur sem ekki eru skráð fyrr en á 19. öld en hafa þó yfir sér þann blæ að teljast verður líklegt að þau hafi gengið í munnmælum mun fyrr. Áhugaverðust í þessu sambandi er þó sagan sem samkvæmt alþjóðlegu flokkunarkerfi þjóðsagna er flokkuð sem ATU 710 Our Lady’s Child, en sú saga virðist helst hafa borist út í munnlega íslenska þjóðsagnahefð eftir að hún birtist fyrst í þýðingu Jóhanns Halldórssonar á Grimmsævintýrinu „Marienkind“ árið 1841.
Kaffihlé
Romina Werth: Sagnagerðin ATU 706 Stúlkan án handa og birtingarmynd hennar í Ólandssögu
Sagnagerðin ATU 706 Stúlkan án handa, eða nánar tiltekið undirgerðin ATU 706C Faðirinn sem vildi giftast dóttur sinni, er gömul og alþjóðleg ævintýragerð. Hún finnst m.a. í enskum, frönskum og þýskum miðaldabókmenntum en hefur einnig verið vinsælt sagnaefni í almúgabókum. Samkvæmt Einari Ól. Sveinssyni kynntist Eiríkur erlendu sagnaefni og sagnasöfnum á meðan hann var staddur í Kaupmannahöfn á árunum 1769‒1775 (1940, 102‒5). Það er því athyglisvert að Eiríkur notar sagnagerðina í Ólandssögu, í þætti Af Helgu hinni vænu (kafli 1‒19) sem og í lok Rauðsþáttar (kafli 30‒34) en ævintýragerðin er einnig útbreidd meðal íslenskra ævintýra sem safnað hefur verið á 19. öld. Í erindinu mínu mun ég fjalla um hvernig Eiríkur hefur unnið úr sagnagerðinni ATU 706/706C og aðlagað henni að Ólandssögu. Notaði hann erlendar fyrirmyndir af ATU 706/706C að einhverju marki eða vann hann alfarið úr íslenskum munnmælasögum og jafnvel íslenskum miðaldabókmenntum? Er sá möguleiki fyrir hendi að Ólandssaga hafi mótuð yngri íslensk tilbrigði af ATU 706/706C?
Aðalheiður Guðmundsdóttir: Um heima og geima í Ólafs sögu Þórhallasonar
Á ferðalagi sínu umgengst Ólafur Þórhallason fjölda fólks, bæði mennska menn og álfa. Söguheimurinn er í senn sérstæður og hefðbundinn, og í raun er um að ræða ímyndaðan heim sem er þó að sama skapi kunnuglegur, því að allar helstu efniseiningarnar eru sóttar í innlenda sagnahefð, bæði þjóðsögur og bókmenntir fyrri alda. Innan hins breiða söguramma sem snýr að ferðalögum Ólafs kemur höfundur að mörgum sagnaeiningum þannig að til verða þættir innan þátta, þræðir innan þráða og jafnvel útúrdúrar innan útúrdúra. Í fyrirlestrinum mun ég taka fyrir einn þátt úr sögu Ólafs, en uppistöður hans eru kaflar 11–19 undir öðrum kvöldvökulestri. Í þættinum segir frá Sveini og bræðrum hans sem hafa búið á hálendinu frá því að foreldrar þeirra lögðust út vegna sakamáls. Við sögu koma einnig tólf bræður, útlegumenn, sem urðu fyrir álögum og kemur það í hlut Sveins að leysa þá úr ánauð.
Matarhlé
***
Laugardagur 31. ágúst eftir hádegi
Formtilraunir og framhaldslíf verka Laxdals
María Anna Þorsteinsdóttir: Leitin að réttu formi: Af Hermóðsrímum og Ingibjargarrímum alvænu og sama efni Ólandssögu.
Eftir Eirík Laxdal liggja sex rímur í handritum. Fernar þeirra fjalla um efni sem tengist riddara- og fornaldarsögum, en tvennar greina frá ævintýrum sem einnig segir af í Ólandssögu, fyrri skáldsögu höfundarins. Í handriti segir að rímurnar séu ortar annars vegar 1777 og hins vegar 1778. Ritunartími Ólandssögu hefur verið miðaður við að rímurnar séu ortar eftir skáldsögunni (E.Ó.S. Um íslenzkar þjóðsögur, 1940) eins og algengast var í rímnaskáldskap Íslendinga. Líkt og í Sögu Ólafs Þórhallasonar síðari skáldsögu Eiríks, sem kölluð hefur verið álfasagan mikla, er efniviður Ólandssögu sóttur að mestu til íslenskra þjóðsagna og þá íslenskra ævintýra. Hliðstæður við ævintýri Ólandssögu má finna í útgefnum þjóðsagnasöfnum og sum ævintýrin birtast oftar en einu sinni í skáldsögunni. Bygging Ólandssögu er ekki eins nútímaleg og í Ólafssögu, heldur líkist hún svokölluðum þáttasögum fyrri tíma. Ævintýrin eru fléttuð saman með ýmsum hætti í tíma og rúmi og persónurnar flækjast um í annarra manna sögum, ef svo má segja. Markmiðið virðist vera að skrifa samfelldan texta um ættarsögu Ólandskonungs og Helgu drottningar hans þar sem lesa má hugmyndir Eiríks um hið nýja þjóðskipulag Evrópu 18. aldar, hið svokallaða upplýsta einveldi. Íslenskur rímnaskáldskapur verður seint kallaður frumlegur hvorki hvað varðar efni né form og í 500 ár fólst frumleikinn helst í að skapa nýjar kenningar og bragarhætti. Eiríkur er afar frumlegur í báðum skáldsögum sínum svo að líkja má við ósvífni gagnvart hugmyndum samtímamanna hans um hvaðeina er viðkom vísindum og sálfræðilegu innsæi. Athygli vekur að eitt helsta einkenni ævintýra, sem eru álög og hamskipti persóna, skýrir Eiríkur út frá persónulegum einkennum líkt og nútíma sálfræðingar gera og það sem þjóðtrúin kallaði galdra á fyrri tímum skýrir hann með nýjustu tækni í vélfræði. Er Eiríkur jafnróttækur í rímnaskáldskapnum og Ólandssögu þegar hann skrifar um sama efni? Um það fjallar þessi fyrirlestur.
Katelin Marit Parson: Gáðu að því að Gvendur hér ei gelur kvæði: Kortlagning áhrifavalda í rímnakveðskap Eiríks Laxdals
(Lýsing á fyrirlestri væntanleg)
Kaffihlé
Madita Knöpfle: The materiality of storytelling: Eiríkur Laxdal's sagas in manuscript and print
This paper delves into the manuscripts of Eiríkur Laxdal’s Ólandssaga and Ólafs saga Þórhallasonar, examining the visual presentation of the stories. Drawing from narrative theory (i.e., Wolf Schmid) and media philosophy (i.e., Sybille Krämer) with consideration of New Philology, I discuss the correlation of narrativity and the materiality of writing. Through an analysis of Laxdal’s manuscripts, I show that so-called paratextual elements such as chapter headings or different types of scripts contribute to the formation of meaning. The findings suggest that in order to gain a deeper understanding of Laxdal's works, narratological research benefits from taking the manuscripts into consideration, using the prints only as an aid and not as objects of research. In this way, historical narrative theory finally puts the demands of New Philology into practice.
Lokaávarp
Sjón: Af álfum var þar nóg
Samtal nýsúrrealista við neðanjarðarbókmenntir Eiríks Laxdals
--------------------------------
Efni sem tengist Eiríki Laxdal og verkum hans
Handrit að sögum
- Ólandssaga. Lbs 554 4to. Ísland, 1820.
- Ólafs saga Þórhallasonar. Lbs 152 fol. Ísland, 1800.
- Ólafs saga Þórhallasonar. Lbs 151 fol. Ísland, 1800-1899.
- Þjóðsögur teknar upp úr Ólafs sögu. ÍB 51 8vo. Þjóðsögur. Ísland, 1856.
Handrit að rímum
- Heiðbjartsríma. JS 51 4to. Rímur af Reinald og Rósu. Ísland, 1770.
- Heiðbjartsríma. JS 52 4to. Ísland, 1798.
- Heiðbjartsríma. ÍB 783 8vo. Samtíningur. Ísland, 1801-1875.
- Heiðbjartsríma. Lbs 188 8vo. Rímnakver. Ísland, 1850-1870.
- Rímur af Belflor greifa og Leónóra. JS 585 4to. Rímur eftir Eirík Laxdal. Ísland, 1777-1786.
- Rímur af Ingibjörgu alvænu. JS 585 4to. Rímur eftir Eirík Laxdal. Ísland, 1777-1786.
- Rímur af Ingibjörgu alvænu. Lbs 2300 8vo. Rímnabók. Ísland, 1822-1823.
- Rímur af Ingibjörgu alvænu. Lbs 4848 8vo. Rímnabók. Ísland, 1898-1898.
- Rímur af Hálfdani Barkarsyni. ÍB 392 8vo.Upsabók. Ísland, 1750-1799.
- Rímur af Hálfdani Barkarsyni. Lbs 540 8vo. Rímnakver. Ísland, 1810-1841.
- Rímur af Hálfdani Barkarsyni. Lbs 2300 8vo. Rímnabók. Ísland, 1822-1823.
- Rímur af Hálfdani Barkarsyni. ÍB 505 8vo. Ísland, 1867.
- Rímur af Hálfdani Barkarsyni. Lbs 4848 8vo. Rímnabók. Ísland, 1898-1898.
- Rímur af Hermóði og Hlaðvöru. JS 585 4to. Rímur eftir Eirík Laxdal. Ísland, 1777-1786.
- Rímur af Hermóði og Hlaðvöru. Lbs 2300 8vo. Ísland, 1822-1823.
- Rímur af Hermóði og Hlaðvöru. Lbs 4848 8vo. Rímnabók. Ísland, 1898-1898.
- Rímur af Norna Gesti. Lbs 247 8vo. Rímnasafn X. Ísland, 1700-1899.
- Rímur af Pólenstator og Möndulþvara. ÍB 622 8vo. Ísland, 1852.
Handrit með stökum kvæðum, sálmum og ljóðabréfum
- Lbs 200 8vo. Sálma- og versasyrpa, 2. bindi. Ísland, 1850-1870.
- JS 245 4to. Gátur, þulur og kvæði. Ísland, 1860.
- JS 495 8vo. Kvæðasafn, 1650-1900.
- JS 406 4to. Kvæði og vísur. Ísland, 1800-1900,
- Lbs 852 4to. Ljóðabók. Ísland, 1750-1800.
- ÍB 421 8vo. Kvæðasafn. Ísland, 1800-1830
- Lbs 269 4to. Ljóðmælasyrpa. Ísland, 1830-1870.
- Lbs 168 8vo. Ljóðmæli. Ísland, 1850-1870.
- Lbs 1408 8vo. Ýmisleg handrit í ljóðum, 8. bindi. Ísland, 1879.
- Lbs 1404 8vo. Ýmisleg handrit í ljóðum, 3. bindi. Ísland, 1895-1896
- Lbs 682 4to. Ljóðbréfasafn. Ísland, 1830-1850.
Útgáfur
- Eiríkur Laxdal. Saga Ólafs Þórhallasonar. Álfasagan mikla, Útg. Þorsteinn Antonsson og María Anna Þorsteinsdóttir. Reykjavík: 1987.
- Eiríkur Laxdal. Ólandsaga. Útg. Þorsteinn Antonsson og María Anna Þorsteinsdóttir. Reykjavík: 2006 og 2018.
Fræðileg umfjöllun
- Einar Ól. Sveinsson. Um íslenzkar þjóðsögur. Reykjavík: Sjóður Margrétar Lehmann-Filhés, 1940.
- Einar Ólafur Sveinsson. Verzeichnis isländischer Märchenvarianten. Mit einer einleitenden Untersuchung. Folklore Fellows’ Communications 83. Helsingfors; Leipzig: Suomalainen Tiedeakatemia; [O. Harrassowitz], 1929, s. LXXII og áfram.
- Einar Ól. Sveinsson. The Folk-Stories of Iceland. Þýð. Benedikt S. Benedikz. London: Viking Society for Northern Research, 2003.
- Guðbrandur Vigfússon. “Formáli að 1. útgáfu.” Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. Safnað hefur Jón Árnason. 2. bindi. Útg. Árni Böðvarsson og Bjarni Vilhjálmsson. Reykjavík: Bókaútgáfan Þjóðsaga, 1954, xv−xxxviii.
- Jón Karl Helgason. “Should she tell a story…” In Quest of Eiríkur Laxdal's Poetics." Gripla 34 (2023): 347-374.
- Jón Özur Snorrason. "„Ófrumlegir síðalingar“ og „herfilegur samsetningur“." Lesbók Morgunblaðsins 24. apríl 1993, 8-9.
- Knöpfle, Madita. “Conceptions of Authorship. The Case of Ármanns rímur and Their Reworkings in Early Modern Iceland.” In Search for the Culprit. Aspects of Medieval Authorship. Ritstj. Stefanie Gropper og Lukas Rösli. Berlin and Boston: De Gruyter, 2021, 239−264.
- Margrét Eggertsdóttir. „From Reformation to Enlightenment“. Í A History of Icelandic Literature. Ritstj. Daisy L. Neijmann. Histories of Scandinavian literatures 5. Lincoln; London: University of Nebraska Press, 2006, 174–250.
- María Anna Þorsteinsdóttir. Tveggja heima sýn. Saga Ólafs Þórhallasonar og þjóðsögurnar. Studia Islandica 53. Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun, Háskóli Íslands, 1996.
- Matthías Viðar Sæmundsson. “Sagnagerð frá upplýsingu til raunsæis.” Íslensk bókmenntasaga, vol. 3, ed. by Halldór Guðmundsson. Reykjavík: Mál og menning, 1996, 495−588.
- Rohrbach, Lena. "Romanhaftwerdungen. Isländische Prosaliteratur der späten Vormoderne, Mikhail Bakhtin und Ansätze einer historisch-mediologischen Narratologie". Í Medialität. Historische Perspektiven. Newsletter 23 (2021), 14-19.
- Rohrbach, Lena. “Subversive Inscriptions. The Narrative Power of the Paratext in Saga Ólafs Þórhallasonar.” Væntanleg í Scandinavian Studies.
- Rohrbach, Lena. “Weibliche Stimmen – männliche Sicht. Rekalibrierungen von Gender und Genre in der Ólafs saga Þórhallasonar.” Þáttasyrpa. Studien zu Literatur, Kultur und Sprache in Nordeuropa. Festschrift for Stefanie Gropper, ed. by Anna Katharina Heiniger, Rebecca Merkelbach, and Alexander Wilson, Beiträge zur Nordischen Philologie 72. Tübingen: Francke, 2022, 257−265.
- Rósa Þorsteinsdóttir. “Íslensk og ólensk ævintýri.” Tímarit Máls og menningar 69/1 (2008): 131−135.
Rósa Þorsteinsdóttir. “Middle Eastern Tales in Icelandic Tradition.” Narrative Culture 10/1 (2023): 151-173.
- Stefán Einarsson. A History of Icelandic Literature. New York: Johns Hopkins Pr, 1957.
- Stefán Einarsson. Íslensk bókmenntasaga 874−1960. Reykjavík: Snæbjörn Jónsson, 1962.
- Steingrímur J. Þorsteinsson. Jón Thoroddsen og skáldsögur hans. 1. bindi. Reykjavík: Helgafell, 1943, 180 og áfram.
- Sveinn Yngvi Egilsson. “Leiðin til nútímans.” Íslenskar bókmenntir. Saga og samhengi. 2. bindi. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2022, 405−525.
- Werth, Romina. “Inngangur.” Andlit á glugga. Úrval íslenskra þjóðsagna og ævintýra. Útg. Romina Werth og Jón Karl Helgason. Reykjavík: Mál og menning, 2021, 9−35.
- Þorsteinn Antonsson. “Höfundurinn og sagan.” Í Eiríkur Laxdal, Saga Ólafs Þórhallasonar. Álfasagan mikla, ed. by Þorsteinn Antonsson and María Anna Þorsteinsdóttir. Reykjavík: Þjóðsaga, 1987, 373−427.
- Þorsteinn Antonsson and María Anna Þorsteinsdóttir. Útsýni til Ólands. Um uppruna, hugmyndir, viðhorf og samhengi Ólandssögu eftir Eirík Laxdal. Reykjavík: Sagnasmiðjan, 2018.
- Örn Ólafsson. "Upplýsing í gegnum þjóðsögur. Um Ólafs sögu Þórhallasonar eftir Eirík Laxdal." Tímarit Máls og menningar 60/2 (1999): 95−104.
Í nýútkominni Griplu birti ég fræðigrein um frásagnarfræðileg einkenni Sögu Ólafs Þórhallasonar eftir Eirík Laxdal. Greinin er skrifuð á ensku og ber titilinn "“Should she tell a story …” In Quest of Eiríkur Laxdal’s Poetics". Á það er bent að sagan eigi ýmislegt sameiginlegt með frásagnarbókmenntum fyrri alda og í því sambandi gerður samanburður á henni og hinni forngrísku Ódysseifskviðu, arabíska sagnasafninu Þúsund og einni nótt og franska miðaldatextanum Leitin að hinum helga gral. Þegar tekið er tillit til efniviðar, uppbyggingar og jafnvel persónusköpunar Ólafssögu má líta á hana sem skilgetið afkvæmi aldalangrar bókmenntahefðar lagskiptra frásagna þar sem ekki er aðeins unnið úr munnlegri sagnahefð heldur er sú hefð beinlínis sett á svið.
